Uly tulǵalar salǵan sara jol qashanda óz mańyzdylyǵyn joımaq emes. Shyńǵys han qara kúshpen ǵana emes, aqyl-parasatymen, el múmkindigin sarqa paıdalanatyn saralyǵymen álemdi baǵyndyrdy. Al onyń urpaqtary ata jolyn ustana almady. Safarǵalıevtiń «Altyn Ordanyń ydyraýy» atty eńbek arqyly oǵan biz naqty mysaldar keltire alamyz. Túrkııadaǵy Atatúrik jasap ketken zaıyrly damý qoǵamy keıingi basshylar kezinde basqa arnaǵa burylǵanyn, onyń zardabyn qarapaıym halyq tartyp otyrǵanyn kúndelikti kórip otyrmyz. Shyńǵys han urpaqtary jasaǵan «reformalar» da óz múddelerin halyq múddesinen joǵary qoıý baıqalatyn, aqyrynda, onyń batpan aýyrtpalyǵyn qarapaıym halyq kórdi.
Orta Azııada ıslam dini VIII-IX ǵasyrlarda kelse, Deshti-Qypshaqqa XIII-XIV ǵasyrlarda kelgenin tarıhı derekterden baǵamdaımyz. Onyń ózinde bul bastapqyda bılik basyndaǵylardyń ustanymy edi. Al endi Safarǵalıevtiń jazǵanyna nazar aýdarsaq:
«Berkeniń jeńip shyǵýyn onyń kandıdatýrasyn musylman kópesteriniń qoldaýy edáýir jeńildetken edi. Bulardy Altyn Orda ákimshiligi Batyıdyń tiri kezinde-aq alymdy tólep alýshylar retinde taratqan bolatyn. Bularmen birge Berkeni taqqa putqa tabynýshyny emes (táńirshildik), musylman dinin jaqtaıtyn adamdy otyrǵyzýdy kózdegen Horezim men Bulǵardyń musylman dinbasylary qoldady. Berke hannyń taqqa otyrýynan keıin musylman kópesteri shyn máninde memlekettik mekemelerdiń bárine kóptep endi, al musylman dinbasylarynyń mıssıonerlik qareketine keń óris ashyldy. Berke taqqa otyrǵannan keıin kóp uzamaı bılik basyndaǵy aqsúıekterdiń shamandyqtan musylmanshylyqqa jappaı ótýi bastaldy.
Islamnyń qabyldanýynyń ústem tap úshin saıası jáne mádenı mańyzy zor bolǵany kúmánsiz. Altyn Ordada ıslam qabyldanǵannan keıin Deshti Qypshaqta birshama joǵary arab mádenıeti keńinen tarady. Alaıda jańa dinge kirý kezinde mońǵol aqsúıekteri eń aldymen saıası tıimdilik jaǵyn kózdegen edi, óıtkeni jańa din mońǵol feodaldaryna ózderiniń jaǵdaıyn ornyqtyrýǵa kómektesti. Halyq buqarasyn «Qudaıǵa jáne bılik basyndaǵylarǵa baǵynýǵa» úndeıtin ıslam mońǵol feodaldarynyń táýeldi halyqty qanaýyn aqtap, qorǵaıtyndaı edi. Musylman dinbasylary Qudaıǵa jáne qolynda bıligi barlardyń bárine baǵyný qajettigi týraly ózderiniń ýaǵyzdaryn ústem taptardyń jáne eń aldymen hannyń óziniń bıliginiń nyǵaıýýyna septesti». (Safarǵalıev M.G. «Altyn Ordanyń ydyraýy» kitabynan, 57 bet.).
Qazirgi tańda da keıbir dinı ustanymdaǵy aǵymdar «Patsha – qudaıdyń jerdegi kóleńkesi» dep halyq múddesin aıaqqa taptap, ulttyq múddege qarsy shyǵyp, bılik aldynda upaı jınap, jaǵynyp qalýǵa tyrysady. Bunyń ózi olardyń shyn bılikke berilgendiginen emes, jáı ǵana ýaqytsha oıyn oınap, bılik aldynda jaqsy kórinýge, sóıtip óz pozıııalaryn nyǵaıtýdy kózdeıtindigi anyq.
Biz týra osy tusta Shyńǵys han ustanǵan zaıyrly táńirlik-túrkilik dúnıetanym men arab mádenıetin jaqtaýshylar arasynda tolassyz saıası báseke júrgenin kóremiz. Berkeden keıin Meńgý-Temir, odan soń Týda-Meńgý bılikke keledi. Tizgini bos Týda-Meńgý tusynda han taǵyna otyrýǵa quqyǵy joq bolsa da yqpaldy tulǵaǵa aınalǵan Noǵaıdyń bedeli arta túsedi. Týda-Meńgý aǵasynyń uly Tóle-Buǵanyń paıdasyna han taǵynan bas tartady. Osy tusta Shyńǵys hannyń sara jolyn ustanatyn Noǵaı Toqaı hanzadany qoldap, onyń bılikke bekitip ketedi. Taǵy da Safarǵalıevtiń áıgili eńbegine nazar aýdarsaq:
«Toqtaı bılik júrgizgen sońǵy jyldary Ordanyń bıleýshi taby qandaı da bir jeńildikter jasaý arqyly memlekettegi jón-josyqty birshama qalpyna keltire aldy. Movaldyń úlestik ıelikteri Ordanyń quramyna qaıta qosyldy, Kók Ordadaǵy bulǵaqtar tyıyldy. Alaıda, mońǵoldardyń óz ishindegi alaýyzdyqtar toqtaǵan joq. Toqtaı ólgennen keıin (1312 j.) ol qaıta órshidi. Ólgen hannyń ósıeti boıynsha taqqa onyń uly Elbasar (Elbasmysh) otyrýǵa tıis edi. Ony shaman dinin ustanatyn qyrdaǵy aqsúıekter qoldaıtyn. Feodal aqsúıekterdiń ıslam dinin ustanatyn jáne musylman dinbasylarymen qarym-qatynasy bar basqa bir bóligi Meńgý-Temirdiń nemeresi Ózbek hanzadanyń (Toǵuryldyń uly) kandıdatýrasyn usyndy. Ámir Qutlyq-Temir men Horezm dindarlarynyń basshysy Imam-ad-dın Ál-Mıskarı Elbasar hanzadanyń jaqtastaryn aldyn ala óltirip, Ózbekti taqqa otyrǵyzdy. Taqqa ornyqqannan keıin Ózbek qaraýyndaǵylardyń ıslamǵa boısunýyn talap etip, shamanshylarǵa (dástúrli túrik dúnıetanymyna) qarsy kúres júrgizdi.
«Jylnamalar jınaǵyn» beımálim jalǵastyrýshy Ózbektiń qarsylasynan pıǵylyn sıpattaı kelip, ıslamǵa qarsy shyǵýshylardyń Ózbekke aıtqan myna sózderin keltiredi: «Sen bizden boıusynyp, baǵynýshylyqty talap et, al bizdiń senimimiz ben dinimizde sharýań qansha, biz Shyńǵys hannyń zańy (týra) men jarǵysynan (jasaq) qaıtip bas tartyp, arabtardyń dinine kiremiz?». «Ol (Ózbek) óz degeninen qaıtpady, – dep jazady odan ári avtor, – osy sebepti olar ony jek kórip, dushpandyq sezimde boldy da, ony taıdyrýǵa tyrysty. Osyndaı nıetpen olar onyń kózin joıý úshin toı uıymdastyrdy. Ózbek toıǵa kelgen kezde Qutlyq Temir oǵan ámirlerdiń qupııa nıeti týraly habarlap, kózimen belgi berdi». Ózbek «dereý atyna minip shaýyp ketti de, áskerin jınap kelip olardy jeńdi. Shyńǵys han rýynan 120 hanzadasymen Toqaıdyń ulyn óltirip, ózin eskertip úlgergen ámirge kóp kóńil bólip, qamqorlyq jasady. Arab derektemeleri qastandyqty basý kezinde «Ózbek birneshe ámir men bilikti adamdardy óltirdi, kóptegen baqshılar (baqsylar) men sıqyrshylardy qyrdy» habarlaıdy». (Safarǵalıev M.G. «Altyn Ordanyń ydyraýy» kitabynan, 76 bet.).
Ózbek hannyń "Máńgi Táńiriniń kúshi-dúr Uly susty, erkin halyqqa Ózbek hannyń jarlyǵy kim esh tabynbasa, (sol) kisi joıylsyn, óltirilsin" jarlyqty altyn paızysy (geregesi) búginge jetip otyr (Saraıshyq tıyndary / Z. Samashev, R. Býrnasheva, N. Bazylhan, V. Plahov. Almaty, 2006. — 184 bet).
Bılik úshin Horezm bıleýshilerimen ymyraǵa kelip, óz memleketiniń shańyraǵyn oırandaǵan, Shyńǵys hannyń bıleýshi áýlet úshin zańmen bekitken dástúrli senimin satqan, óz baýyrlaryn qanǵa bókken Ózbek hannyń is-áreketi Altyn Orda tarıhynda jaǵymsyz beıne retinde máńgi saqtalady.
Uly dalanyń qaǵandary keminde jylyna bir nemese eki márte quryltaı ótkizip, barlyq rý-taıpalardyń ókilderin qatystyryp, memlekettik máselelerdi talqylaıtyn. Ózbek hannan bastap bul úrdis joıylady. Munyń ózi kóshpeli halyqtyń handaryn qoldamaýǵa, rý-taıpa bıleri bastap jıi-jıi narazylyq otyn tutatýǵa, sóıtip, Altyn Ordanyń óz ishinen ydyraýyna ákelip soqqanǵa uqsaıdy.
«Jeke ulystar – ordalardy basqarǵan hanzadalar onyń tusynda (Ózbek hannyń) hannyń jáne han ákimshiliginiń tilalǵysh quraldary boldy. Derektemeler budan ári quryltaılardyń shaqyrylmaǵany týraly habarlaıdy. Olardyń ornyna endi hannyń janyndaǵy keńester (dıýan) shaqyrylyp, bul keńesterge onyń jaqyn týystary, áıelderi men yqpaldy túmenbasylar qatysatyn boldy» delinedi «Altyn Ordanyń ydyraýy» atty ǵylymı eńbekte (Safarǵalıev M.G. «Altyn Ordanyń ydyraýy» kitabynan, 80 bet.).
Árbir halyqtyń óz turmys-tirshiligi men mádenıeti, salt-dástúri, el basqarý joralǵysy bar. Bul – tikeleı sol eldiń tabıǵaty men bolmysyna, ulttyq erekshelikterine oraılastyrylǵan tájirıbelik negizdegi ilim bolyp sanalady. Óziniń jeke múddesin oılap sheteldiń mádenıetin óz eline sińirýge tyrysqan handardyń qııas áreketi alyp ımperııanyń quldyraýyna, tipti birjolata qulaýyna alyp keldi. Ras, Altyn Orda ýaqytsha kúsheıdi, handar eldi sol tusta bilikpen emes, kúshpen, zorlyqpen basqarýdy kózdedi, bas kótergen kóterilisterdi basyp tastap otyrdy. Biraq, munyń aqyry ózara qyrqys pen tolassyz bulǵaqtarǵa, kishi-girim handyqtar men ulystarǵa bólinýge ákelip soqty. Joǵaryda biz aıtyp ótken ulttyq qundylyqtar árdaıym memlekettiń tiregi, dińgegi, halyqtyq bilimi. Palma aǵashy Ortalyq Azııada óspeıtini tárizdi arab mádenıeti de qazaq turmysyna sáıkes kelmeıdi. Muny eskermegen Altyn Ordanyń keıbir handaryn áli talaı urpaq tarıhtyń tarazysyna salyp tarazylaıtyn bolady.
Arman ÁÝBÁKIR,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń
Shyǵystaný fakýlteti, TúrkSOI kafedrasynyń
PhD doktoranty
