كاك كازاحي ي كىرگىزى يگرۋ نە پودەليلي

3603
Adyrna.kz Telegram

كازاحسكايا ينتەللەكتۋالنايا يگرا توگۋزكۋمالاك بىلا ۆنەسەن ۆ رەپرەزەنتاتيۆنىي سپيسوك نەماتەريالنوگو كۋلتۋرنوگو ناسلەديا يۋنەسكو نا 15-ي سەسسي، سوستوياۆششەيسيا ۆ رەجيمە ونلاين 14-19 دەكابريا 2020 گودا. موجنو سچيتات، چتو ەتوت فاكت ستال نەكوي مورالنوي پوددەرجكوي داننوگو ۆيدا ينتەللەكتۋالنوگو سپورتا نا مەجدۋنارودنوم ۋروۆنە، كوتورىي سچيتاەتسيا ناسلەديەم نە تولكو كازاحسكوگو، نو ەششە ي ۆسەح تيۋركسكيح نارودوۆ: كىرگىزوۆ، كاركالپاكوۆ، نوگايتسەۆ، التايتسەۆ، تۋركوۆ، تىۆينتسەۆ.

داننايا يگرا نا سەگودنيا پو چيسلەننوستي يگروكوۆ ي گەوگرافيچەسكوگو راسپروسترانەنيا يمەەت وپرەدەلەننىي پودەم. ۆ تو جە ۆرەميا ناكوپيليس نەكوتورىە پروبلەمى، مەشايۋششيە ەە دالنەيشەمۋ رازۆيتيۋ. ەتي پروبلەمى ۆوزنيكايۋت وت نەسوگلاسوۆاننوستي ي نەسكووردينيروۆاننوستي ستورون، ياۆليايۋششيحسيا گلاۆنىمي نوسيتەليامي داننوگو سپورتا، ا يمەننو كازاحستانا ي كىرگىزستانا.

ۆ چەم جە پروبلەما؟ سامىي درەۆني ي زنامەنيتىي ينتەللەكتۋالنىي سپورت تيۋركوۆ، كوتورىي ناسچيتىۆاەت 5000-لەتنيۋيۋ يستوريۋ، دو سيح پور نە يمەەت ەدينوگو نازۆانيا. كازاحي نازىۆايۋت ەگو «توعىز قۇمالاق» (دەۆيات كاتىشەك), ا كىرگىزى – «توگۋز كورگوولوم» (كورگوول – پو-مونگولسكي: باراني پومەت). تۋركي، رازۆيۆايا ۋ سەبيا ۆمەستە سو سۆويم مانكالابرازنوي يگروي نازىۆايۋت «مانگالا» يلي «گەچيۋرمە» (پەرەنوس). داننىي سپورت يمەەت مەجدۋنارودنۋيۋ فەدەراتسيۋ، ەست فيليالى ۆ دەسياتكاح ستران. ليۋدي سو ۆسەح كونتسوۆ سۆەتا يگرايۋت ۆ ونلاينە، ۆ ەدينوم گلوبالنوم پورتالە ينتەللەكتۋالنىح يگر. ينتەرەس وگرومنىي.

پري ەتوم كوگدا كازاحستان ورگانيزوۆىۆاەت مەجدۋنارودنىە سورەۆنوۆاني،يا ۆسە ماتچى پروۆودياتسيا پود نازۆانيەم «توعىز قۇمالاق»، ا كوگدا كىرگىزى – «توگۋز كورگوول». ۆ چەم دەلو؟ پوچەمۋ نە دوگوۆوريۆايۋتسيا ۆ ەدينوم نازۆاني ودنوي يگرى؟ دەلو ۆ پروستىح چەلوۆەچەسكيح امبيتسياح، ۆيديمو، ەششە ي ەششە ۆ كومپلەكساح. كاجدايا ستورونا حوچەت دوكازات چەگو-تو ي تيانەت نا سەبيا ودەيالو. ا ۆ يتوگە، كاك ۆسەگدا، ستراداەت وبششي ينتەرەس.

نا ساموم دەلە كازاحي ي كىرگىزى ەتۋ يگرۋ دو 80-ح گودوۆ ءحىح ۆەكا نازىۆالي «توگۋزات». وستانوۆيمسيا ۆ نەكوتورىح يستوچنيكاح، كوتورىە دوكازىۆايۋت، چتو ەتا يگرا ياۆلياەتسيا ۆسەوبششەي تيۋركسكوي ينتەللەكتۋالنوي يگروي، «پريۆاتيزيروۆات» نيچەگو نەلزيا. تەم بولەە، نىنەشنيە تيۋركسكيە ەتنوسى پوياۆيليس ۆسەگو ليش ماكسيمۋم 2000 لەت نازاد. ا يگرا-تو گورازدو ستارشە! كونەچنو، مى نە زناەم، كاك نازىۆالاس يگرا 4000-5000لەت نازاد، نو زناەم، چتو ەتو بىلا يگرا «توگۋزات». پو كراينەي مەرە، كوگدا روسسيسكي ەتنوگراف ي يۋريست گ.زاگرياجسكي، كوتورىي ناحوديلسيا نا ۆوينسكوي سلۋجبە ۆ گوروداح ۆەرنىي ي تاشكەنت، زاپيسال ۆ سۆوي بلوكنوت وپيسانيە يگرى پود نازۆانيەم «توگۋز-اد»، ۆپوسلەدستۆي ون وپۋبليكوۆال ۆ 1874 گودۋ ۆ نومەرە №29 يزدانيا «تۋركمەنسكيە ۆەدوموستي» بولشوي ماتەريال پود نازۆانيەم «بىت كوچەۆوگو ناسەلەنيا دولين چۋ ي سىر-داري»، گدە ي وپيسانى پراۆيلا يگرى.

زاتەم، كوگدا ۆ 1887 گودۋ ۆىشلا ۆ سۆەت ەششە ودنا ەتنوگرافيچەسكايا زاپيس رۋسسكوگو گەوگرافا ي ەتنوگرافا ا.كراسنوۆا ۆ رامكاح «وچەركا بىتا سەميرەچەنسكيح كيرگيز»، يگرۋ نازىۆايۋت «توعىز قۇمالاق»: «توگۋز كۋمالاك وچەن وستروۋمنايا يگرا، زاستاۆليايۋششايا كيرگيز لومات گولوۆۋ نە مەنەە، چەم ۋ ناس شاحماتى. ۆ پەرەۆودە نا رۋسسكي توگۋز كۋمالاك زناچيت دەۆيات كاتىشكوۆ بارانەگو پومەتا – نازۆانيە پريامو پوكازىۆايۋششەە، چتو ەتو يزوبرەتەنيە پرينادلەجيت يسكليۋچيتەلنو كوچەۆنيكام». تاك جە نازىۆاەتسيا يگرا ۆ ستاتە «كيرگيزسكايا يگرا توگۋزكۋمالاك» ەتنوگرافا ن.پانتۋسوۆا، ۆىشەدشەگو ۆ 1906 گودۋ.

ۆ چەم جە دەلو؟ دەلو ۆ يستوريچەسكوم پروتسەسسە. پولۋچاەتسيا، چتو ۋجە ۋسيلەننايا كولونيالنايا پوليتيكا تسارسكوي روسسي ي پەرەحود كوچەۆنيكوۆ وت نوماديچەستۆا ك وسەدلومۋ وبرازۋ جيزني ناچال ستيرات ەتنوپاميات. تاكيم وبرازوم دليا كازاحوۆ ي كىرگىزوۆ ۆاجنەە نە لوشاد، ا ۆوسپرياتيە وسەدلوگو وبرازا ي پونياتيا. ا ك كونتسۋ حح ۆەكا، ەسلي بى نە ينتەلليگەنتسيا ەتيح نارودوۆ، تو داننايا يگرا زابىلاس بى سوۆسەم.

پويدەم دالشە. پولۋچاەتسيا، چتو منوگو تىسياچ لەت نازاد پرەدكي تيۋركوۆ، ۆ توم چيسلە كازاحوۆ، كىرگىزوۆ، كاراكالپاكوۆ، نوگايتسەۆ، التايتسەۆ، تىۆا نە تولكو ودوماشنيۆالي لوشادەي، نو ي پريدۋمالي ينتەللەكتۋالنۋيۋ يگرۋ «توگۋزات». ەتو ياركو ۆىراجەنو ۆ نازۆانياح لۋنوك نا دوسكە داننوي يگرى. پريۆەدەم تسيتاتى يسسلەدوۆاتەلەي يگرى.

س.امانجولوۆ [«توعىزقۇمالاق (قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى)»، سارسەن امانجولوۆ جانە قازاق فولكلورى. الماتى: «عىلىم، 2004.]: «ۆ ۋكازاننىح 18 لۋنكاح ۆ كاجدۋيۋ دو ناچالا يگرى كلادەتسيا پو 9 كۋمالاكوۆ (ۆسەگو - 162), ۆو ۆرەميا يگرى ۆ مومەنت حودا يح نازىۆايۋت كونيامي».

ت.سۇلتانبەكوۆ [شاحمات، دويبى، توعىزقۇمالاق. ا.، قازاقستان، 2001]: «ۆ توگۋزكۋمالاكە ەست دۆا نازۆانيا، سۆيازاننىە س لوشادمي. پوياۆلەنيە ەتيح نازۆاني دوكازىۆاەت، چتو يگرا ياۆيلاس ياركو ۆىراجەننىم پروياۆلەنيەم كازاحسكوي دەيستۆيتەلنوستي. «كونيامي» نازىۆايۋت كۋمالاكي ۆو ۆرەميا يگرى...».

تەپەر داۆايتە پريۆەدەم تابليتسۋ، گدە پولنوستيۋ زانەسەنى ۆسە كازاحسكيە، كىرگىزسكيە، كاراكالپاكسكيە نازۆانيا لۋنوك:

 

وتاۋلار قازاقشا قىرعىزشا قاراقالپاقشا
№ 9 وتاۋ ماڭداي ووز كۋ مويۋن ماڭلاي
№ 8 وتاۋ كوكمويىن كوك مويۋن كوك مويۋن كوك مويىن
№ 7 وتاۋ قاندىقاقپان ەكي تيشتي ەكي تيشتي قاڭلى قاقپان
№ 6 وتاۋ بەلباسار اك كولتۋك اك دالى بەل باسار
№ 5 وتاۋ بەل بەل بەل بەل
№ 4 وتاۋ اتسىراتار دالى بەلدين الدى اتسىراتار
№ 3 وتاۋ اتوتپەس تەكيلدەك ۋي جامان ءۇي ات وتپەس
№ 2 وتاۋ تەكتۇرماس ات وتپەس ات وتپەس تەكتۋرماس
№ 1 وتاۋ ارت كۋيرۋك كۋيرۋك ارت نەمەسە تاڭلىق

كستاتي، كوگدا يگروك وستاەتسيا بەز فيشەك نا سۆويح لۋنكاح، ەگو سوستويانيە وتتسەنيۆاەتسيا كاك «اتسىراۋ»، تو ەست وستاتسيا بەز كونەي. تاكيم وبرازوم ساما يگرا وت ناچالا دو كونتسا «گوۆوريت» تولكو پرو كونەي! كاكيە ەششە كاتىشكي ي باراني پومەت؟! تەم بولەە، دەتي، يگرايا ۆ ەتۋ يگرۋ، درۋگ درۋگا وبزىۆايۋت «كۋمالاشنيكامي»...

ودين يز پرەۆوسحودنىح يگروكوۆ ي يسسلەدوۆاتەل داننوگو سپورتا ماكسات شوتاەۆ پيشەت، [«شەتەلگە شىققاندا ويىننىڭ اتاۋىنىڭ ماعىناسىن اشۋعا ۇيالامىز» - https://abai.kz/post/13778] چتو: «ۆ 2006 گودۋ پەرەد لوندونسكوي وليمپيادوي راسسماتريۆالوس، پود كاكيم نازۆانيەم ۆىيدەم ۆ زا رۋبەج، نو ەتو تاك ي نە رەشالوس. نام كاجدىي راز پريحوديتسيا وبياسنيات، چتو تاكوە «توگۋزكۋمالاك»، ي ليۋدي سمەيۋتسيا ي نەدوۋمەۆايۋت، پريچەم تۋت باراني پومەت...».

نە تولكو ينوسترانتسى، نەدوۋمەۆالي مى سامي، كوگدا پرەدلوجيلي ۆوسستانوۆيت پرەجنەە نازۆانيە «توگۋزات». ودين يز گلاۆنىح ليۋدەي فەدەراتسي زاششيتيلسيا سكازاۆ، چتو «كۋمالاك (باراني پومەت) – ناش ناتسيونالنىي كود»... ي تەپەر پريحوديتسيا رازبيراتسيا: مى چتو، ۆ پلەنۋ كاكوگو-تو كومپلەكسا يلي ەتو چي-تو نەزدوروۆىە امبيتسي؟..

سەريك ەرگالي،

ناتسيونالنىي پورتال «ادىرنا»

پىكىرلەر