زاڭگەر، زاڭ ماگيسترى،
تاربىعاتاي زاڭگەرلەر پالاتاسىنىڭ
باسقارما ءتورايىمى
سادۋاكاسوۆا ر.ت.
بۇگىندە زاڭ سالاسىندا داۋلى ماسەلەلەر كوپ-اق. ەڭ وكىنىشتىسى، ول ولقىلىقتاردى ءوزىمىز دە مويىنداپ ءجۇرمىز. دەگەنمەن قۇقىقتىق نورماتيۆتەرگە وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىپ، زاڭعا تومپاق بولار دۇنيەلەردەن ارىلۋعا العىشارت جاساساق، كەز-كەلگەن ماسەلەمەن وڭاي كۇرەسە الار ەدىك. وسى جونىندە ارنايى مامانمەن پىكىرلەسكەن ەدىك.
ەندەشە سۇحباتىمىزعا نازار سالۋلارىڭىزدى سۇرايمىز.
- مەملەكەتىمىزدىڭ قۇقىقتىق ساياساتىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- بۇل سۇراققا ءبىر اۋىز سوزبەن «يا» نەمەسە «جوق» دەپ جاۋاپ بەرۋ قاتەلىك بولادى، ويتكەنى قۇقىقتىق ساياسات دەگەن ۇعىم وتە اۋقىمدى، مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن كوپتەگەن شارالاردان تۇرادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى ەلىمىزدە قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق مەملەكەت انىقتاماسىنا كەلەر بولساق ول دەگەنىمىز – ءوزىنىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارى رەتىندە بيلىك ءبولىنىسىن، سوت تاۋەلسىزدىگىن، باسقارۋ زاڭدىلىعىن، مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان ازاماتتاردىڭ قۇقىعى بۇزىلۋىنا جول بەرمەۋدى جانە وعان قوعامدىق مەكەمە تاراپىنان تيگىزىلگەن زالالدىڭ قۇنىن وتەپ الۋدى قاراستىراتىن مەملەكەت. قۇقىقتىق مەملەكەت ەڭ الدىمەن، بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار، لاۋازىمدى تۇلعالار، قوعامدىق بىرلەستىكتەر جانە ازاماتتار باعىنۋى ءتيىس وزىندەگى قۇقىقتىق ەرەجەلەرمەن ءوزىن-ءوزى شەكتەيتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى، ال ونداعى باستى پرينتسيپ - قۇقىق ۇستەمدىگى.
مەنىڭ ويىمشا ءبىزدىڭ ەلدە وسى قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىنىڭ نەگىزى سالىنعان، بىراق ول مەحانيزم جەتكىلىكتى دارەجەدە دامىتىلماعاندىقتان قوعامدا ءوز كورىنىسىن تاپپاي جاتادى.
- قازاقستاننىڭ زاڭ جۇيەسىندە شيكىلىكتەردىڭ بارى راس. ءبىرىزدى، قولايلى زاڭ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىزگە نە قاجەت دەپ ويلايسىز؟
- زاڭ جۇيەسى قولدانىستاعى زاڭدار مەن قۇقىقتىق نورماتيۆتىك اتىلەردەن تۇراتىنى بەلگىلى. زاڭ جۇيەسىنىڭ كەمشىلىگى ءبىر-بىرىنە قايشىلىقتى، كولليزيالى زاڭ نورمالارىنىڭ بولۋى جانە زاڭ اكتىلەرىنىڭ قازاقشا ماتىندەرى مەن ورىسشا نۇسقالارىنىڭ سايكەس كەلمەيتىن تۇستارىنىڭ كوپ كەزدەسۋىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن. زاڭ شىعارۋشىلىق پروتسەدۋراسى، سونىڭ ىشىندە زاڭ جوبالارىن دايىنداۋ كەزەڭىنە اسا نازار اۋدارعان ءجون دەپ سانايمىن.
زاڭ شىعارۋشىلىقتى مۇمكىندىگىنشە دەموكراتيالاندىرۋ قاجەت، زاڭ جوبادارىن حالىق اراسىندا اشىق تالقىعا سالۋمەن قاتار، ول زاڭ جوبالارىنا قازىر پايدا بولىپ جاتقان زاڭگەرلەر پالاتالارىن بەلسەندى تۇردە قاتىستىرۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ويتكەنى زاڭدى قىزمەت بارىسىندا زاڭگەرلەر كوپ پايدالانعاندىقتان، تاجريبە نەگىزىندە ولاردىڭ ولقىلىقتارىن انىقتاپ، رەسمي باعا بەرۋگە قۇقىقتىق ءبىلىم دەڭگەيلەرى جەتكىلىكتى بولىپ تابىلادى.
ورىسشا جانە قازاقشا ماتىندەردىڭ قايشىلىقتارىن بولدىرماۋ ءۇشىن، باستاپقى زاڭ جوباسىنىڭ ءماتىنى قازاق تىلىندە جاسالۋى كەرەك، بۇل قازاق ءتىلىنىڭ دە مارتەبەسىنىڭ بىرقاتار كوتەرىلۋىنە ىقپالىن تيگىزەتىنى ءسوزسىز.
زاڭ جاساۋ پروتسەدۋراسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا وسى پروتسەسسكە بەلسەندى قوعامدىق بىرلەستىكتەردى قاتىستىرىپ، پىكىرلەرىمەن دە ساناسۋ ءۇردىسىن دامىتۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
سونىمەن قاتار زاڭ ماتىندەرىنىڭ ساپاسىن ارتتىرىپ، بىرىزدىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن قازاق-ورىس زاڭ تەرميندەرى سوزدىگى جاسالىپ قابىلدانۋى كەرەك دەپ سانايمىن.
- حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسىن، مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بىزگە نە قاجەت؟
- ءبىزدىڭ ەلىمىزدە حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن، مادەنيەتىن كوتەرۋ ماقساتىندا بىرقاتار نورماتيۆتىك اكتىلەر قابىلداندى. مەنىڭ ويىمشا ولار ءىش جۇزىنە اسپادى، ويتكەنى قازىرگى كەزدەگى حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن اقپارات جەلىلەرىندەگى وي پىكىرلەرىن ايتۋدان كورۋگە بولادى. قۇقىقتىق مادەنيەت تومەن ەكەنىن جەلىلەردە ەركىنسىپ كوپتەگەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرىلىپ جۇرگەنىنە ءوزىمىز كۇا بولىپ وتىرامىز. وسىنداي كەلەڭسىز وقيعالار بولماۋ ءۇشىن حالىق اراسىندا زاڭ نورمالارىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى كوپتەپ جۇرگىزىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. سونىمەن قاتار اۋىلدى جەرلەردە اقساقالدار كەڭەسىن، ەكسپەريمەنت تۇرىندە بيلەر ينستيتۋتىن ەنگىزىپ، حالىقتىڭ ۇيات بولادى دەگەن پرينتسيپى نەگىزىندە تاربيە جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن. حالىقتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن ارتتىرۋدا زاڭگەرلەر مەن ادۆوكاتتاردىڭ دا ءرولىن ارتتىرۋ قاجەت. ولار پالاتا شەڭبەرىندە بەلسەندىلىك تانىتىپ كۋرستار مەن لەكتسيالار جۇرگىزىپ وتىرسا، اۋديتوريا جيناۋ قيىندىققا سوقپايدى دەپ ويلايمىن.
- قازىرگى تاڭدا ءتۇرلى زاڭ جوبالارى شىعىپ جاتىر. ولار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- زاڭ جوبالارى جونىندەگى ءوز پىكىرىمدى جوعارىدا ايتىپ كەتتىم. قوسارىم، زاڭ جوبالارىنىڭ ساپالى بولۋى بولاشاقتا بەكىتىلىپ، قولدانىسقا تۇسەتىن زاڭدارىمىزدىڭ ومىرشەڭدىك كەپىلى. سوندىقتان زاڭ شىعارۋ ينيتسياتيۆاسىن جان-جاقتى پايدالانۋ قاجەت دەپ سانايمىن. زاڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا ايتىلعان سىن-پىكىرلەر، الىپ-قوسۋلارعا نازار اۋدارىلۋى كەرەك.
- بۇگىندە زاڭگەرلەر مەن قۇقىق قورعاۋ سالاسىنىڭ ماماندارى وتە كوپ. الايدا حالىقتىڭ قۇقىعى تولىققاندى قورعالىپ جاتىر ما؟
- مەنىم پىكىرىم، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى قورعاۋسىز قالىپ جاتقان كەزى، كەمدە كەم. قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرى كەڭىنەن پايدالانۋدا. قۇقىقتارى بۇزىلعان تۇلعالار قوعامدىق پىكىر تۋىنداتىپ، قاي جەردە بولسىن ءوز پىكىرىنىڭ تىڭدالۋىنا قول جەتكىزىپ جاتىر. ارينە كەي كەزدە تەرىس پيار، تۇرپاي تۇردە بولسا دا الەۋمەتتىك جەلىنى پايدالانىپ ايقايعا باسپ جاتىر. بۇل ارەكەتتەر ورىندى دەپ ايتا المايمىن، دەگەنمەن جابايى تۇردەگى قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرى قولدانىلىپ جاتىر. كاسىبي زاڭگەرلەر تاراپىنان دا قۇقىق قورعاۋ بەلسەندى جۇزەگە اسىرىلۋدا. الەۋمەتتىك قورعالماعان جاندار ءۇشىن زاڭدىق كومەك تەگىن جۇزەگە اسىرىلادى جانە ونداي ادامداردىڭ ساناتتارى زاڭدا ناقتى بەلگىلەنگەن.
- جاقسى زاڭگەر مامانداردى تاربيەلەۋ ءۇشىن قانداي شەت ەلدىك تاجىريبەلەرگە سۇيەنۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟
- جالپى الەمدىك قۇقىق جۇيەسى ەكى تۇرگە بولىنەدى، ول انگلو-ساكسوندىق جانە بازدە قولدانىستاعى رومان-گەرماندىق قۇقىق جۇيەسى. ەكۋىنىڭ وزگەشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى انگلو-ساقسوندىق قۇقىق جۇيەسى سوتتىق پرەتسەدەنتتەرگە نەگىزدەلگەن، ال رومانو-گەرماندىق قۇقىق جۇيەسى زاڭ نومالارىنا نەگىزدەلگەن. مەنىڭ پىكىرىمشە تاريحي تۇرعىدان سوت پرەتسەدەنتتەرىن كەڭىنەن قولدانىپ كەلە جاتقان انگليانىڭ سوت جۇيەسى ءوز تيىمدىلىگىن بايقاتتى. سوندىقتان اعىلشىن ەلىنىڭ، اقش-تىڭ تاجريبەلەرىمەن ءبىزدىڭ زاڭگەرلەر بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ءىس-جۇزىندە تانىسپ كەلگەنى ارتىق ەتپەيدى.
- قۇقىق، زاڭ سالاسىنداعى ەڭ داۋلى ماسەلە نە؟
- ءوز تاجريبەمە سۇيەنىپ ايتار بولسام، قازىرگى تاڭدا ەڭ داۋلى ماسەلە، ول اليمەنت ءوندىرۋ. قوعامدا وكىنشكە وراي، ەڭ قورعاۋسىز سانات - ول بالالار بولىپ وتىر. سەميادان اجىراسىپ كەتكەن جانۇيا مۇشەسى، وندا قالعان بالالارىنا قارجىلاي كومەك بەرۋدەن جالتارىپ جاتادى. اليمەنتتى تولەمەۋ نەمەسە ماردىمسىز كولەمدە تولەۋگە تىرىسادى. ونى جوقتىقتان دا ەمەس، جۇبايىنا رەنىشىن سولاي بىلدىرەدى مىس، سوندا بالانىڭ نە كىناسى بار ەكەنىن اشۋ ۇستىندەگى ەرلى-زايىپتىلار تۇسىنبەي جاتادى.
- ول ماسەلەمەن كۇرەسۋ جولدارى قانشالىقتى دەڭگەيدە ءجۇرىپ جاتىر؟
- زاڭ جۇزىندە اليمەنت تولەمەۋشىلەرمەن كۇرەس جولدارى ناقتى بەلگىلەنگەن. ءىس جۇزىندە كوپ جاعدايدا ول نومالار ورىندالمايدى. اتاپ ايتار بولساق اليمەنت تولەمەگەنى ءۇشىن قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، جازاعا تارتۋ. ەگەر وسىنداي شارالاردى قولداناتىن بولسا، اليمەنت تولەمەي قاشىپ، پىسىپ جۇرگەندەر سانى ازاياتىن ەدى دەپ ويلايمىن.
اقگۇل قۇدايبەرگەن،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
