بابا جۇرتتىڭ دانالىعىندا «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيتىن ءتامسىل بار. قاسيەتتى ءسوزدىڭ توركىنىنە ۇڭىلەتىن بولساق، ناقىلدىڭ ماعىناسى – سۋدىڭ ىشكى قۇرامىنداعى قاسيەتىن باعالاي ءبىل دەگەنگە سايادى. قازاق دالاسىنىڭ قاي تۇسىنا بارساڭىز دا نەشە ءتۇرلى شيپالى بۇلاقتار بار. ادەتتە سول ەمدىك سۋلاردىڭ دەنساۋلىققا تىكەلەي قاتىستى ەكەنىن ەستەن شىعىپ كەتەدى. قىسقاسى، اتا-بابالار پاراساتىنان الىستاعان سايىن قاۋىپتى ىندەتتەرگە بارىنشا جاقىنداي تۇستىك.
بارىڭىزگە بەلگىلى، 2017 جىلى ەلىمىزدە «قازاقستاننىڭ قاسيەتتى جەرلەرى» اتتى باعدارلاما قابىلدانىپ، ءبىرشاما وڭتايلى شارۋا جۇزەگە استى. سولاردىڭ قاتارىندا جەتىسۋ وڭىرىندەگى قاسيەتتى بۇلاقتار جايىندا دا ءبىرشاما زەرتتەلدى. جالپى، ايماعىمىزداعى ەمدىك تابيعي كيەلى ورىنداردىڭ قاتارىنا حالىق قاستەرلەيتىن، ءوسىپ تۇرعانىنا 700 جىلدان اسقان پانفيلوۆ اۋدانىنداعى «اۋليەاعاش» جانە «نايزاتاپقان»، ۇيعىر اۋدانىنداعى «مازار تەرەك»، جامبىل اۋدانىنداعى «جامانتى مينارالدى بۇلاقتارى، كەربۇلاق اۋدانىنداعى «شيىرباي باستاۋلارى»، كوكسۋ اۋدانىنداعى «اۋليە باستاۋ»، الاكول اۋدانىنداعى «قانداعاتاي ارا تۇماسى» جانە «بايجۇمان اتا باستاۋلارى، ىلە اۋدانىنداعى «المەرەك اتا باستاۋى»، اقسۋ اۋدانىنداعى اسا تۇزدى «راي كولى» جانە رايىمبەك اۋدانىنداعى «تۇزكول»، تاعى باسقالارى جاتادى. ءالسىز مينەرالدانعان باستاۋلار قاتارىنا «جامانتى مينەرالدى بۇلاقتارى»، «اۋليە باستاۋ»، «تامشى بۇلاق»، «بايجۇمان اتا»، «قانداعاتاي اتا»، «شيىرباي» باستاۋلارىن، ورتاشا مينەرالدانعان بۇلاققا «نايزاتاپقاندى»، كۇشتى مينەرالدانعان جىلى تۇرىنە ەسكەلدى اۋدانىنداعى «ەمسۋدى» جاتادى.
تابيعي ەمدىك كيەلى ورىندار ەرتە زاماندا اشىق اسپان اياسىنداعى تابيعي عيباداتحانا قىزمەتىن اتقارعان. وعان «نايزاتاپقان»، «اۋليە باستاۋ» اراساندارىنىڭ ماڭىنداعى بيىك جارتاسقا سالىنعان اڭ بەينەلى سۋرەتتەر مەن «جامانتى مينەرالدى بۇلاعىنىڭ» جانىنداعى ۇڭگىردەگى شاعىن مەشىت دالەل بولادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسىعان دەيىن اتالعان قاسيەتتى ورىنداردى تەك نانىمدىق تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە باسا ءمان بەردىك تە، ونىڭ سۋىنىڭ ەمدىك قاسيەتى تۋرالى اقپاراتتاردى اشىپ ايتپاي كەلدىك. سوندىقتان جۇرت ول جەرلەردى تانىمدىق تۇرعىدا كيەلى دەپ قابىلداپ، تابىنۋشىلىق سيپاتقا دەن قويدى. ال عىلىمي تۇرعىداعى ادام اعزاسىنا پايدالى تۇستارى سىرت قالدى.
جەتىسۋ جەرىندەگى جۇرت كوپ بىلە بەرمەيتىن، بىلەتىندەر نازار سالىپ كورمەگەن «نايزاتاپقان»، «جامانتى مينارالدى بۇلاقتارى»، «اۋليە باستاۋ»، «راي كولى» سياقتى تابيعي كيەلى اراسان سۋلارىنان سىنامالار الىپ، تالداۋ جۇمىسىن جاسالدى. سوڭعى جىلدارى جوعارىدا اتالعان اراسان كوزدەرىنەن جالپى 12 سىناما الىپ، «جەر تۋرالى عىلىمدار، مەتاللۋرگيا جانە بايىتۋ ورتالىعى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۇلتتىق عىلىمي زەرتحاناسىنا جىبەرىلگەن. اتالعان زەرتحانا جاپونيالىق زاماناۋي جابدىقتاردى قولدانا وتىرىپ، عىلىمي تالداۋ جاساعان.
جەتىجول (بۇعىلى) تاۋىنداعى جامانتى وزەنىنىڭ شاتقالىنداعى جامانتى مينەرالدى باستاۋلارىن كونەكوز قاريالار جامانتى وزەنى شاتقالىندا بولعان ەسكى قىستاۋمەن بايلانىستىرادى. وعان كەلەتىن ادامدار ەڭ الدىمەن بيىكتىگى 10-15 مەترلىك تىك جارتاستاعى ۇڭگىردە ورنالاسقان مەشىتكە بارىپ ناماز وقيدى.
ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىزدارعا سايكەس جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە كوپتەگەن قازاق وتباسىلارى وسى ۇڭگىردىڭ ىشىنە تىعىلىپ امان قالعان دەسەدى. قازبەك بەك تاۋاسارۇلى «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى ەڭبەگىندە، ەسبولات ايدابوسىن «سۇلىك قارا» حيكاياتىندا جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا جارالانعان قازاق ساربازدارىنىڭ وسى بۇلاققا كەلىپ ەمدەلگەنىن جازعان.
[caption id="attachment_68726" align="alignright" width="300"]
سۋرەت @alauinform.kz سايتىنان الىندى[/caption]
جامانتى مينەرالدى بۇلاقتارىنىڭ ءتورت مينەرالدى باستاۋىنىڭ سۋىنا جۇرگىزىلگەن زەرتحانالىق تالداۋ قورىتىندىسىنا سايكەس باستاۋ سۋى كاتيوندىق قۇرامىنا قاراي كاليلى-ءناتريلى-كالتسيلى-ماگنيلى، ال، انيوندىق قۇرامىنا قاراي سۋلفاتتى-گيدروكوربوناتتى-ءحلوريدتى سۋلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. قۇرامىندا رادوننىڭ بولماۋىنا، فتور ۇلەسىنىڭ رۇقسات ەتىلگەن سانيتارلىق-گيگيەنالىق شەكتەن اسپاۋىنا بايلانىستى اراسان سۋى ىشۋگە جارايدى. اراسان سۋىندا مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى 11 ەلەمەنت بار.
ولاردىڭ ىشىندە اسىرەسە، ك، Na, سا، Mg كوپ كەزدەسەدى. كيەلى اراسانداعى «جۇرەك»، «بۇيرەك»، «اسقازان» تۇمالارى سۋىنىڭ حيميالىق قۇرامىنا جاسالعان سالىستىرمالى تالداۋلار ءار باستاۋداعى حيميالىق ەلەمەنتتەر ۇلەسىنىڭ ءارتۇرلى ەكەنىن كورسەتتى.
اتاپ ايتساق، «جۇرەك» تۇماسىندا قانتامىرلارى مەن جۇرەك قىزمەتىن، بۇلشىق ەتتىڭ جيىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن Mg, ك، Na, سا، CI ۇلەستەرىنىڭ باسقا ەكى تۇماعا قاراعاندا ءبىرشاما جوعارى، سۋلفاتتىڭ ۇلەسى تومەن ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. شيپاجايتانۋشى عالىمدار مەن دارىگەرلەردىڭ پىكىرىنە سايكەس ماگني، ناتري، كالي جۇرەك-قانتامىر جۇيەسىنىڭ قىزمەتىن جاقسارتاتىندىقتان اتالعان اراسان سۋىن ىشكەن ادامدار سىرقاتىنان جىلدام ايىعادى.
پانفيلوۆ اۋدانىنداعى ىنتالى اۋىلىنىڭ باتىسىندا 15 شاقىرىم قاشىقتىقتا التىنەمەل (2928 م) تاۋىنىڭ قوڭىرولەڭ ويىسىنا ۇلاساتىن تەكتونيكالىق جارىقتار ايماعىندا ورنالاسقان «نايزاتاپقان» كيەلى اراسانى ءبىر-بىرىنەن اراقاشىقتىعى 1-3 مەتردەن اسپايتىن 10-12 تۇمادان تۇرادى. اراسان كوزىنەن مينۋتىنا 5-6 ليتر سۋ اعىپ شىقسا، ىستىقتىعى 16-210 س ارالىعىندا بولادى.
ەمدەلۋشىلەردىڭ پىكىرى مەن عىلىمي دەرەككە سايكەس، «نايزاتاپقان» سۋىنىڭ قۇرامىنداعى پايدالى ەلەمەنتتەر ادام اعزاسىنىڭ جالپى جاعدايىن نىعايتىپ، بارلىق جۇيەنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. زەرتحانالىق تالداۋ ناتيجەلەرى «نايزاتاپقان» اراسانى سۋىنىڭ قۇرامىندا اعزانىڭ جۇمىسىن رەتتەۋدە ەرەكشە ورىن الاتىن ەرىگەن ميكروەلەمەنتتەر كوپ ەكەنىن كورسەتتى.
مينەرالدى سۋ قۇرامىندا Na, Cl, K, سا يوندارى جانە كاربونات پەن سۋلفاتتىڭ ۇلەسى باسىم. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى ۇسىنىلعان ۇلگىنىڭ سۋ ساپاسىن باعالاۋعا قويىلاتىن تالاپقا سايكەس كەلەتىنىن جانە ەمدىك ماقساتقا پايدالانۋعا بولاتىنىن كورسەتتى. «نايزاتاپقان» سۋىنىڭ دەنەگە تۇسكەن جاراقاتتى جانە بورتپە سياقتى تەرى اۋرۋلارىن ەمدەۋگە وتە پايدالى كەلەتىندىگى عىلىمي تۇردە دالەلدەنىپ وتىر. ەل اۋزىندا ساقتالعان اڭىزدارعا سايكەس كيەلى تابيعي ەمدىك مينەرالدى سۋىمەن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە جارالانعان قازاق جاۋىنگەرلەرى ەمدەلگەن. كەيىننەن سوعىستان قالعان نايزانىڭ ۇشى تابىلۋىنا وراي جەرگىلىكتى حالىق نايزاتاپقان اتاپ كەتكەن.
ەرتە زاماننان كيەلى سانالاتىن، ەمدىك قاسيەتى بار، ەرىگەن مينەرالدارعا باي راي كولى بالقاش ويىسىندا، اقسۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 351 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. بەتكى اۋدانى 4 گەكتار، ۇزىندىعى 400, ەنى 100, جاعالاۋ سىزىعىنىڭ ۇزىندىعى 1150, ورتاشا تەرەڭدىگى 2,6 مەتر. كول قۇم جالدارىنىڭ ارالىعىنداعى ويىستا تۇزىلگەن.
ادام اعزاسىنا پايدالى اسەرى بار الۋان ءتۇرلى حيميالىق ەلەمەنتتەرگە باي ءارى قاسيەتتەرى تەڭىز سۋىنا جاقىن بولعاندىقتان راي كولى تولاسسوتەراپيامەن شۇعىلدانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى اتالعان كولدىڭ مينەرالدىق جانە حيميالىق قۇرامىنىڭ قالىپتاسۋىنا سايازدىعى مەن تۇيىقتىعى، جازدا بۋلانۋدىڭ قارقىندى ءجۇرۋى كۇشتى اسەر ەتەتىنىن كورسەتتى.
زەرتحانالىق تالداۋ ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، كول سۋى قۇرامى جاعىنان سۋلفاتتى-حلورلى-ءناتريلى سۋلاردىڭ قاتارىنا جاتادى. زەرتحانالىق تالداۋلار قورىتىندىسىنا سايكەس 1 ليتر سۋدا 138-140 گراممعا دەيىن ەرىگەن مينەرالدى زاتتار بارى انىقتالدى. «جەر تۋرالى عىلىمدار، مەتاللۋرگيا جانە بايىتۋ ورتالىعى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۇلتتىق عىلىمي زەرتحاناسىندا جۇرگىزىلگەن سپەكترلىك تالداۋ ناتيجەسىنە ساي راي كولىنىڭ سۋى مەن تابانىنداعى تۇنبالاردىڭ قۇرامىندا مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى 13 ەلەمەنت بار.
كول تابانىنداعى تۇنبالاردا، اسىرەسە مىس، مىرىش، سترونتسي، حرومنىڭ ۇلەسى باسىم. زەرتتەلگەن سىناما ۇلگىسىنىڭ فيزيكالىق-حيميالىق قاسيەتتەرى شيپاجاي مەن فيزيوەمدەۋدە قولدانىلاتىن ەمدىك بالشىقتاردىڭ ءنورماتيۆتى كورسەتكىشتەرىنە سايكەس كەلەدى. راي كولىنىڭ تابانىنا شوككەن ەمدىك بالشىقتىڭ حيميالىق قۇرامىندا ماگني، كالتسي، ناتري، مىس، حروم، مارگانەتس يوندارىنىڭ جانە سۋلفاتتىڭ ۇلەستەرى باسىم. زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا ۇسىنىلعان ۇلگى سۋ مەن تۇنبالاردىڭ ساپاسىن باعالاۋعا قويىلاتىن تالاپتارعا سايكەس كەلەتىندىكتەن كول سۋىن ەمدىك-ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا پايدالانۋعا بولادى. حالىقتىڭ ءشولدى القاپتا ورنالاسقان شاعىن كولگە ەمدەلۋ ماقساتىندا كوپتەپ كەلۋى، ونى كيەلى ورىن ساناۋى قۇرامىنداعى حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ ادام اعزاسىنا جاعىمدى اسەر ەتۋىنەن دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.
سۋعا شومىلۋ كەزىندە ادام يوندانعان كول بەتىنىڭ اۋاسىن جۇتادى. سونىڭ ناتيجەسىندە جۇرەكتىڭ جۇمىسى، تىنىس الۋ تۇزەلىپ، ادام اعزاسىنا وتتەگىنىڭ كەلۋى كوبەيەدى. اعزاداعى زات الماسۋ ءۇردىسى جاقسى جولعا قويىلىپ، دەنە شىنىعادى. كول تابانىنا شوككەن تۇنبانىڭ قۇرامىندا تۇز، وسىمدىك ءشىرىندىسى، سونداي-اق، ولاردى قورەك ەتەتىن ۇساق اعزالار تەرىدەگى رەتسەپتورلارعا، دانەكەر تىندەرگە، ىشكى سەكرەتسيا بەزدەرىنە اسەر ەتىپ، اعزاداعى زات الماسۋ، رەگەنەراتسيا ءۇردىسىنىڭ ءجۇرۋىن رەتتەيدى، اۋىرسىنۋدى باسادى. مىنە، جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ اۋاسىمەن قاتار، سۋى دا جانعا شيپا، دەرتكە داۋا.
