بۇگىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى مەن جاپونيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تىم شيەلەنىسكەن قالىپتا. وعان ايماقتىق باسەكەلەستىكپەن قاتار، «تاريحي تىرتىقتا» ءوز اسەرىن تيگىزگەنى تاعى بار. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قارساڭىندا جاپونيا قىتايعا باسىپ كىرىپ، 1932 جىلى ونىڭ سولتۇستىك-شىعىس ولكەلەرىن قان قاقساتسا، 1937 جىلى استاناسى بولعان نانكيندى باسىپ الىپ، حالقىن قىرىپ-جويدى. وسى تاريحي وقيعالاردىڭ اراسىندا ەرەكشە جانتۇرشىگەرلىك جاساقتا ءوز ءرولىن ەسەلەپ ورىندادى.
ول «731 جاساعى». سولتۇستىك-شىعىس قىتايدا قۋىرشاق مانچجوۋ-گو مەملەكەتى قۇرىلىپ، ونىڭ باسىندا تاقتان تايدىرىلعان قىتاي يمپەراتورى وتىردى. ارينە، ول دا قۋىرشاق بولاتىن. ويتكەنى ول جاپوندار نە ايتسا سونى ورىندايتىن ەدى. 1932 جىلى جاپونيا قىتايعا اگرەسسيا تانىتا باستاعان ساتتە اتالمىش «731-جاساق» دۇنيەگە كەلدى.
بينتسزيان پروۆينتسياسىنىڭ پينفان اۋىلىندا ورنالاسقان جاساقتىڭ ارنايى لابوراتورياسى مەن ۇلكەن زەرتتەۋ كەشەنى بولدى. جاساقتىڭ باستى ماقساتى بيولوگيالىق قارۋ تۇرلەرىن شىعارۋ جانە ونى يمپەراتور اسكەرىنىڭ جەڭىسىنە ارناۋ ەدى. وسىلايشا ادامزات تاريحىنداعى ەڭ قانقۇيلى جاساق ءوز جۇمىسىن باستاپ كەتتى. بارلىعى دا 1926 جىلى باستالعان ەدى. جاپون يمپەراتورى حيروحيتو عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ كۇشىنە سەندى، سول سەبەپتى دە ول «سەۆا» ۇرانىن تاڭداپ الدى. ياعني «رۋحتانعان الەمنىڭ ءداۋىرى» بولۋعا ءتيىس دەپ ەسەپتەدى. ول عىلىمنىڭ ءبىر مەزەتتە ميلليونداردى قىرىپ جىبەرەتىنىن جاقسى ءبىلدى، ونىڭ ىشىندە بيولوگيالىق قارۋ تۇرلەرىنە باسىمدىق بەرۋ كەرەك دەپ سانادى.
يمپەراتور ونى جاقسى ءتۇسىندى. ويتكەنى ونىڭ نەگىزگى ماماندىعى بيولوگ بولاتىن. يمپەراتوردىڭ يدەياسى لەزدە قولداۋ تاپتى. جاپون عالىمدارى مەن اسكەريلەرى دەرەۋ ارادا اتالمىش ماقساتتاعى جاساق قۇرۋدى باستاپ كەتتى. ول جاساقتىڭ باسشىسى رەتىندە جاپون پولكوۆنيگى جانە بيولوگ سيرو يسي تاڭداپ الىندى. سيرو گەرمانيا، يتاليا، فرانتسيا مەن كسرو سىندى ەلدەرگە بارىپ، بيولوگيا سالاسىنداعى جاڭالىقتارىمەن تانىستى، جاڭا تەحنولوگيالاردى كورىپ، تاجىريبە جينادى. اتالمىش ەلدەردەن كەلگەن سوڭ، سيرو يمپەراتورعا بايانداما جاسادى. بايانداماسىندا ول: «ارتيللەريالىق سناريادتار سياقتى بيولوگيالىق-باكتەريولوگيالىق قارۋ ادامدى بىردەن ولتىرە قويمايدى. الايدا ول ءوز قۇربانىن ۇزاق ءارى اياۋسىز قيناپ جانىن الادى. جارىلعىش سناريادقا قاراعاندا بيولوگيالىق قارۋ ءبىر مەزەتتە بىرنەشە مىڭ ادامدى جاناپ وتەدى. ول دەگەنىڭ ءسوزسىز ءولىم دەگەن ءسوز» – دەپ جاڭا قارۋ ءتۇرىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن تاپتىشتەپ ايتتى. جاپون يمپەراتورى مەن ونىڭ جانىنداعى قولباسشىلارى تۇرىپ شاپالاق قاعىپ، «جاپونيانىڭ ءوز بيولوگيالىق قارۋى بولۋعا ءتيىس» دەگەن شەشىمدى ناقتىلادى. جاساق پينفاندا ورنالاستىرىلىپ، 150 عيماراتتان تۇراتىن ۇلكەن زەرتتەۋ كەشەنىمەن قامتاماسىز ەتىلدى. ونىڭ ءوز اۋەجايى، ارنايى قورعانىس جۇيەسى مەن قورعاۋ جاساقتارى بولدى. جاساقتا جاپونيانىڭ ەڭ ۇزدىك عالىمدارى قىزمەت ەتتى. جاساقتى قىتايدا ورنالاستىرۋدىڭ بىرنەشە ماڭىزدى سەبەپتەرى بولدى.
بىرىنشىدەن زەرتتەۋ جۇمىسىنان قاتەلىك كەتىپ، قاۋىپتى اۋرۋ ءتۇرى باقىلاۋدان شىعىپ كەتسە، وندا جاپونياعا قاۋىپ تونەتىن ەدى.
ەكىنشىدەن جاساقتى قىتايدا ۇستاۋ قۇپيالىق دەڭگەيىنە كەپىلدىك بەردى.
ۇشىنشىدەن ەڭ ماڭىزدىسى، قىتايدا تاجىريبەدەن وتكىزۋگە «تەگىن ماتەريال» جەتكىلىكتى بولدى. ولار جەرگىلىكتى قىتاي حالقىن اعاشقا، تومارعا تەڭەپ، ولارعا اياۋسىز سىناق جاساي بەرۋدىڭ ەش ابەستىگى جوق دەپ سانادى.
«ءبىز ولاردى «تومار» دەپ اتادىق. ال تومار قالايشا ادام بولماق؟ سوندىقتان جاساقتا ولارعا اياۋشىلىقپەن قاراعان سارباز دا، عالىم دا تابىلمادى. بارلىعى دا توماردى قۇرتۋ قالىپتى جاعداي، زاڭدىلىق دەپ سانادى» — دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى تەرگەۋ بارىسىندا جاساقتىڭ ءبىر مۇشەسى. زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا ءتۇرلى سىناقتار جاسالىندى. باسىپ الىنعان قىتاي ايماقتارىنان بالا، ايەل، جىگىتتەر جەتكىزىلىپ، ولارعا ءتۇرلى سىناقتار وتكىزىلدى. باستى تالاپ، بارلىعىنىڭ دا دەنى ساۋ بولۋعا ءتيىس.
ەڭ كوپ زەرتتەۋ چۋمانىڭ ءتۇرى مەن كۇشىن ارتىرۋعا جۇمسالدى. بۇل مىندەتپەن سيرو ءيسيدىڭ ءوزى تىكەلەي اينالىستى. ناتيجەسىندە ول ادەتتەگى چۋمادان 65 ەسە قۋاتتى جاڭا ۆيرۋس ءتۇرىن ويلاپ تاپتى. ارينە ونىڭ بارلىعى دا قىتاي تۇتقىندارىنا سىنالىپ، عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەندى. سىناقتار كوپ جاعدايدا ءبىر ستسەناري بويىنشا ءجۇردى. الدىمەن تۇتقىنعا جاڭا ۆيرۋس ءتۇرىن ەگىپ، ونى ارنايى كامەراعا قاماپ، بىرنەشە كۇن باقىلايتىن. مۇنداي كامەرالار زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا وتە از جانە كولەمى وتە تار بولعاندىقتان، وندا كەيدە بىرنەشە ادامدى بىرگە قامايتىن ەدى. بىرنەشە ادام ءبىر كامەراعا توعىتىلعان ساتتە، ونىڭ ىشىندەگىلەر ءتىپتى قوزعالا المايتىنداي تىعىزدىقتا تۇراتىن. ولار ۆيرۋس ناتيجەسىنىڭ قالاي بولىپ جاتقانىن باقىلاۋ ءۇشىن، ارنايى باقىلاۋ تەرەزەسىنەن قاراپ وتىراتىن. ارتىنشا ادامداردى تىرىدەي سويىپ، ىشكى اعزالارىنىڭ قانشالىقتى وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقانىن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، قورىتىندى جاسايتىن.
«باكتەريا نەمەسە ۆيرۋس ءتۇرىن ەمەس، گازدى قولدانۋ ارقىلى سىناققا ۇشىراعانداردىڭ جولدارى بولدى دەي بەرىڭىز. ويتكەنى ولار بىرنەشە كۇن قينالماي، ءاپ-ساتتە جان تاپسىراتىن ەدى» — دەپ جازدى سيرو يسي ءوز كۇندەلىگىندە.
«ءبىز بۇل زەرتتەۋ جۇمىسىمىز ارقىلى، ادام مەن كەپتەردىڭ گازعا دەگەن توزىمدىلىگى بىردەي ەكەنىن انىقتادىق. كەپتەر ولگەن گاز تۇرلەرى مەن ولاردىڭ قولدانىلۋ كولەمىنە، ادام دا ولەتىن بولىپ شىقتى. ءيپريتتى قولدانعان ساتتە ادام اعزاسى ءىرىپ، تولىقتاي سارعىشتانا كۇيەتىنىن كوردىك. بۇل جاڭا بەلەس» – دەپ وي قورىتىندىلايدى سيرو تاعى ءبىر ەستەلىگىندە. جاپون باسشىلىعى جاساق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىنە كوزدەرى جەتكەن ساتتە، ونداعى باكتەريولوگيالىق قارۋ تۇرلەرىن اقش پەن كسرو-عا قارسى قولدانۋدى جوسپارلادى. ونداعى باكتەريا كولەمىنىڭ كوپتىگى سونشالىق، ەگەردە ونى ءساتتى قولدانا بىلگەندە، وندا ادامزاتتى تولىق جويۋعا كۇشى جەتەتىن ەدى. مۇنى كەيىننەن تسرۋ-دا دالەلدەپ، قۇپيا زەرتتەۋلەر قاتارىنا قوستى.
1944 جىلى جاپونيا ۆيرۋس پەن باكتەريا تۇرلەرىن اقش-قا اۋە شارلارى ارقىلى جىبەرۋدى جوسپارلاپ، دايىندىقتى باستادى. الايدا سوڭعى ساتتە جاپون پرەمەرى تودزە بۇل جوسپاردى ىسكە اسىرۋدان باس تارتتى. ويتكەنى بۇلاي بولعان جاعدايدا اقش جاپون حالقىن تولىق جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن دەپ ءتۇسىندى.
«731 جاساعى» تەك قانا بيولوگيالىق قارۋ تۇرلەرىمەن اينالىسقان جوق، سونداي-اق ءتۇرلى مەديتسينالىق ەكسپەريمەنتتەردى دە جۇزەگە اسىردى. مىسالى 600 ادامعا سىناق جاساۋ ارقىلى ولار 26 ءتۇرلى اۋرۋ ءتۇرىن قالاي ەمدەۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندى. 47 اۋرۋ تۇرىنە وتا جاساۋدى ۇيرەندى.
سونىمەن قاتار جاساق عالىمدارى ادامنىڭ ءتۇرلى سىناقتارعا توزىمدىلىگىن بىلگىسى كەلدى. ءسويتىپ 2000 قىتاي ازاماتىنا ءتۇرلى جانتۇرشىگەرلىك سىناقتاردى جاسادى. مىسالى ولار ءۇسىپ قالعان ادامدى ەمدەۋدىڭ ەڭ ويتايلى جولى، ونىڭ ۇسىك شالعان مۇشەسىن كەسۋ ەمەس، كەرىسىنشە فارەنگەيت شكالاسى بويىنشا 122 گرادۋس سۋعا سالۋ ەكەنىنە كوز جەتكىزدى. ونى سىناق جاساۋ ارقىلى انىقتادى. مينۋس 20 گرادۋستا ولار ادامدى دالاعا شىعارىپ، اياق-قولىن سۋعا سالىپ قويدى. ۇسىگەن ساتتە ءوز سۇمدىق سىناقتارىن ىسكە اسىراتىن.
ال كەيبىر جانداردى تىرىدەي مۋمياعا اينالدىردى. ول ءۇشىن ادامدى ىلعالدىلىعى وتە تومەن نەمەسە مۇلدە جوق كامەراعا قاماپ قويدى. سالدارىنان كامەراداعى ادام قاتتى تەرلەپ، شىلقىعان سۋعا اينالاتىن. ادام تولىقتاي تەرى شىعىپ، ولگەن ساتتە، ونىڭ دەنەسىن ولشەپ، جاڭا عىلىمي جاڭالىق اشتى. ادامنىڭ سالماعى 100 كەلى بولسا، مۇردەنىڭ سالماعى بار-جوعى 22 كەلى تارتاتىن. ءسويتىپ ولار ادام دەنەسىنىڭ 78% سۋدان تۇرادى دەگەندى عىلىمي تۇرعىدان العاش بولىپ دالەلدەدى.
تاعى ءبىر سۇمدىق زەرتتەۋدى ولار ۆاكۋمدىق كامەرالاردا جاسادى. ونداعى قازا تاپقانداردىڭ قينالىسىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. «ۆاكۋمدىق باروكامەراعا ءبىز «توماردى»(قىتايلىق) سالاتىن ەدىك. ءسويتىپ ودان بىرتىندەپ اۋانى سورىپ، وتتەگىن ازايتاتىنبىز. سالدارىنان سىرتقى اۋا قىسىمى مەن ادام اعزاسىنىڭ ىشكى اۋا قىسىمى ارتىپ، ادامدا ءتۇرلى وزگەرىستەر باستالاتىن. ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ادامنىڭ ەكى كوزى سىرتىنا شىعىپ كەتەتىن. ارتىنشا ىشەكتەرى جىلانشا يرەلەڭدەپ سىرتقا شىعاتىن، سودان كەيىن ادام تىرىدەي اتالىپ كەتەتىن ەدى» — دەپ جازدى جاساق عالىمى بولعان حارۋكي يونو. وسى زەرتتەۋ ءتۇرى ارقىلى ولار جاپون ۇشقىشتارىنا كوتەرىلۋگە بولاتىن بيىكتىك دەڭگەيىن انىقتاپ بەردى.
ەشقانداي عىلىمي نەگىزگە سۇيەنبەگەن زەرتتەۋلەر مەن سىناقتار دا جاسالاتىن. مىسالى ادامدى تىرىدەي كومۋ، ورتەۋ نەمەسە ادام دەنەسىنە جىلقىنىڭ، مايمىلدىڭ قانىن قۇيۋ.
قانقۇيلى جاساق 1945 جىلى 11 تامىزدا جويىلدى. انىعى ءوز ەركىمەن جۇمىستارىن توقتاتىپ، قىتايدان جاپونياعا ەۆاكۋاتسيالاندى. 1945 جىلى 9 تامىزدا كسرو قىتاي جەرىندە جاپونياعا قارسى اسكەري وپەراتسيالارىن باستادى. وسى كەزدە «731 جاساعى» زەرتتەۋ كەشەنىن تولىقتاي تالقانداپ، ءتىرى قالعان تۇتقىنداردى ءبىرىن قالدىرماي اتىپ، گازبەن تۇنشىقتىرىپ كوزىن جويدى. زەرتتەۋ قاعازدارىن ورتەپ، ەڭ ماڭىزدىلارىن وزىمەن الا كەتتى. كەيىننەن ول قۇجاتتاردى اقش-قا تابىستاپ، وزدەرىنىڭ باس كەپىلدىگىن ساتىپ الدى. وسىلايشا جاساقتاعى عالىمدار ءوز سىناقتارى مەن ادامزات الدىنداعى سۇمدىق قىلمىسى، 12 مىڭ ادامنىڭ قۇرباندىعى ءۇشىن جازاسىز قالدى. كسرو-نىڭ قولىنا تۇسكەن 11 عالىم عانا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. جاساقتىڭ قالعان 3 مىڭعا جۋىق عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەرى سوعىستان كەيىن اقش پەن جاپونيادا ءتۇرلى عىلىمي مەكەمەلەردى اشتى. ال سيرو يسي 1959 جىلعا دەيىن جاپونيادا ەش الاڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، توكيودا ءوز اجالىمەن قازا تاپتى. بۇگىندە قىتايدا بۇل جاساققا قاتىستى ۇلكەن نەگاتيۆتىك كوزقاراس بار. رەسمي بەيجىڭ جاپونيا ءالى كۇنگە اتالمىش زالىمدىعى ءۇشىن كەشىرىم سۇراماعانىنا وكپەلى.
اسحات قاسەنعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
