Bügınde Qytai Halyq Respublikasy men Japoniia arasyndaǧy qarym-qatynas tym şielenısken qalypta. Oǧan aimaqtyq bäsekelestıkpen qatar, «tarihi tyrtyqta» öz äserın tigızgenı taǧy bar. Ekınşı düniejüzılık soǧys qarsaŋynda Japoniia Qytaiǧa basyp kırıp, 1932 jyly onyŋ soltüstık-şyǧys ölkelerın qan qaqsatsa, 1937 jyly astanasy bolǧan Nankindı basyp alyp, halqyn qyryp-joidy. Osy tarihi oqiǧalardyŋ arasynda erekşe jantürşıgerlık jasaqta öz rölın eselep oryndady.
Ol «731 jasaǧy». Soltüstık-şyǧys Qytaida quyrşaq Manchjou-go memleketı qūrylyp, onyŋ basynda taqtan taidyrylǧan Qytai imperatory otyrdy. Ärine, ol da quyrşaq bolatyn. Öitkenı ol japondar ne aitsa sony oryndaityn edı. 1932 jyly Japoniia Qytaiǧa agressiia tanyta bastaǧan sätte atalmyş «731-jasaq» düniege keldı.
Binszian provinsiiasynyŋ Pinfan auylynda ornalasqan jasaqtyŋ arnaiy laboratoriiasy men ülken zertteu keşenı boldy. Jasaqtyŋ basty maqsaty biologiialyq qaru türlerın şyǧaru jäne ony imperator äskerınıŋ jeŋısıne arnau edı. Osylaişa adamzat tarihyndaǧy eŋ qanqūily jasaq öz jūmysyn bastap kettı. Barlyǧy da 1926 jyly bastalǧan edı. Japon imperatory Hirohito ǧylym men bılımnıŋ küşıne sendı, sol sebeptı de ol «Seva» ūranyn taŋdap aldy. Iаǧni «ruhtanǧan älemnıŋ däuırı» boluǧa tiıs dep eseptedı. Ol ǧylymnyŋ bır mezette milliondardy qyryp jıberetının jaqsy bıldı, onyŋ ışınde biologiialyq qaru türlerıne basymdyq beru kerek dep sanady.
İmperator ony jaqsy tüsındı. Öitkenı onyŋ negızgı mamandyǧy biolog bolatyn. İmperatordyŋ ideiasy lezde qoldau tapty. Japon ǧalymdary men äskerilerı dereu arada atalmyş maqsattaǧy jasaq qūrudy bastap kettı. Ol jasaqtyŋ basşysy retınde japon polkovnigı jäne biolog Siro İsii taŋdap alyndy. Siro Germaniia, İtaliia, Fransiia men KSRO syndy elderge baryp, biologiia salasyndaǧy jaŋalyqtarymen tanysty, jaŋa tehnologiialardy körıp, täjıribe jinady. Atalmyş elderden kelgen soŋ, Siro imperatorǧa baiandama jasady. Baiandamasynda ol: «Artilleriialyq snariadtar siiaqty biologiialyq-bakteriologiialyq qaru adamdy bırden öltıre qoimaidy. Alaida ol öz qūrbanyn ūzaq ärı aiausyz qinap janyn alady. Jarylǧyş snariadqa qaraǧanda biologiialyq qaru bır mezette bırneşe myŋ adamdy janap ötedı. Ol degenıŋ sözsız ölım degen söz» – dep jaŋa qaru türınıŋ artyqşylyqtaryn täptıştep aitty. Japon imperatory men onyŋ janyndaǧy qolbasşylary tūryp şapalaq qaǧyp, «Japoniianyŋ öz biologiialyq qaruy boluǧa tiıs» degen şeşımdı naqtylady. Jasaq Pinfanda ornalastyrylyp, 150 ǧimarattan tūratyn ülken zertteu keşenımen qamtamasyz etıldı. Onyŋ öz äuejaiy, arnaiy qorǧanys jüiesı men qorǧau jasaqtary boldy. Jasaqta Japoniianyŋ eŋ üzdık ǧalymdary qyzmet ettı. Jasaqty Qytaida ornalastyrudyŋ bırneşe maŋyzdy sebepterı boldy.
Bırınşıden zertteu jūmysynan qatelık ketıp, qauıptı auru türı baqylaudan şyǧyp ketse, onda Japoniiaǧa qauıp tönetın edı.
Ekınşıden jasaqty Qytaida ūstau qūpiialyq deŋgeiıne kepıldık berdı.
Üşınşıden eŋ maŋyzdysy, Qytaida täjıribeden ötkızuge «tegın material» jetkılıktı boldy. Olar jergılıktı qytai halqyn aǧaşqa, tomarǧa teŋep, olarǧa aiausyz synaq jasai berudıŋ eş äbestıgı joq dep sanady.
«Bız olardy «tomar» dep atadyq. Al tomar qalaişa adam bolmaq? Sondyqtan jasaqta olarǧa aiauşylyqpen qaraǧan sarbaz da, ǧalym da tabylmady. Barlyǧy da tomardy qūrtu qalypty jaǧdai, zaŋdylyq dep sanady» — dep jauap bergen edı tergeu barysynda jasaqtyŋ bır müşesı. Zertteu ortalyqtarynda türlı synaqtar jasalyndy. Basyp alynǧan Qytai aimaqtarynan bala, äiel, jıgıtter jetkızılıp, olarǧa türlı synaqtar ötkızıldı. Basty talap, barlyǧynyŋ da denı sau boluǧa tiıs.
Eŋ köp zertteu chumanyŋ türı men küşın artyruǧa jūmsaldy. Būl mındetpen Siro İsiidıŋ özı tıkelei ainalysty. Nätijesınde ol ädettegı chumadan 65 ese quatty jaŋa virus türın oilap tapty. Ärine onyŋ barlyǧy da qytai tūtqyndaryna synalyp, ǧylymi tūrǧydan däleldendı. Synaqtar köp jaǧdaida bır ssenarii boiynşa jürdı. Aldymen tūtqynǧa jaŋa virus türın egıp, ony arnaiy kameraǧa qamap, bırneşe kün baqylaityn. Mūndai kameralar zertteu ortalyqtarynda öte az jäne kölemı öte tar bolǧandyqtan, onda keide bırneşe adamdy bırge qamaityn edı. Bırneşe adam bır kameraǧa toǧytylǧan sätte, onyŋ ışındegıler tıptı qozǧala almaityndai tyǧyzdyqta tūratyn. Olar virus nätijesınıŋ qalai bolyp jatqanyn baqylau üşın, arnaiy baqylau terezesınen qarap otyratyn. Artynşa adamdardy tırıdei soiyp, ışkı aǧzalarynyŋ qanşalyqty özgerıske ūşyrap jatqanyn öz közderımen körıp, qorytyndy jasaityn.
«Bakteriia nemese virus türın emes, gazdy qoldanu arqyly synaqqa ūşyraǧandardyŋ joldary boldy dei berıŋız. Öitkenı olar bırneşe kün qinalmai, äp-sätte jan tapsyratyn edı» — dep jazdy Siro İsii öz kündelıgınde.
«Bız būl zertteu jūmysymyz arqyly, adam men kepterdıŋ gazǧa degen tözımdılıgı bırdei ekenın anyqtadyq. Kepter ölgen gaz türlerı men olardyŋ qoldanylu kölemıne, adam da öletın bolyp şyqty. İprittı qoldanǧan sätte adam aǧzasy ırıp, tolyqtai sarǧyştana küietının kördık. Būl jaŋa beles» – dep oi qorytyndylaidy Siro taǧy bır estelıgınde. Japon basşylyǧy jasaq jūmysynyŋ nätijesıne közderı jetken sätte, ondaǧy bakteriologiialyq qaru türlerın AQŞ pen KSRO-ǧa qarsy qoldanudy josparlady. Ondaǧy bakteriia kölemınıŋ köptıgı sonşalyq, egerde ony sättı qoldana bılgende, onda adamzatty tolyq joiuǧa küşı jetetın edı. Mūny keiınnen SRU-da däleldep, qūpiia zertteuler qataryna qosty.
1944 jyly Japoniia virus pen bakteriia türlerın AQŞ-qa äue şarlary arqyly jıberudı josparlap, daiyndyqty bastady. Alaida soŋǧy sätte japon premerı Todze būl jospardy ıske asyrudan bas tartty. Öitkenı būlai bolǧan jaǧdaida AQŞ japon halqyn tolyq joiyp jıberuı mümkın dep tüsındı.
«731 jasaǧy» tek qana biologiialyq qaru türlerımen ainalysqan joq, sondai-aq türlı medisinalyq eksperimentterdı de jüzege asyrdy. Mysaly 600 adamǧa synaq jasau arqyly olar 26 türlı auru türın qalai emdeu kerektıgın tüsındı. 47 auru türıne ota jasaudy üirendı.
Sonymen qatar jasaq ǧalymdary adamnyŋ türlı synaqtarǧa tözımdılıgın bılgısı keldı. Söitıp 2000 qytai azamatyna türlı jantürşıgerlık synaqtardy jasady. Mysaly olar üsıp qalǧan adamdy emdeudıŋ eŋ oitaily joly, onyŋ üsık şalǧan müşesın kesu emes, kerısınşe Farengeit şkalasy boiynşa 122 gradus suǧa salu ekenıne köz jetkızdı. Ony synaq jasau arqyly anyqtady. Minus 20 gradusta olar adamdy dalaǧa şyǧaryp, aiaq-qolyn suǧa salyp qoidy. Üsıgen sätte öz sūmdyq synaqtaryn ıske asyratyn.
Al keibır jandardy tırıdei mumiiaǧa ainaldyrdy. Ol üşın adamdy ylǧaldylyǧy öte tömen nemese mülde joq kameraǧa qamap qoidy. Saldarynan kameradaǧy adam qatty terlep, şylqyǧan suǧa ainalatyn. Adam tolyqtai terı şyǧyp, ölgen sätte, onyŋ denesın ölşep, jaŋa ǧylymi jaŋalyq aşty. Adamnyŋ salmaǧy 100 kelı bolsa, mürdenıŋ salmaǧy bar-joǧy 22 kelı tartatyn. Söitıp olar adam denesınıŋ 78% sudan tūrady degendı ǧylymi tūrǧydan alǧaş bolyp däleldedı.
Taǧy bır sūmdyq zertteudı olar vakumdyq kameralarda jasady. Ondaǧy qaza tapqandardyŋ qinalysyn elestetu mümkın emes. «Vakumdyq barokameraǧa bız «tomardy»(qytailyq) salatyn edık. Söitıp odan bırtındep auany soryp, ottegın azaitatynbyz. Saldarynan syrtqy aua qysymy men adam aǧzasynyŋ ışkı aua qysymy artyp, adamda türlı özgerıster bastalatyn. Eŋ bırınşı bolyp adamnyŋ ekı közı syrtyna şyǧyp ketetın. Artynşa ışekterı jylanşa ireleŋdep syrtqa şyǧatyn, sodan keiın adam tırıdei atalyp ketetın edı» — dep jazdy jasaq ǧalymy bolǧan Haruki Iono. Osy zertteu türı arqyly olar japon ūşqyştaryna köterıluge bolatyn biıktık deŋgeiın anyqtap berdı.
Eşqandai ǧylymi negızge süienbegen zertteuler men synaqtar da jasalatyn. Mysaly adamdy tırıdei kömu, örteu nemese adam denesıne jylqynyŋ, maimyldyŋ qanyn qūiu.
Qanqūily jasaq 1945 jyly 11 tamyzda joiyldy. Anyǧy öz erkımen jūmystaryn toqtatyp, Qytaidan Japoniiaǧa evakuasiialandy. 1945 jyly 9 tamyzda KSRO Qytai jerınde Japoniiaǧa qarsy äskeri operasiialaryn bastady. Osy kezde «731 jasaǧy» zertteu keşenın tolyqtai talqandap, tırı qalǧan tūtqyndardy bırın qaldyrmai atyp, gazben tūnşyqtyryp közın joidy. Zertteu qaǧazdaryn örtep, eŋ maŋyzdylaryn özımen ala kettı. Keiınnen ol qūjattardy AQŞ-qa tabystap, özderınıŋ bas kepıldıgın satyp aldy. Osylaişa jasaqtaǧy ǧalymdar öz synaqtary men adamzat aldyndaǧy sūmdyq qylmysy, 12 myŋ adamnyŋ qūrbandyǧy üşın jazasyz qaldy. KSRO-nyŋ qolyna tüsken 11 ǧalym ǧana ölım jazasyna kesıldı. Jasaqtyŋ qalǧan 3 myŋǧa juyq ǧalymdary men zertteuşılerı soǧystan keiın AQŞ pen Japoniiada türlı ǧylymi mekemelerdı aşty. Al Siro İsii 1959 jylǧa deiın Japoniiada eş alaŋsyz ömır sürıp, Tokioda öz ajalymen qaza tapty. Bügınde Qytaida būl jasaqqa qatysty ülken negativtık közqaras bar. Resmi Beijıŋ Japoniia älı künge atalmyş zalymdyǧy üşın keşırım sūramaǧanyna ökpelı.
İmperator ony jaqsy tüsındı. Öitkenı onyŋ negızgı mamandyǧy biolog bolatyn. İmperatordyŋ ideiasy lezde qoldau tapty. Japon ǧalymdary men äskerilerı dereu arada atalmyş maqsattaǧy jasaq qūrudy bastap kettı. Ol jasaqtyŋ basşysy retınde japon polkovnigı jäne biolog Siro İsii taŋdap alyndy. Siro Germaniia, İtaliia, Fransiia men KSRO syndy elderge baryp, biologiia salasyndaǧy jaŋalyqtarymen tanysty, jaŋa tehnologiialardy körıp, täjıribe jinady. Atalmyş elderden kelgen soŋ, Siro imperatorǧa baiandama jasady. Baiandamasynda ol: «Artilleriialyq snariadtar siiaqty biologiialyq-bakteriologiialyq qaru adamdy bırden öltıre qoimaidy. Alaida ol öz qūrbanyn ūzaq ärı aiausyz qinap janyn alady. Jarylǧyş snariadqa qaraǧanda biologiialyq qaru bır mezette bırneşe myŋ adamdy janap ötedı. Ol degenıŋ sözsız ölım degen söz» – dep jaŋa qaru türınıŋ artyqşylyqtaryn täptıştep aitty. Japon imperatory men onyŋ janyndaǧy qolbasşylary tūryp şapalaq qaǧyp, «Japoniianyŋ öz biologiialyq qaruy boluǧa tiıs» degen şeşımdı naqtylady. Jasaq Pinfanda ornalastyrylyp, 150 ǧimarattan tūratyn ülken zertteu keşenımen qamtamasyz etıldı. Onyŋ öz äuejaiy, arnaiy qorǧanys jüiesı men qorǧau jasaqtary boldy. Jasaqta Japoniianyŋ eŋ üzdık ǧalymdary qyzmet ettı. Jasaqty Qytaida ornalastyrudyŋ bırneşe maŋyzdy sebepterı boldy.
Bırınşıden zertteu jūmysynan qatelık ketıp, qauıptı auru türı baqylaudan şyǧyp ketse, onda Japoniiaǧa qauıp tönetın edı.
Ekınşıden jasaqty Qytaida ūstau qūpiialyq deŋgeiıne kepıldık berdı.
Üşınşıden eŋ maŋyzdysy, Qytaida täjıribeden ötkızuge «tegın material» jetkılıktı boldy. Olar jergılıktı qytai halqyn aǧaşqa, tomarǧa teŋep, olarǧa aiausyz synaq jasai berudıŋ eş äbestıgı joq dep sanady.
«Bız olardy «tomar» dep atadyq. Al tomar qalaişa adam bolmaq? Sondyqtan jasaqta olarǧa aiauşylyqpen qaraǧan sarbaz da, ǧalym da tabylmady. Barlyǧy da tomardy qūrtu qalypty jaǧdai, zaŋdylyq dep sanady» — dep jauap bergen edı tergeu barysynda jasaqtyŋ bır müşesı. Zertteu ortalyqtarynda türlı synaqtar jasalyndy. Basyp alynǧan Qytai aimaqtarynan bala, äiel, jıgıtter jetkızılıp, olarǧa türlı synaqtar ötkızıldı. Basty talap, barlyǧynyŋ da denı sau boluǧa tiıs.
Eŋ köp zertteu chumanyŋ türı men küşın artyruǧa jūmsaldy. Būl mındetpen Siro İsiidıŋ özı tıkelei ainalysty. Nätijesınde ol ädettegı chumadan 65 ese quatty jaŋa virus türın oilap tapty. Ärine onyŋ barlyǧy da qytai tūtqyndaryna synalyp, ǧylymi tūrǧydan däleldendı. Synaqtar köp jaǧdaida bır ssenarii boiynşa jürdı. Aldymen tūtqynǧa jaŋa virus türın egıp, ony arnaiy kameraǧa qamap, bırneşe kün baqylaityn. Mūndai kameralar zertteu ortalyqtarynda öte az jäne kölemı öte tar bolǧandyqtan, onda keide bırneşe adamdy bırge qamaityn edı. Bırneşe adam bır kameraǧa toǧytylǧan sätte, onyŋ ışındegıler tıptı qozǧala almaityndai tyǧyzdyqta tūratyn. Olar virus nätijesınıŋ qalai bolyp jatqanyn baqylau üşın, arnaiy baqylau terezesınen qarap otyratyn. Artynşa adamdardy tırıdei soiyp, ışkı aǧzalarynyŋ qanşalyqty özgerıske ūşyrap jatqanyn öz közderımen körıp, qorytyndy jasaityn.
«Bakteriia nemese virus türın emes, gazdy qoldanu arqyly synaqqa ūşyraǧandardyŋ joldary boldy dei berıŋız. Öitkenı olar bırneşe kün qinalmai, äp-sätte jan tapsyratyn edı» — dep jazdy Siro İsii öz kündelıgınde.
«Bız būl zertteu jūmysymyz arqyly, adam men kepterdıŋ gazǧa degen tözımdılıgı bırdei ekenın anyqtadyq. Kepter ölgen gaz türlerı men olardyŋ qoldanylu kölemıne, adam da öletın bolyp şyqty. İprittı qoldanǧan sätte adam aǧzasy ırıp, tolyqtai sarǧyştana küietının kördık. Būl jaŋa beles» – dep oi qorytyndylaidy Siro taǧy bır estelıgınde. Japon basşylyǧy jasaq jūmysynyŋ nätijesıne közderı jetken sätte, ondaǧy bakteriologiialyq qaru türlerın AQŞ pen KSRO-ǧa qarsy qoldanudy josparlady. Ondaǧy bakteriia kölemınıŋ köptıgı sonşalyq, egerde ony sättı qoldana bılgende, onda adamzatty tolyq joiuǧa küşı jetetın edı. Mūny keiınnen SRU-da däleldep, qūpiia zertteuler qataryna qosty.
1944 jyly Japoniia virus pen bakteriia türlerın AQŞ-qa äue şarlary arqyly jıberudı josparlap, daiyndyqty bastady. Alaida soŋǧy sätte japon premerı Todze būl jospardy ıske asyrudan bas tartty. Öitkenı būlai bolǧan jaǧdaida AQŞ japon halqyn tolyq joiyp jıberuı mümkın dep tüsındı.
«731 jasaǧy» tek qana biologiialyq qaru türlerımen ainalysqan joq, sondai-aq türlı medisinalyq eksperimentterdı de jüzege asyrdy. Mysaly 600 adamǧa synaq jasau arqyly olar 26 türlı auru türın qalai emdeu kerektıgın tüsındı. 47 auru türıne ota jasaudy üirendı.
Sonymen qatar jasaq ǧalymdary adamnyŋ türlı synaqtarǧa tözımdılıgın bılgısı keldı. Söitıp 2000 qytai azamatyna türlı jantürşıgerlık synaqtardy jasady. Mysaly olar üsıp qalǧan adamdy emdeudıŋ eŋ oitaily joly, onyŋ üsık şalǧan müşesın kesu emes, kerısınşe Farengeit şkalasy boiynşa 122 gradus suǧa salu ekenıne köz jetkızdı. Ony synaq jasau arqyly anyqtady. Minus 20 gradusta olar adamdy dalaǧa şyǧaryp, aiaq-qolyn suǧa salyp qoidy. Üsıgen sätte öz sūmdyq synaqtaryn ıske asyratyn.
Al keibır jandardy tırıdei mumiiaǧa ainaldyrdy. Ol üşın adamdy ylǧaldylyǧy öte tömen nemese mülde joq kameraǧa qamap qoidy. Saldarynan kameradaǧy adam qatty terlep, şylqyǧan suǧa ainalatyn. Adam tolyqtai terı şyǧyp, ölgen sätte, onyŋ denesın ölşep, jaŋa ǧylymi jaŋalyq aşty. Adamnyŋ salmaǧy 100 kelı bolsa, mürdenıŋ salmaǧy bar-joǧy 22 kelı tartatyn. Söitıp olar adam denesınıŋ 78% sudan tūrady degendı ǧylymi tūrǧydan alǧaş bolyp däleldedı.
Taǧy bır sūmdyq zertteudı olar vakumdyq kameralarda jasady. Ondaǧy qaza tapqandardyŋ qinalysyn elestetu mümkın emes. «Vakumdyq barokameraǧa bız «tomardy»(qytailyq) salatyn edık. Söitıp odan bırtındep auany soryp, ottegın azaitatynbyz. Saldarynan syrtqy aua qysymy men adam aǧzasynyŋ ışkı aua qysymy artyp, adamda türlı özgerıster bastalatyn. Eŋ bırınşı bolyp adamnyŋ ekı közı syrtyna şyǧyp ketetın. Artynşa ışekterı jylanşa ireleŋdep syrtqa şyǧatyn, sodan keiın adam tırıdei atalyp ketetın edı» — dep jazdy jasaq ǧalymy bolǧan Haruki Iono. Osy zertteu türı arqyly olar japon ūşqyştaryna köterıluge bolatyn biıktık deŋgeiın anyqtap berdı.
Eşqandai ǧylymi negızge süienbegen zertteuler men synaqtar da jasalatyn. Mysaly adamdy tırıdei kömu, örteu nemese adam denesıne jylqynyŋ, maimyldyŋ qanyn qūiu.
Qanqūily jasaq 1945 jyly 11 tamyzda joiyldy. Anyǧy öz erkımen jūmystaryn toqtatyp, Qytaidan Japoniiaǧa evakuasiialandy. 1945 jyly 9 tamyzda KSRO Qytai jerınde Japoniiaǧa qarsy äskeri operasiialaryn bastady. Osy kezde «731 jasaǧy» zertteu keşenın tolyqtai talqandap, tırı qalǧan tūtqyndardy bırın qaldyrmai atyp, gazben tūnşyqtyryp közın joidy. Zertteu qaǧazdaryn örtep, eŋ maŋyzdylaryn özımen ala kettı. Keiınnen ol qūjattardy AQŞ-qa tabystap, özderınıŋ bas kepıldıgın satyp aldy. Osylaişa jasaqtaǧy ǧalymdar öz synaqtary men adamzat aldyndaǧy sūmdyq qylmysy, 12 myŋ adamnyŋ qūrbandyǧy üşın jazasyz qaldy. KSRO-nyŋ qolyna tüsken 11 ǧalym ǧana ölım jazasyna kesıldı. Jasaqtyŋ qalǧan 3 myŋǧa juyq ǧalymdary men zertteuşılerı soǧystan keiın AQŞ pen Japoniiada türlı ǧylymi mekemelerdı aşty. Al Siro İsii 1959 jylǧa deiın Japoniiada eş alaŋsyz ömır sürıp, Tokioda öz ajalymen qaza tapty. Bügınde Qytaida būl jasaqqa qatysty ülken negativtık közqaras bar. Resmi Beijıŋ Japoniia älı künge atalmyş zalymdyǧy üşın keşırım sūramaǧanyna ökpelı.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
