Baba jūrttyŋ danalyǧynda «Sudyŋ da sūrauy bar» deitın tämsıl bar. Qasiettı sözdıŋ törkınıne üŋıletın bolsaq, naqyldyŋ maǧynasy – sudyŋ ışkı qūramyndaǧy qasietın baǧalai bıl degenge saiady. Qazaq dalasynyŋ qai tūsyna barsaŋyz da neşe türlı şipaly būlaqtar bar. Ädette sol emdık sulardyŋ densaulyqqa tıkelei qatysty ekenın esten şyǧyp ketedı. Qysqasy, ata-babalar parasatynan alystaǧan saiyn qauıptı ındetterge barynşa jaqyndai tüstık.
Bärıŋızge belgılı, 2017 jyly elımızde «Qazaqstannyŋ qasiettı jerlerı» atty baǧdarlama qabyldanyp, bırşama oŋtaily şarua jüzege asty. Solardyŋ qatarynda Jetısu öŋırındegı qasiettı būlaqtar jaiynda da bırşama zertteldı. Jalpy, aimaǧymyzdaǧy emdık tabiǧi kielı oryndardyŋ qataryna halyq qasterleitın, ösıp tūrǧanyna 700 jyldan asqan Panfilov audanyndaǧy «Äulieaǧaş» jäne «Naizatapqan», Ūiǧyr audanyndaǧy «Mazar terek», Jambyl audanyndaǧy «Jamanty minaraldy būlaqtary, Kerbūlaq audanyndaǧy «Şiyrbai bastaulary», Köksu audanyndaǧy «Äulie bastau», Alaköl audanyndaǧy «Qandaǧatai ara tūmasy» jäne «Baijūman ata bastaulary, Ile audanyndaǧy «Älmerek ata bastauy», Aqsu audanyndaǧy asa tūzdy «Rai kölı» jäne Raiymbek audanyndaǧy «Tūzköl», taǧy basqalary jatady. Älsız mineraldanǧan bastaular qataryna «Jamanty mineraldy būlaqtary», «Äulie bastau», «Tamşy būlaq», «Baijūman ata», «Qandaǧatai ata», «Şiyrbai» bastaularyn, ortaşa mineraldanǧan būlaqqa «Naizatapqandy», küştı mineraldanǧan jyly türıne Eskeldı audanyndaǧy «Emsudy» jatady.
Tabiǧi emdık kielı oryndar erte zamanda aşyq aspan aiasyndaǧy tabiǧi ǧibadathana qyzmetın atqarǧan. Oǧan «Naizatapqan», «Äulie bastau» arasandarynyŋ maŋyndaǧy biık jartasqa salynǧan aŋ beinelı suretter men «Jamanty mineraldy būlaǧynyŋ» janyndaǧy üŋgırdegı şaǧyn meşıt dälel bolady. Ökınışke qarai, bız osyǧan deiın atalǧan qasiettı oryndardy tek nanymdyq tūrǧyda tüsındıruge basa män berdık te, onyŋ suynyŋ emdık qasietı turaly aqparattardy aşyp aitpai keldık. Sondyqtan jūrt ol jerlerdı tanymdyq tūrǧyda kielı dep qabyldap, tabynuşylyq sipatqa den qoidy. Al ǧylymi tūrǧydaǧy adam aǧzasyna paidaly tūstary syrt qaldy.
Jetısu jerındegı jūrt köp bıle bermeitın, bıletınder nazar salyp körmegen «Naizatapqan», «Jamanty minaraldy būlaqtary», «Äulie bastau», «Rai kölı» siiaqty tabiǧi kielı arasan sularynan synamalar alyp, taldau jūmysyn jasaldy. Soŋǧy jyldary joǧaryda atalǧan arasan közderınen jalpy 12 synama alyp, «Jer turaly ǧylymdar, metallurgiia jäne baiytu ortalyǧy» aksionerlık qoǧamynyŋ ūlttyq ǧylymi zerthanasyna jıberılgen. Atalǧan zerthana japoniialyq zamanaui jabdyqtardy qoldana otyryp, ǧylymi taldau jasaǧan.
Jetıjol (Būǧyly) tauyndaǧy Jamanty özenınıŋ şatqalyndaǧy Jamanty mineraldy bastaularyn köneköz qariialar Jamanty özenı şatqalynda bolǧan eskı qystaumen bailanystyrady. Oǧan keletın adamdar eŋ aldymen biıktıgı 10-15 metrlık tık jartastaǧy üŋgırde ornalasqan meşıtke baryp namaz oqidy.
El auzynda saqtalǧan aŋyzdarǧa säikes Joŋǧar şapqynşylyǧy kezeŋınde köptegen qazaq otbasylary osy üŋgırdıŋ ışıne tyǧylyp aman qalǧan desedı. Qazbek bek Tauasarūly «Tüp-tūqiiannan özıme şeiın» atty eŋbegınde, Esbolat Aidabosyn «Sülık qara» hikaiatynda joŋǧar şapqynşylyǧynda jaralanǧan qazaq sarbazdarynyŋ osy būlaqqa kelıp emdelgenın jazǧan.
[caption id="attachment_68726" align="alignright" width="300"]
suret @alauinform.kz saitynan alyndy[/caption]
Jamanty mineraldy būlaqtarynyŋ tört mineraldy bastauynyŋ suyna jürgızılgen zerthanalyq taldau qorytyndysyna säikes bastau suy kationdyq qūramyna qarai kaliilı-natriilı-kalsiilı-magniilı, al, aniondyq qūramyna qarai sulfatty-gidrokorbonatty-hloridtı sulardyŋ qataryna jatady. Qūramynda radonnyŋ bolmauyna, ftor ülesınıŋ rūqsat etılgen sanitarlyq-gigienalyq şekten aspauyna bailanysty arasan suy ışuge jaraidy. Arasan suynda Mendeleev kestesındegı 11 element bar.
Olardyŋ ışınde äsırese, K, Na, Sa, Mg köp kezdesedı. Kielı arasandaǧy «Jürek», «Büirek», «Asqazan» tūmalary suynyŋ himiialyq qūramyna jasalǧan salystyrmaly taldaular är bastaudaǧy himiialyq elementter ülesınıŋ ärtürlı ekenın körsettı.
Atap aitsaq, «Jürek» tūmasynda qantamyrlary men jürek qyzmetın, būlşyq ettıŋ jiyryluyn qamtamasyz etetın Mg, K, Na, Sa, CI ülesterınıŋ basqa ekı tūmaǧa qaraǧanda bırşama joǧary, sulfattyŋ ülesı tömen ekendıgı belgılı boldy. Şipajaitanuşy ǧalymdar men därıgerlerdıŋ pıkırıne säikes magnii, natrii, kalii jürek-qantamyr jüiesınıŋ qyzmetın jaqsartatyndyqtan atalǧan arasan suyn ışken adamdar syrqatynan jyldam aiyǧady.
Panfilov audanyndaǧy Yntaly auylynyŋ batysynda 15 şaqyrym qaşyqtyqta Altynemel (2928 m) tauynyŋ Qoŋyröleŋ oiysyna ūlasatyn tektonikalyq jaryqtar aimaǧynda ornalasqan «Naizatapqan» kielı arasany bır-bırınen araqaşyqtyǧy 1-3 metrden aspaityn 10-12 tūmadan tūrady. Arasan közınen minutyna 5-6 litr su aǧyp şyqsa, ystyqtyǧy 16-210 S aralyǧynda bolady.
Emdeluşılerdıŋ pıkırı men ǧylymi derekke säikes, «Naizatapqan» suynyŋ qūramyndaǧy paidaly elementter adam aǧzasynyŋ jalpy jaǧdaiyn nyǧaityp, barlyq jüienıŋ jūmysyn jaqsartady. Zerthanalyq taldau nätijelerı «Naizatapqan» arasany suynyŋ qūramynda aǧzanyŋ jūmysyn retteude erekşe oryn alatyn erıgen mikroelementter köp ekenın körsettı.
Mineraldy su qūramynda Na, Cl, K, Sa iondary jäne karbonat pen sulfattyŋ ülesı basym. Zertteu nätijelerı ūsynylǧan ülgınıŋ su sapasyn baǧalauǧa qoiylatyn talapqa säikes keletının jäne emdık maqsatqa paidalanuǧa bolatynyn körsettı. «Naizatapqan» suynyŋ denege tüsken jaraqatty jäne börtpe siiaqty terı aurularyn emdeuge öte paidaly keletındıgı ǧylymi türde däleldenıp otyr. El auzynda saqtalǧan aŋyzdarǧa säikes kielı tabiǧi emdık mineraldy suymen joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde jaralanǧan qazaq jauyngerlerı emdelgen. Keiınnen soǧystan qalǧan naizanyŋ ūşy tabyluyna orai jergılıktı halyq Naizatapqan atap ketken.
Erte zamannan kielı sanalatyn, emdık qasietı bar, erıgen mineraldarǧa bai Rai kölı Balqaş oiysynda, Aqsu özenınıŋ tömengı aǧysynda teŋız deŋgeiınen 351 metr biıktıkte ornalasqan. Betkı audany 4 gektar, ūzyndyǧy 400, enı 100, jaǧalau syzyǧynyŋ ūzyndyǧy 1150, ortaşa tereŋdıgı 2,6 metr. Köl qūm jaldarynyŋ aralyǧyndaǧy oiysta tüzılgen.
Adam aǧzasyna paidaly äserı bar aluan türlı himiialyq elementterge bai ärı qasietterı teŋız suyna jaqyn bolǧandyqtan Rai kölı tolassoterapiiamen şūǧyldanuǧa mümkındık beredı. Jürgızılgen zertteu jūmystary atalǧan köldıŋ mineraldyq jäne himiialyq qūramynyŋ qalyptasuyna saiazdyǧy men tūiyqtyǧy, jazda bulanudyŋ qarqyndy jüruı küştı äser etetının körsettı.
Zerthanalyq taldau nätijelerı körsetkendei, köl suy qūramy jaǧynan sulfatty-hlorly-natriilı sulardyŋ qataryna jatady. Zerthanalyq taldaular qorytyndysyna säikes 1 litr suda 138-140 grammǧa deiın erıgen mineraldy zattar bary anyqtaldy. «Jer turaly ǧylymdar, metallurgiia jäne baiytu ortalyǧy» aksionerlık qoǧamynyŋ Ūlttyq ǧylymi zerthanasynda jürgızılgen spektrlık taldau nätijesıne sai Rai kölınıŋ suy men tabanyndaǧy tūnbalardyŋ qūramynda Mendeleev kestesındegı 13 element bar.
Köl tabanyndaǧy tūnbalarda, äsırese mys, myryş, stronsii, hromnyŋ ülesı basym. Zerttelgen synama ülgısınıŋ fizikalyq-himiialyq qasietterı şipajai men fizioemdeude qoldanylatyn emdık balşyqtardyŋ normativtı körsetkışterıne säikes keledı. Rai kölınıŋ tabanyna şökken emdık balşyqtyŋ himiialyq qūramynda magnii, kalsii, natrii, mys, hrom, marganes iondarynyŋ jäne sulfattyŋ ülesterı basym. Zertteu nätijelerı boiynşa ūsynylǧan ülgı su men tūnbalardyŋ sapasyn baǧalauǧa qoiylatyn talaptarǧa säikes keletındıkten köl suyn emdık-sauyqtyru maqsatynda paidalanuǧa bolady. Halyqtyŋ şöldı alqapta ornalasqan şaǧyn kölge emdelu maqsatynda köptep keluı, ony kielı oryn sanauy qūramyndaǧy himiialyq elementterdıŋ adam aǧzasyna jaǧymdy äser etuınen degen qorytyndy şyǧaruǧa bolady.
Suǧa şomylu kezınde adam iondanǧan köl betınıŋ auasyn jūtady. Sonyŋ nätijesınde jürektıŋ jūmysy, tynys alu tüzelıp, adam aǧzasyna ottegınıŋ keluı köbeiedı. Aǧzadaǧy zat almasu ürdısı jaqsy jolǧa qoiylyp, dene şynyǧady. Köl tabanyna şökken tūnbanyŋ qūramynda tūz, ösımdık şırındısı, sondai-aq, olardy qorek etetın ūsaq aǧzalar terıdegı reseptorlarǧa, däneker tınderge, ışkı sekresiia bezderıne äser etıp, aǧzadaǧy zat almasu, regenerasiia ürdısınıŋ jüruın retteidı, auyrsynudy basady. Mıne, Jetısu öŋırınıŋ auasymen qatar, suy da janǧa şipa, dertke daua.
suret @alauinform.kz saitynan alyndy[/caption]
Jamanty mineraldy būlaqtarynyŋ tört mineraldy bastauynyŋ suyna jürgızılgen zerthanalyq taldau qorytyndysyna säikes bastau suy kationdyq qūramyna qarai kaliilı-natriilı-kalsiilı-magniilı, al, aniondyq qūramyna qarai sulfatty-gidrokorbonatty-hloridtı sulardyŋ qataryna jatady. Qūramynda radonnyŋ bolmauyna, ftor ülesınıŋ rūqsat etılgen sanitarlyq-gigienalyq şekten aspauyna bailanysty arasan suy ışuge jaraidy. Arasan suynda Mendeleev kestesındegı 11 element bar.
Olardyŋ ışınde äsırese, K, Na, Sa, Mg köp kezdesedı. Kielı arasandaǧy «Jürek», «Büirek», «Asqazan» tūmalary suynyŋ himiialyq qūramyna jasalǧan salystyrmaly taldaular är bastaudaǧy himiialyq elementter ülesınıŋ ärtürlı ekenın körsettı.
Atap aitsaq, «Jürek» tūmasynda qantamyrlary men jürek qyzmetın, būlşyq ettıŋ jiyryluyn qamtamasyz etetın Mg, K, Na, Sa, CI ülesterınıŋ basqa ekı tūmaǧa qaraǧanda bırşama joǧary, sulfattyŋ ülesı tömen ekendıgı belgılı boldy. Şipajaitanuşy ǧalymdar men därıgerlerdıŋ pıkırıne säikes magnii, natrii, kalii jürek-qantamyr jüiesınıŋ qyzmetın jaqsartatyndyqtan atalǧan arasan suyn ışken adamdar syrqatynan jyldam aiyǧady.
Panfilov audanyndaǧy Yntaly auylynyŋ batysynda 15 şaqyrym qaşyqtyqta Altynemel (2928 m) tauynyŋ Qoŋyröleŋ oiysyna ūlasatyn tektonikalyq jaryqtar aimaǧynda ornalasqan «Naizatapqan» kielı arasany bır-bırınen araqaşyqtyǧy 1-3 metrden aspaityn 10-12 tūmadan tūrady. Arasan közınen minutyna 5-6 litr su aǧyp şyqsa, ystyqtyǧy 16-210 S aralyǧynda bolady.
Emdeluşılerdıŋ pıkırı men ǧylymi derekke säikes, «Naizatapqan» suynyŋ qūramyndaǧy paidaly elementter adam aǧzasynyŋ jalpy jaǧdaiyn nyǧaityp, barlyq jüienıŋ jūmysyn jaqsartady. Zerthanalyq taldau nätijelerı «Naizatapqan» arasany suynyŋ qūramynda aǧzanyŋ jūmysyn retteude erekşe oryn alatyn erıgen mikroelementter köp ekenın körsettı.
Mineraldy su qūramynda Na, Cl, K, Sa iondary jäne karbonat pen sulfattyŋ ülesı basym. Zertteu nätijelerı ūsynylǧan ülgınıŋ su sapasyn baǧalauǧa qoiylatyn talapqa säikes keletının jäne emdık maqsatqa paidalanuǧa bolatynyn körsettı. «Naizatapqan» suynyŋ denege tüsken jaraqatty jäne börtpe siiaqty terı aurularyn emdeuge öte paidaly keletındıgı ǧylymi türde däleldenıp otyr. El auzynda saqtalǧan aŋyzdarǧa säikes kielı tabiǧi emdık mineraldy suymen joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde jaralanǧan qazaq jauyngerlerı emdelgen. Keiınnen soǧystan qalǧan naizanyŋ ūşy tabyluyna orai jergılıktı halyq Naizatapqan atap ketken.
Erte zamannan kielı sanalatyn, emdık qasietı bar, erıgen mineraldarǧa bai Rai kölı Balqaş oiysynda, Aqsu özenınıŋ tömengı aǧysynda teŋız deŋgeiınen 351 metr biıktıkte ornalasqan. Betkı audany 4 gektar, ūzyndyǧy 400, enı 100, jaǧalau syzyǧynyŋ ūzyndyǧy 1150, ortaşa tereŋdıgı 2,6 metr. Köl qūm jaldarynyŋ aralyǧyndaǧy oiysta tüzılgen.
Adam aǧzasyna paidaly äserı bar aluan türlı himiialyq elementterge bai ärı qasietterı teŋız suyna jaqyn bolǧandyqtan Rai kölı tolassoterapiiamen şūǧyldanuǧa mümkındık beredı. Jürgızılgen zertteu jūmystary atalǧan köldıŋ mineraldyq jäne himiialyq qūramynyŋ qalyptasuyna saiazdyǧy men tūiyqtyǧy, jazda bulanudyŋ qarqyndy jüruı küştı äser etetının körsettı.
Zerthanalyq taldau nätijelerı körsetkendei, köl suy qūramy jaǧynan sulfatty-hlorly-natriilı sulardyŋ qataryna jatady. Zerthanalyq taldaular qorytyndysyna säikes 1 litr suda 138-140 grammǧa deiın erıgen mineraldy zattar bary anyqtaldy. «Jer turaly ǧylymdar, metallurgiia jäne baiytu ortalyǧy» aksionerlık qoǧamynyŋ Ūlttyq ǧylymi zerthanasynda jürgızılgen spektrlık taldau nätijesıne sai Rai kölınıŋ suy men tabanyndaǧy tūnbalardyŋ qūramynda Mendeleev kestesındegı 13 element bar.
Köl tabanyndaǧy tūnbalarda, äsırese mys, myryş, stronsii, hromnyŋ ülesı basym. Zerttelgen synama ülgısınıŋ fizikalyq-himiialyq qasietterı şipajai men fizioemdeude qoldanylatyn emdık balşyqtardyŋ normativtı körsetkışterıne säikes keledı. Rai kölınıŋ tabanyna şökken emdık balşyqtyŋ himiialyq qūramynda magnii, kalsii, natrii, mys, hrom, marganes iondarynyŋ jäne sulfattyŋ ülesterı basym. Zertteu nätijelerı boiynşa ūsynylǧan ülgı su men tūnbalardyŋ sapasyn baǧalauǧa qoiylatyn talaptarǧa säikes keletındıkten köl suyn emdık-sauyqtyru maqsatynda paidalanuǧa bolady. Halyqtyŋ şöldı alqapta ornalasqan şaǧyn kölge emdelu maqsatynda köptep keluı, ony kielı oryn sanauy qūramyndaǧy himiialyq elementterdıŋ adam aǧzasyna jaǧymdy äser etuınen degen qorytyndy şyǧaruǧa bolady.
Suǧa şomylu kezınde adam iondanǧan köl betınıŋ auasyn jūtady. Sonyŋ nätijesınde jürektıŋ jūmysy, tynys alu tüzelıp, adam aǧzasyna ottegınıŋ keluı köbeiedı. Aǧzadaǧy zat almasu ürdısı jaqsy jolǧa qoiylyp, dene şynyǧady. Köl tabanyna şökken tūnbanyŋ qūramynda tūz, ösımdık şırındısı, sondai-aq, olardy qorek etetın ūsaq aǧzalar terıdegı reseptorlarǧa, däneker tınderge, ışkı sekresiia bezderıne äser etıp, aǧzadaǧy zat almasu, regenerasiia ürdısınıŋ jüruın retteidı, auyrsynudy basady. Mıne, Jetısu öŋırınıŋ auasymen qatar, suy da janǧa şipa, dertke daua.
