ەسىمى رۋعا اينالعان انالار

3836
Adyrna.kz Telegram

حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان تۇمار، زارينا، بەگىم، بوپاي، اباق، ايعانىم، كۇنبيكە، زەرە ءتارىزدى حانشالاردىڭ ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ەرلىك ىستەرى بۇگىنگى بولاشاق ۇرپاق جادىندا

قازاق قوعامىندا ايەلدىڭ ورنى ەرەكشە. «ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن ءتامسىل بار. ۇلتتىڭ بولاشاعى دا قازاقتىڭ ايەلىنىڭ قولىندا. سوندىقتان قازاق ايەلى وتباسى قوعامىنىڭ ۇيىتقىسى، تاربيەنىڭ بەرىك قورعانى.

حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان تۇمار، زارينا، بەگىم، بوپاي، قاراشاش، دومالاق، اباق، ايعانىم، كۇنبيكە، زەرە ءتارىزدى حانشالاردىڭ ەلى مەن جەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ەرلىك ىستەرى بۇىنگى بولاشاق ۇرپاق جادىندا.

ارىعا بارماي-اق قازاق حاندىعى تۇسىنان بەرگى ەل بيلەگەن ايعانىم، قول باستاعان بوپاي حانىمدار،  كۇنبيكە، ايبيكە، زەرە انالاردىڭ ۇلت تاريحىنداعى ورنى بولەك. جوعارىداعى انالارىمىز، سونداي-اق تاريحىمىزداعى وزگە دە باتىر انالارىمىز اقىل-پاراساتىمەن، قايتپاس قايسارلىعىمەن  جۇرت بيلەپ كوسەمدىك كورسەتتى، قول باستاپ جاۋگەرشىلىكتى باستان كەشتى. سودان دا بولار تاريحتاعى ۇلى انالارىمىزدىڭ ەسىمى ءبىر رۋلى ەل بولىپ، ۇرانعا اينالدى.

شەجىرە جىلناماسىن تىزبەكتەسەك رۋعا اينالعان انالارىمىزدىڭ كوپ ەكەنىن قارايمىز. ءتىپتى كوپ رۋ انا ەسىمىن رۋ اتىنا بەرۋگە ارلانباعان. كەرىسىنشە رۋ-شەجىرەسىن سول انالاردىڭ قۇرمەتىنە ارناپ، ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان. ەندەشە تاريحتا ءوز ورنىن الىپ، ءبىر رۋعا باس بولعان انالارىمىزعا توقتالىپ وتسەك.

 اباق انا

ورتا ءجۇزدىڭ بەلدى رۋى – كەرەيدىڭ ءبىر تارماعى اباق اتالادى. ون ەكى اتا اباق كەرەيىنە جانتەكەي، جادىك، جاستابان، شۇبارايعىر، شەرۋشى، يتەلى، يتەمگەن، مولقى، مەركىت، سارباس، قاراقاس، كونساداق جاتادى. وسى ون ەكى رۋ وزدەرىنىڭ اناسىنىڭ اتىمەن «اباق كەرەيلەر» اتانىپ كەتكەن. كەرەيدىڭ «ءتور شەجىرەسىندە» كەرەي ەتنونيمىن اباق ەسىمىن ايەلمەن بايلانىستىرادى. اباق انا ءۇيسىن سارىمىرزانىڭ قىزى. كۇيەۋى قايتىس بولعان سوڭ شىمىر دەگەن ۇلىن الىپ، توركىنىنە كەتكەن.ناعاشىسى الگى بالانى كىشكەنتايىنان اشامايعا مىنگىزىپ، «مەنىڭ اشامايلى كەرەيىم»، - دەپ ەرتىپ جۇرەدى ەكەن. اباق سوڭعى كۇيەۋىنەن قۇتتىقوجا دەگەن ۇل تۋادى.ودان مايقى(بي مايقى ەمەس), مايقىدان: ەرمەن - يزەن، جۋسان تۋادى. اباق كەرەيدىڭ قازىرگى 12 رۋى وسىدان ءوربيدى.

  التىنشاش انا

قىپشاق توقتار ءبيدىڭ بايبىشەسى التىنشاشتان − بۇلتىڭ، تورى، كولدەنەڭ، ۇزىن، قارابالىق اتتى بەس ۇل تۋعان. بۇل بەس بالانىڭ ءوسىپ-ونگەن ۇرپاعى بەس رۋلى ەلگە ۇلاسقان. شەجىرەشىلەر وسى بەس اتانى قالىڭ قىپشاق ىشىنەن دارالاپ، انالارىنىڭ اتىمەن «التىنشاش» دەپ تە اتايدى

  قىزاي انا

بايدىبەكتىڭ ايەلى نۇريلادان (دومالاق ەنە) جارىقشاق تۋعان. جارىقشاقتىڭ كۇنبۇبى (ايقىز دەپ تە ايتىلادى) دەگەن قىزى نايمان ەلىنە كەلىن بولىپ ءتۇسىپ، اقىل-كوركىمەن جۇرتقا جاعىپ، توڭىرەگى «بايدىبەكتىڭ نەمەرە قىزى اتاسى مەن اجەسىنە ساي ەكەن!» دەپ سۇيسىنەتىن بولعان. وسىدان كۇنبۇبى اتى بىرتە-بىرتە ۇمىت بولىپ، كەلىن بوپ تۇكەن ەلى ونى «قىزاي» دەپ اتاپ كەتەدى. قىزايدان وربىگەن رۋلى ەل دە «قىزاي» اتالادى (ن.قازىبەكوۆ. ات تەرگەۋ − ادەپتىلىك بەلگىسى. − «تۇركىستان» گازەتى. 2000, ناۋرىز).

مۇرىن انا

ورتا ءجۇز نايماننىڭ ىشىندەگى قاراكەرەيدەن وربىگەن اتالاردىڭ ءبىرى − بايىس. شەجىرە دەرەكتەرىندە بايىستىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى − سارى (ەرسارى). وسى سارىنىڭ بايبىشەسىنىڭ ەسىمى اقبيكە ەكەن. مۇرىنى زور كىسى بولسا كەرەك. وسى اقبيكەدەن ءوسىپ-ونگەن ۇرپاقتىڭ «مۇرىن» اتالىپ كەتۋى سودان ەدى دەيدى، ەل اۋزىنداعى اڭىز دەرەكتەرى. كەزىندە وسى «مۇرىن» اتالعان ۇرپاقتىڭ ءوزى سەگىز بولىس ەل بولعان.

جانات انا

ورتا جۇزدەگى اباق كەرەيدىڭ ىشىندەگى ون ەكى اتانىڭ ءبىرى − جادىك. شەجىرە دەرەگىندە جادىكتىڭ ءبىرىنشى ايەلىنەن − يتەمگەن، مۇڭال تۋادى. ەكىنشى ايەلى جاناتتان − قوساي، قىدىر، تىلەكە، بايقازان، بايىس، بۇقاي، توقاي، مايما ەسىمدى سەگىز ۇل تۋعان. وسى سەگىز ۇلدان وربىگەن ۇرپاقتى قازاقتا شەشەلەرىنىڭ ەسىمىمەن «سەگىز جانات» دەپ اتايدى.

ەنەڭ انا

شەجىرەنىڭ ءسوزى بويىنشا ورتا ءجۇز ارعىن ىشىندەگى قۋاندىقتىڭ ءبىر بالاسى − قارپىق. قارپىقتان − مامبەت، كوزەي، ءتىنالى اتتى ءۇش ۇل تۋعان. كوزەيدەن − قاراتوقا تۋادى. قاراتوقادان − تۇنقاتار، بەسىم، مولقى، توقتاۋىل، سارى، قۇلىمبەت تۋعان. وسىلاردىڭ ىشىندەگى بەسىمنىڭ بايبىشەسى باتەي دەگەن كىسى ەكەن، ەلگە انا بولعانداي قاسيەتتى قالپىنا وراي جۇرت «ەنەڭ» دەپ اتايدى ەكەن. سوندىقتاندا، بەسىمنىڭ بايبىشەسى باتەيدەن تاراعان ۇرپاقتى «ەنەڭ توقالارى» دەيدى. ساكەن سەيفۋللين وسى اتادان.

  قارقابات انا

ارعىن ىشىندەگى ەڭ ءبىر ءوسىپ-ونگەن اتا − مەيرامسوپىدان تارايدى. شەجىرە دەرەگىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەيرامسوپىنىڭ بايبىشەسى نۇرپيادان − قۋاندىق، سۇيىندىك، ەكىنشى ايەلىنەن − بەگەندىك، شەگەندىك، ءۇشىنشى ايەلىنەن − بولاتقوجا (قاراكەسەك) تۋىپ ەدى دەيدى. بۇلاردىڭ ارقايسىسىنان وربىگەن ۇرپاق ءبىر-ءبىر ىرگەلى رۋعا اينالعان. مەيرامسوپىنى قارقابات ەرەكشە قۇرمەتتەپ، قىزمەت كورسەتكەنى سونداي — ومىرىندە مەيرامنىڭ تابانىنان سىز وتكىزبەي، ەتىنە سۋىق سۋ تيگىزبەي كۇتىپتى. تۇزگە وتىن تەرە شىقسا، قۋ كودەنى جۇلىپ اكەلىپ وتاعاسىسىنىڭ تابان استىنا توسەپ، تۇندە دارەت الاتىن قۇماندى باۋىرىنا باسىپ جىلىتىپ جاتادى ەكەن. قارقاباتتىڭ وسىنداي ىقىلاسىن كورگەن سايىن مەيرامسوپى: «وي، كوسەگەڭ كوگەرسىن! ءبىر تۋعانىڭنان ءبىر تۋعانىڭ اسا بەرسىن! وسىپ−ونگەن ۇرپاعىڭنىڭ ۇرانىنا شىق!» دەپ باتا بەرەتىن كورىنەدى. ارۋاقتى اتانىڭ سول باتاسى قابىل بولىپ، قاراكەسەكتەر ىرگەلى ەلگە اينالادى، كەزىندە 25-26 بولىس ەل بولدى، ەلى مەن جەرىنىڭ ايبارى سياقتى نەلەر جاقسى-جايساڭدار شىقتى، قارقابات انانىڭ ەسىمى قاراكەسەك رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالدى (دەرەك بەرۋشى مۇقاتۇلى عالىمجان (1905-1976).

الەۋكە انا

ورتا ءجۇز تاراقتى تايپاسى ون ەكى رۋدان قۇرالعان. ولار: قىدىر، ءجاشى، ءالى، سارى، ايتەي، قوساناق، قاراشيە (كوگەدەي), كەلىس (الەۋكە), الاكوز، شاۋكە، اپاي، توقتاۋىل رۋلارى. شەجىرە دەرەگىندە كەلىستىڭ ايەلى الەۋكە دەگەن كىسىدەن ۇل بالا بولماپتى. سودان، وزىمەن قادىرلەس (كەلىستىڭ ەكىنشى ايەلى) بالاسىن ەتەك استىنان جەرگە تۇسىرمەي كوتەرىپ الىپ، باۋىرىنا باسقان ەكەن. سول بالانىڭ ءوسىپ-ونگەن تۇقىمى الەۋكە، «ون ەكى الەۋكە» دەپ، اپاسىنىڭ ەسىمىمەن اتالىپ كەتىپتى.

التىن انا

شەجىرە سوزىندە كىشى جۇزدەگى التىن-جاپپاس دەپ اتالاتىن رۋ وسى التىن دەگەن اناسىنىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن. ول ءوزىنىڭ ءتورت بالاسىنا قوسىپ جاپپاستى دا تاربيەلەپ وسىرگەندىكتەن بۇل ەكى رۋ كوبىنە قوسارلانىپ ايتىلادى. التىن انا — قىدىرقوجانىڭ (بايۇلىنىڭ) ەكىنشى ايەلى بولعان.

تۇرىكپەن انا

بۇل كىسىنىڭ شىن اتى بەلگىسىز. شەجىرە دەرەكتەرى بويىنشا كىشى ءجۇز بايۇلىداعى ادايدىڭ ەكى بالاسىنىڭ ءبىرى قۇدايكە ءوزىنىڭ العاشقى ايەلى ءتورت بالاسىمەن جاۋگەرشىلىكتە سۋعا اعىپ كەتىپ قازا بولعاننان كەيىن، تۇرىكمەن حالقىنان قىز الادى. قۇدايكە ودان ەكى ۇل كورەدى: ەكەۋىنە تəزىكە مەن قوساي دەپ ات قويادى. بۇل ەكەۋى دە باتىر، مەرگەن، جاۋجۇرەك بولىپ ەرجەتەدى. ەر قوسايدىڭ ەسىمى قازاق حاندىعىن قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حانداردىڭ تۇسىندا بارلىق دەشتى قىپشاق دالاسىنا ايگىلى بولعان. سول تۇرىكمەن اناسىنان، ياعني بارلىعى «سەگىز ارىس ادايدىڭ» ىشىندەگى ەكەۋى بولاتىن تازىكە مەن قوسايدىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتاردى، قازىر ماڭعىستاۋدا جارتى ملن-نان اسىپ وتىرعان بارشا تۇقىمدارىن وسى ەكەۋىنىڭ انالارىنىڭ تەگىنە وراي «تۇرىكپەن ادايلار» دەپ تە اتايدى.

قاراكەمپىر انا

شەجىرە دەرەگىندە كىشى ءجۇز قىدىرسيىقتان − شەركەش، ودان − قوسىم، قويىس، جاۋعاشتى، شۋماق، قىلىشكەسكەن تۋىپتى دەيدى. وسىلاردىڭ قويىسىنان − دەربىس تۋادى. دەربىستىڭ بايبىشەسى زىليحا دەگەن كىسى، ءوڭى قارا بولعان سوڭ «قاراكەمپىر» اتالىپ كەتكەن كورىنەدى. بۇكىل دەربىس اۋلەتىنە ۇيتقى بولىپ، ءجون ۇيرەتكەن، جول كورسەتكەن ادام. دەربىس باتىردىڭ بايبىشەسى زىليحادان − توقتار، بازار، قوشقار، ەكىنشى ايەلىنەن − تۇركە، شىڭباي، ءۇشىنشى ايەلىنەن − ساتاي، ساتىلعان تۋعان. دەربىستىڭ وسى ءۇش ايەلىنەن تاراعان ۇرپاقتان ءجون سۇراسا «شەركەشپىز، ونىڭ ىشىندە قاراكەمپىرمىز» دەيدى. ءسويتىپ، قاراكەمپىر رۋ اتىنا شىققان.

  قاراقىز انا

قىپشاق توقتار بيدەن بەس ۇل − بۇلتىڭ، تورى، كولدەنەڭ، ۇزىن، قارابالىق تۋعان. ولاردان وربىگەن ۇرپاق بەس رۋلى ەل بولعاندا، وسىلاردىڭ قارابالىعىنان قاراقىز دەپ اتالاتىن ءبىر اتا تارايدى. قاراقىزدىڭ شىن اتى قاراشاش ەكەن، ءوڭىنىڭ قاراتورىلىعىنا وراي «قاراقىز» اتالىپ كەتسە كەرەك.

نۇربيكە انا

ورتا ءجۇز ارعىن، ونىڭ ىشىندە قاراكەسەكتەن وربىگەن اتالاردىڭ ءبىرى − شانشار. شانشار اقىلگوي، كورەگەن ادام بولسا كەرەك، شەجىرەشىلەر «شانشار ابىز» دەپ وتىرادى. سول شانشاردىڭ ءۇش ايەلىنىڭ ءبىرى نۇربيكەدەن تاراعان ۇرپاقتى «نۇربيكە-شانشار» ەلى دەپ اتايدى. نۇربيكە بولسا ەسىم حاننىڭ تۇسىندا تاشكەنتتى بيلەگەن تۇرسىن حاننىڭ قىزى بولسا كەرەك. نۇربيكە-شانشار ەلىنەن ايگىلى كۇيشى-كومپوزيتور قازانعاپۇلى تاتتىمبەت شىققان.

اقكۇلەك انا

كىشى ءجۇز – بايۇلى – بايباقتى – دات قىزى. ۇزاتىلىپ كەلگەندە ءوزى ءمىنىپ كەلگەن اق ۇلەككە بايلانىستى وسىلاي اتالىپتى. قاسيەتتى ادام بولعان ەكەن. شەركەش-قويىس-ءشۇيىنىش تۇرلان باتىردىڭ اجەسى. ۇرپاقتارى اقۇلەك رۋىن يەلەنگەن.


ازىرلەگەن: التىنبەك بەكنۇر 

"history"kz

پىكىرلەر