Baba jurttyń danalyǵynda «Sýdyń da suraýy bar» deıtin támsil bar. Qasıetti sózdiń tórkinine úńiletin bolsaq, naqyldyń maǵynasy – sýdyń ishki quramyndaǵy qasıetin baǵalaı bil degenge saıady. Qazaq dalasynyń qaı tusyna barsańyz da neshe túrli shıpaly bulaqtar bar. Ádette sol emdik sýlardyń densaýlyqqa tikeleı qatysty ekenin esten shyǵyp ketedi. Qysqasy, ata-babalar parasatynan alystaǵan saıyn qaýipti indetterge barynsha jaqyndaı tústik.
Bárińizge belgili, 2017 jyly elimizde «Qazaqstannyń qasıetti jerleri» atty baǵdarlama qabyldanyp, birshama ońtaıly sharýa júzege asty. Solardyń qatarynda Jetisý óńirindegi qasıetti bulaqtar jaıynda da birshama zertteldi. Jalpy, aımaǵymyzdaǵy emdik tabıǵı kıeli oryndardyń qataryna halyq qasterleıtin, ósip turǵanyna 700 jyldan asqan Panfılov aýdanyndaǵy «Áýlıeaǵash» jáne «Naızatapqan», Uıǵyr aýdanyndaǵy «Mazar terek», Jambyl aýdanyndaǵy «Jamanty mınaraldy bulaqtary, Kerbulaq aýdanyndaǵy «Shıyrbaı bastaýlary», Kóksý aýdanyndaǵy «Áýlıe bastaý», Alakól aýdanyndaǵy «Qandaǵataı ara tumasy» jáne «Baıjuman ata bastaýlary, Ile aýdanyndaǵy «Álmerek ata bastaýy», Aqsý aýdanyndaǵy asa tuzdy «Raı kóli» jáne Raıymbek aýdanyndaǵy «Tuzkól», taǵy basqalary jatady. Álsiz mıneraldanǵan bastaýlar qataryna «Jamanty mıneraldy bulaqtary», «Áýlıe bastaý», «Tamshy bulaq», «Baıjuman ata», «Qandaǵataı ata», «Shıyrbaı» bastaýlaryn, ortasha mıneraldanǵan bulaqqa «Naızatapqandy», kúshti mıneraldanǵan jyly túrine Eskeldi aýdanyndaǵy «Emsýdy» jatady.
Tabıǵı emdik kıeli oryndar erte zamanda ashyq aspan aıasyndaǵy tabıǵı ǵıbadathana qyzmetin atqarǵan. Oǵan «Naızatapqan», «Áýlıe bastaý» arasandarynyń mańyndaǵy bıik jartasqa salynǵan ań beıneli sýretter men «Jamanty mıneraldy bulaǵynyń» janyndaǵy úńgirdegi shaǵyn meshit dálel bolady. Ókinishke qaraı, biz osyǵan deıin atalǵan qasıetti oryndardy tek nanymdyq turǵyda túsindirýge basa mán berdik te, onyń sýynyń emdik qasıeti týraly aqparattardy ashyp aıtpaı keldik. Sondyqtan jurt ol jerlerdi tanymdyq turǵyda kıeli dep qabyldap, tabynýshylyq sıpatqa den qoıdy. Al ǵylymı turǵydaǵy adam aǵzasyna paıdaly tustary syrt qaldy.
Jetisý jerindegi jurt kóp bile bermeıtin, biletinder nazar salyp kórmegen «Naızatapqan», «Jamanty mınaraldy bulaqtary», «Áýlıe bastaý», «Raı kóli» sııaqty tabıǵı kıeli arasan sýlarynan synamalar alyp, taldaý jumysyn jasaldy. Sońǵy jyldary joǵaryda atalǵan arasan kózderinen jalpy 12 synama alyp, «Jer týraly ǵylymdar, metallýrgııa jáne baıytý ortalyǵy» akıonerlik qoǵamynyń ulttyq ǵylymı zerthanasyna jiberilgen. Atalǵan zerthana japonııalyq zamanaýı jabdyqtardy qoldana otyryp, ǵylymı taldaý jasaǵan.
Jetijol (Buǵyly) taýyndaǵy Jamanty ózeniniń shatqalyndaǵy Jamanty mıneraldy bastaýlaryn kónekóz qarııalar Jamanty ózeni shatqalynda bolǵan eski qystaýmen baılanystyrady. Oǵan keletin adamdar eń aldymen bıiktigi 10-15 metrlik tik jartastaǵy úńgirde ornalasqan meshitke baryp namaz oqıdy.
El aýzynda saqtalǵan ańyzdarǵa sáıkes Jońǵar shapqynshylyǵy kezeńinde kóptegen qazaq otbasylary osy úńgirdiń ishine tyǵylyp aman qalǵan desedi. Qazbek bek Taýasaruly «Túp-tuqııannan ózime sheıin» atty eńbeginde, Esbolat Aıdabosyn «Súlik qara» hıkaıatynda jońǵar shapqynshylyǵynda jaralanǵan qazaq sarbazdarynyń osy bulaqqa kelip emdelgenin jazǵan.
[caption id="attachment_68726" align="alignright" width="300"]
sýret @alauinform.kz saıtynan alyndy[/caption]
Jamanty mıneraldy bulaqtarynyń tórt mıneraldy bastaýynyń sýyna júrgizilgen zerthanalyq taldaý qorytyndysyna sáıkes bastaý sýy katıondyq quramyna qaraı kalııli-natrııli-kalııli-magnııli, al, anıondyq quramyna qaraı sýlfatty-gıdrokorbonatty-hlorıdti sýlardyń qataryna jatady. Quramynda radonnyń bolmaýyna, ftor úlesiniń ruqsat etilgen sanıtarlyq-gıgıenalyq shekten aspaýyna baılanysty arasan sýy ishýge jaraıdy. Arasan sýynda Mendeleev kestesindegi 11 element bar.
Olardyń ishinde ásirese, K, Na, Sa, Mg kóp kezdesedi. Kıeli arasandaǵy «Júrek», «Búırek», «Asqazan» tumalary sýynyń hımııalyq quramyna jasalǵan salystyrmaly taldaýlar ár bastaýdaǵy hımııalyq elementter úlesiniń ártúrli ekenin kórsetti.
Atap aıtsaq, «Júrek» tumasynda qantamyrlary men júrek qyzmetin, bulshyq ettiń jıyrylýyn qamtamasyz etetin Mg, K, Na, Sa, CI úlesteriniń basqa eki tumaǵa qaraǵanda birshama joǵary, sýlfattyń úlesi tómen ekendigi belgili boldy. Shıpajaıtanýshy ǵalymdar men dárigerlerdiń pikirine sáıkes magnıı, natrıı, kalıı júrek-qantamyr júıesiniń qyzmetin jaqsartatyndyqtan atalǵan arasan sýyn ishken adamdar syrqatynan jyldam aıyǵady.
Panfılov aýdanyndaǵy Yntaly aýylynyń batysynda 15 shaqyrym qashyqtyqta Altynemel (2928 m) taýynyń Qońyróleń oıysyna ulasatyn tektonıkalyq jaryqtar aımaǵynda ornalasqan «Naızatapqan» kıeli arasany bir-birinen araqashyqtyǵy 1-3 metrden aspaıtyn 10-12 tumadan turady. Arasan kózinen mınýtyna 5-6 lıtr sý aǵyp shyqsa, ystyqtyǵy 16-210 S aralyǵynda bolady.
Emdelýshilerdiń pikiri men ǵylymı derekke sáıkes, «Naızatapqan» sýynyń quramyndaǵy paıdaly elementter adam aǵzasynyń jalpy jaǵdaıyn nyǵaıtyp, barlyq júıeniń jumysyn jaqsartady. Zerthanalyq taldaý nátıjeleri «Naızatapqan» arasany sýynyń quramynda aǵzanyń jumysyn retteýde erekshe oryn alatyn erigen mıkroelementter kóp ekenin kórsetti.
Mıneraldy sý quramynda Na, Cl, K, Sa ıondary jáne karbonat pen sýlfattyń úlesi basym. Zertteý nátıjeleri usynylǵan úlginiń sý sapasyn baǵalaýǵa qoıylatyn talapqa sáıkes keletinin jáne emdik maqsatqa paıdalanýǵa bolatynyn kórsetti. «Naızatapqan» sýynyń denege túsken jaraqatty jáne bórtpe sııaqty teri aýrýlaryn emdeýge óte paıdaly keletindigi ǵylymı túrde dáleldenip otyr. El aýzynda saqtalǵan ańyzdarǵa sáıkes kıeli tabıǵı emdik mıneraldy sýymen jońǵar shapqynshylyǵy kezinde jaralanǵan qazaq jaýyngerleri emdelgen. Keıinnen soǵystan qalǵan naızanyń ushy tabylýyna oraı jergilikti halyq Naızatapqan atap ketken.
Erte zamannan kıeli sanalatyn, emdik qasıeti bar, erigen mıneraldarǵa baı Raı kóli Balqash oıysynda, Aqsý ózeniniń tómengi aǵysynda teńiz deńgeıinen 351 metr bıiktikte ornalasqan. Betki aýdany 4 gektar, uzyndyǵy 400, eni 100, jaǵalaý syzyǵynyń uzyndyǵy 1150, ortasha tereńdigi 2,6 metr. Kól qum jaldarynyń aralyǵyndaǵy oıysta túzilgen.
Adam aǵzasyna paıdaly áseri bar alýan túrli hımııalyq elementterge baı ári qasıetteri teńiz sýyna jaqyn bolǵandyqtan Raı kóli tolassoterapııamen shuǵyldanýǵa múmkindik beredi. Júrgizilgen zertteý jumystary atalǵan kóldiń mıneraldyq jáne hımııalyq quramynyń qalyptasýyna saıazdyǵy men tuıyqtyǵy, jazda býlanýdyń qarqyndy júrýi kúshti áser etetinin kórsetti.
Zerthanalyq taldaý nátıjeleri kórsetkendeı, kól sýy quramy jaǵynan sýlfatty-hlorly-natrııli sýlardyń qataryna jatady. Zerthanalyq taldaýlar qorytyndysyna sáıkes 1 lıtr sýda 138-140 grammǵa deıin erigen mıneraldy zattar bary anyqtaldy. «Jer týraly ǵylymdar, metallýrgııa jáne baıytý ortalyǵy» akıonerlik qoǵamynyń Ulttyq ǵylymı zerthanasynda júrgizilgen spektrlik taldaý nátıjesine saı Raı kóliniń sýy men tabanyndaǵy tunbalardyń quramynda Mendeleev kestesindegi 13 element bar.
Kól tabanyndaǵy tunbalarda, ásirese mys, myrysh, stronıı, hromnyń úlesi basym. Zerttelgen synama úlgisiniń fızıkalyq-hımııalyq qasıetteri shıpajaı men fızıoemdeýde qoldanylatyn emdik balshyqtardyń normatıvti kórsetkishterine sáıkes keledi. Raı kóliniń tabanyna shókken emdik balshyqtyń hımııalyq quramynda magnıı, kalıı, natrıı, mys, hrom, margane ıondarynyń jáne sýlfattyń úlesteri basym. Zertteý nátıjeleri boıynsha usynylǵan úlgi sý men tunbalardyń sapasyn baǵalaýǵa qoıylatyn talaptarǵa sáıkes keletindikten kól sýyn emdik-saýyqtyrý maqsatynda paıdalanýǵa bolady. Halyqtyń shóldi alqapta ornalasqan shaǵyn kólge emdelý maqsatynda kóptep kelýi, ony kıeli oryn sanaýy quramyndaǵy hımııalyq elementterdiń adam aǵzasyna jaǵymdy áser etýinen degen qorytyndy shyǵarýǵa bolady.
Sýǵa shomylý kezinde adam ıondanǵan kól betiniń aýasyn jutady. Sonyń nátıjesinde júrektiń jumysy, tynys alý túzelip, adam aǵzasyna otteginiń kelýi kóbeıedi. Aǵzadaǵy zat almasý úrdisi jaqsy jolǵa qoıylyp, dene shynyǵady. Kól tabanyna shókken tunbanyń quramynda tuz, ósimdik shirindisi, sondaı-aq, olardy qorek etetin usaq aǵzalar teridegi reeptorlarǵa, dáneker tinderge, ishki sekreııa bezderine áser etip, aǵzadaǵy zat almasý, regeneraııa úrdisiniń júrýin retteıdi, aýyrsynýdy basady. Mine, Jetisý óńiriniń aýasymen qatar, sýy da janǵa shıpa, dertke daýa.
