ءسىڭلىم رافيحا ومارقىزى 1939 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 2020 جىلى 1 ماۋسىمدا باقيلىق دۇنيەگە كەتكەنىنە، مىنە، ءبىر جىل بولدى.
ءبىزدىڭ اكەمىز ومار احمەتۇلى ارقا دالاسىندا، قارقارالىدا بالالىق شاعى ءوتىپ، تاعدىردىڭ ايداۋىمەن 16 جاسىندا شەكارا اسىپ، كەرۋەن ساۋداسىمەن قىتايدا تۇرۋىنا تۋرا كەلگەن. اكەسى دە جۇزدەگەن تۇيەمەن كەرۋەن ساۋداسىن جۇرگىزگەن كورىنەدى. ەتنيكالىق تەرريتوريا جاعىنان العاندا قارقارالى ارعىننىڭ قاراكەسەك رۋىنىڭ جەرى ەكەنى بەلگىلى، ال قازاقتا رۋعا سىڭگەن تورەلەر كوپ، سول سياقتى احمەتتىڭ اۋلەتى دە تورە بولعانىمەن ارعىن اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن ەدى. شەشەمىز كامال دا تۇلىك تورەنىڭ قىزى، وتە بيازى، سۇلۋ ادام بولعان. زامانىندا ون ءۇش جاستا وتاۋ يەسى دەگەن داستۇرمەن، انامىز ون ءتورت جاسىندا اكەمىزبەن وتاۋ قۇرعان.
قىتايدىڭ شىعىس قازاقستاننىڭ ماقانشى اۋدانى باقتى كەدەنىمەن شەكارالاس جاتقان شاۋەشەك قالاسىندا ءبىز ءوسىپ-جەتىلدىك. «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە «شاۋەشەك سىبىردەگى زاماناۋي قالالار سياقتى كوركەم قالا»، - دەپ جازىللعان. شىنىندا دا، شاۋەشەك سونداي ءبىر تىنىش، باتىس پەن شىعىستىڭ شاھار وركەنيەتى توعىسقان جانعا جايلى قالا بولاتىن. وسىنداعى ماحمۇد قاشعاري اتىنداعى مەكتەپتە ورتا ءبىلىم الدىق. شاۋەشەك گيمنازياسى 1934-شى جىلدارى اشىلعان. قالادا ەكى مۇنارالى مەشىت بولاتىن، قازىر ونىڭ مۇناراسى عانا قالىپ، كوپ مەشىتتەر جابىلعان. وسىندا ءتىلىمىز كاليماعا كەلىپ، يسلام كانوندارىن دا ۇيرەندىك. بۇل جەردە 1940-1950-جج. قازاقتار سانى 70 پايىز قۇراعان. قالادا ورىس، ۋكراين، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، دۇنگەن، سىبە سياقتى ۇلتتار دا مەكەندەگەن. شاۋەشەكتىڭ وزىنە ءتان ديالەكتىسى بار، تۇركى تىلدەس باسقا ۇلتتار «قازاق اكتسەنتىمەن»، قوڭىر اۋەزبەن ايتاتىن، بىلايشا ايتقاندا، ولار قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن. بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىمەن مادەني ىقپالداستىعى ءجۇرىپ جاتتى. باس قوسۋلار، توي-تومالاق قازاق اندەرىمەن قوسا، تاتاردىڭ جىرلارىن گارمونمەن سۇيەمەلدەپ ايتقاندا، سوزدەرى دە ماعىنالى، اۋەندەرى دە ادەمى بولىپ قالىقتايدى.
اكەمىزدىڭ ارالاسقان ورتاسى اۋقاتتى ادامدار بولدى. تالاي ۇكىرداي، زاڭگىلەر ءبىزدىڭ ۇيگە ات باسىن بۇرىپ، شارۋالارىن تىندىراتىن. دومبىرامەن كۇي تارتىپ، ولەڭدەرىن ايتىپ جاقسى وتىراتىن. ءسالىمجان زاڭگى قوناق بولىپ جاتقان كەزدە باۋىرىمىزدىڭ اتىن ءسالىمجان دەپ قويعان ەدى. اعامىز عالىمجان ءۇيدىڭ تۇڭعىشى بولعاندىقتان، شەشەم ونى وتە جاس كەزىندە تاپقاندىقتان، وعان باۋىرى سياقتى قارايتىن. ول قۇراندى جاتقا بىلەتىن، قاسيەتتى ادام بولدى.
جۇمىستىڭ بابىمەن مەن دە، رافيحا دا ۇرىمجىدە بولىپ جۇردىك. رافيحا قىتاي ءتىلىن جاقسى ءبىلدى، جينالىستاردى دا قىتايشا وتكىزەتىن.
ءۇرىمجى، قىتايشا ديحۋا - قازاق xاندىعىنىڭ ەڭ شىعىستاعى شەكاراسى بولدى. ابىلايحان تسين پاتشالىعىمەن ارانى جاقسارتقاننان كەيىن ەكى جاققا دا ورتاق ءبىر جەردى تاڭداپ، ەركىن ساۋدا جاساماقشى بولدى. قازاقتار ءتورت تۇلىك مالىن ۇرىمجىگە ايداپ اكەپ، تسين پاتشالىعىمەن ايىرباس ساۋدا جۇرگىزدى. وسىلايشا، ءۇرىمجى قالاسى سالىندى. بۇل قالانىڭ سالىنۋىنا قازاق xاندىعىنىڭ ىقپالى بولعانى ءسوزسىز.
1883-1884 جج. ءۇرىمجى قالاسى رەسمي تۇردە شىڭشاڭ ولكەسىنىڭ ساياسي ورتالىعى بولدى. وعان ءۇش ۇلكەن ايماق كىردى. قازاقتار مەكەندەگەن التاي، ىلە، تارباعاتاي ايماقتارى ءۇش ايماق كوتەرىلىسىمەن بەلگىلى.
ءبىز قىتايداعى 1958-1962 جج. ۇجىمداستىرۋدى كوردىك. 1958-1962 جج. ۇجىمداستىرۋدا التايدا ۇلكەن كوتەرلىس بولدى، ەلدە جاپپاي اشارشىلىق ەتەك الدى. ۇجىمداسۋعا قارسى ەلدى-مەكەننىڭ كوتەرىستەر دە بولىپ جاتتى. ولاردىڭ كوپشىلىگىن تارىمعا سۇرگىنگە ايدادى. 1955-62 جج. ەل قازاقستانعا دۇرلىگىپ كوشتى. ءبىز دە وسى ۇلى كوشپەن كەلدىك. ادامداردىڭ ۇركىپ كوشكەنى سونشا، شاۋەشەك بوس قالعان.
سەمەي وڭىرىنە كەلگەننەن كەيىن رافيحا ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن، ورىس ءتىلىن دە ۇيرەنىپ الدى، سەمەي قالاسىنداعى تەحنيكۋمدى دا ءبىتىردى. ءسويتىپ، جۇمىسقا دا تەز ارالاسىپ كەتتى. اياكوز قالاسىنداعى اۆتوكولىك ەكسپەديتورلىق وندىرىسىندە ىستەگەن كوز كورگەندەر رافيحانىڭ پىسىقتىعىن، ادامگەرشىلىگىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتادى. تاعدىر ونى احمەتقالي كوپەنوۆ سىندى تاماشا جىگىتپەن جولىقتىرىپ، وتاۋ قۇردى. وكىنىشكە وراي، ەكەۋىنىڭ جۇبايلىق ءومىرى ۇزاق بولمادى، احمەتقالي 37 مۇشەل جاسىندا دۇنيە سالدى. كوزىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي سالتانات پەن ەرجاندى رافيحا ءوزى كەلىن بولعان كوپەنوۆتار اۋلەتى ورتاسىندا جەتكىزدى. احمەتقالي تۇڭعىشىن «اتىن ءوزىم قويدىم سالتانات دەپ، قىزدى بەرگەن قۇداي ۇلدى دا بەرەدى» دەيتىن.
اتامىز زامانبەك اقساقالدىڭ شاڭىراعىندا كەلىندىك مىندەتىن دە جاقسى اتقاردى، ەنەسىمەن دە، قايىن ءسىڭلى، قايىن ىنىلەرىمەن دە وتە تاتۋ عۇمىر كەشتى. قازاقتا اتاسى مەن اجەسىنە بالا ءسىڭىپ كەتەدى. كەلىندەر ۇرلانا قاراپ جۇرەدى. بۇل دا ءبىزدىڭ بولمىسىمىز. ۇلى اباي مەن شوقاندى دا اجەلەرى تاربيەلەگەن.
رافيحانىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى ەرتىستىڭ سەمەي وڭىرىندە بالارى، نەمەرەلەرىنىڭ قاسىندا ءوتتى. اجال جاقىنداعاندا، تۇسىنە اعاسى كىرىپ، «قاماي شاقىرادى» دەپ تۇندە ۇشىپ تۇرىپ، ەسىكتى اشپاقشى بولىپ، قۇلاپ، جامباسى سىنىپ، سودان وڭالمادى. مەنىمەن ۆيدەومەن سويلەسىپ ءجۇردى، ءوڭى جۇدەۋ ەدى. ايتاتىنى اتىمدى «ماسكەن، ماسكەن»، ودان كوزى جۇمىلىپ، تالىقسىپ كەتەتىن. «ءوزىڭدى ۇستا، ەكى بالاڭنان باسقا ەشكىم قارامايدى، ەكەۋىن تىڭدا»، - دەپ ايتتىم. مۇنى سوڭعى سويلەسۋ دەپ كىم ويلاعان...
مىنە، سەنىڭ ماڭگىلىك ساپارعا اتتانعانىڭا ءبىر جىل بولدى. جاتقان جەرىڭ جايلى، توپىراعىڭ تورقا بولىپ، اللا ءوز پاناسىنا السىن. ءبىز سەنى ۇمىتپايمىز، ۇنەمى ەسكە الىپ، قۇران باعىشتاپ وتىرامىز.
ماستۋرا ومارتورەقىزى،
زەينەتكەر
