قازاق ساپى نەمەسە شاپى
كوبىنەسە ادام وسى قازاقي قارۋعا قاراسا، بۇل “قايقى قىلىش” دەپ ايتادى، تاريحي قارۋ-جاراق ءبىراز بىلەتىن ادامدار بۇل “قىلىش ەمەس - شاشكا” دەپ ايتادى. كوپ ادامدار “شاشكا” ەستىنسە، ورىس كازاكتار نەمەسە كاۆكاز حالىقتار تۇرالى ويلايدى.
تەكقانا دارا مامان-قارۋتانۋشىلار بۇعان “بۇل شاشكا ەمەس - بۇل ورتا ازيالىق جانە قازاقستانداعى “ساپى-سوپ”، نەمەسە “شاپى-شوپ” دەپ ايتادى.
سونىمەن، قازاق “ساپى” قارۋى دەگەن نە ەكەن؟ ءبىرىنشى قاراعاندا، بۇل قارۋ شىنىمەن نە قايقى قىلىشقا ۇقسايدى. ءجۇزى ۇزىن، قايقى (مايىسقان), ۇشى دا بار، سابىسى قولىڭدا ىڭعايلى ۇستانادى.
بىراق ساپىنىڭ قايقى قىلىشتان بىرنەشە ايىرماشىلىقتارى بار ەكەن، ەڭ العاشقى - قىلىشتا “بالداق” دەگەن قولدى قورعايتىن بولىگى بار ەكەن، ال كوپتىگى شاشقالاردا ول جوق ەكەن. ەكىنشىسى - ادەتتە قىلىشتىڭ سالماعى شاشكانىكىدەن ءسال نەمەسە انىق ۇلكەنىرەك (اۋىرراق). ءۇشىنشىسى - قىلىشتىڭ ءجۇزىنىڭ جانە سابىنىڭ پىشىندەرى شاشكانىكىدەن باسقا.
شاشكا-ءتارىزدى قارۋلار ەۋرازيادا 18-19 عاسىرلاردا كەن تاراتىلعان. ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە كوپ ەلدەردە ول قايقى قىلىشتىڭ ورنىن ءتىپتى العان. مىسالىعا سول كەزدەگى ورىس كازاكتار مەن كاۆكاز حالىقتاردا كلاسسيكالىق قايقى قىلىشتار از عانا پايدالانعان، بىراق شاشكالار كوپ قولدانعان.
ونىڭ سەبەپتەرى كەلەسى. جاقسى شايقاسقا ارنالعان (سالتاناتتى ەمەس) قىلىشتىڭ باعاسى جوعارى بولعان. ال شاشكانىڭ سابى قاراپايىم پىشاكتىكى سەكىلدى بولعاندىقتان، جانە ونىڭ سالماعى (تەمىر) ازىراق بولعاندىقتان، شاشكانىڭ باعاسى
ونىڭ سەبەپتەرى كەلەسى. جاقسى شايقاسقا ارنالعان (سالتاناتتى ەمەس) قىلىشتىڭ باعاسى جوعارى بولعان. ال شاشكانىڭ سابى قاراپايىم پىشاكتىكى سەكىلدى بولعاندىقتان، جانە ونىڭ سالماعى (تەمىر) ازىراق بولعاندىقتان، شاشكانىڭ باعاسى ءبىرتالاي تومەنىرەك بولعان.
ال 18-19 عاسىرلاردا ەۋرازيالىق اسكەرىلەردە ساۋىت-سايماندارى قولداۋىدان شىققان. سول ءۇشىن قاراپايىم جانە ارزان شاشكالار قىلىشتىڭ جۇمىسىن جاقسى ورىنداعان.
بۇگىنگى قارۋتانۋشىلار كەلەسى شاشكا تۇرلەرىن تانىيدى: ورىس كازاك، كاۆكاز، اۋعان، پارس (يران), وسمان-تۇرىك، جانە ورتا ازيا (بۇقارا، حيۋا، سامارقان), جانە ت.ب. ارقايسى شاشكا ءتۇرىنىڭ ەرەكشەلەرى بار: سابى مەن ءجۇزى پىشىندەرى، ساندەندىرۋ-بەزەندىرۋ، ىلەتىڭ تاسىلدەرى.
ورتاازيالىق شاشكالارى
مىسالىعا، قازاقستاندا قولدانعان ساپىلار (شاپىلار) ورتا ازيالىق تۇرلەرىنە جاتادى (بۇقارا، سامارقان، حيۋا شاشكا). سول شاشكالاردىڭ اتتارى “سوپ” نەمەسە “شوپ/چوپ” بولعان. ورتا ازيالىق ساپىلارى باسقا شاشكالاردان وزگەشە، ونىڭ بىرنەشە سابىنىڭ، ءجۇزىنىڭ ايىرماشىلىقتارى بار ەكەن.
قازاق ساپى نەمەسە شاپى
بۇقارا سوپ نەمەسە شوپ
شاشكا العاشقى پايدا بولعانىنىڭ تۇرالى بىرنەشە تەوريالار بار. سوۆەت كەزىڭدە “شاشكالار كاۆكازدا پايدا بولدى” دەگەن پىكىر كەڭ تاراتىلعان. كاۆكاز حالقىلاردىڭ شاشكانىڭ اتى “ۇلكەن پىشاق” دەپ اۋدارىلادى. سول ءۇشىن كاۆكازدا حالىقتار ء“داستۇرلى پىشاكتان شاشكانى شىعاردى” دەپ انىقتاعان. ال كاۆكازدان ورىس كازاكتار ارقىلى شاشكالار رەسەي ارمياسىنا جول تاپقان.
ورىس كازاك شاشكا
بىراق قازىرگى ماماندىقتار بۇل تەوريانىڭ دۇرىستىعىنا كۇماندانادى. كەيبىرلەر شاشكا ءبىرىنشى كاۆكازعا تۇركيا ارقىلى جەتكەن دەپ باعامدايدى. كەيبىرلەر اۋعان شاشكا جەرگىلىكتى وزگەشە “ۇلكەن پىشاقتان شىققان” دەپ پىكىرىن بىلدىرەدى. سول اۋعان پىشاقتىڭ اتى “سالاۆار” بولعان.
اۋعان شاشكا
اۋعان سالاۆار
باسقالار “شاشكالار پارس نەمەسە وسمان تۇركيادا “بالداقسىز قايقى قىلىشتان” شىققان” دەپ جاريالايدى. سول ءۇشىن، بۇگىن شاشكا قاي جەردەن ءبىرىنشى پايدا بولعانى اڭىقسىز.
سول ءۇشىن، وسى سەبەپتىڭ ورنىندا “ۆاكانسيا” بولعاندىقتان، مەن وسى سەبەپتە ءوز تەوريامدى ۇسىنامىن.
مەنىڭ ۇسىنىسىمشا، شاشكانىڭ العاشقى پايدا بولعانىنىڭ ورنى ورتا ازيا مەن قازاقستان بولۋ مۇمكىن. وسى پىكىرىنىڭ دە بار بولۋىنا قۇقىعى بار ەكەن. تومەندە مەن ءوز دالەلدەرىمدى جاريالايمىن.
حيۋا سوپ نەمەسە شوپ
ەگەردە ءبىز كارتاعا قاراعاندا، ۇستىندە اتىلعان ەلىلەردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. سول ءۇشىن وسى ماكرو-اۋماقتىڭ ءبىر جەردە جاڭا قولايلى قارۋ پايدا بولسا، ول بۇكىل اۋماعىنداعى كورشىلەس حالىقتاردا-ەلدەردە تەز تاراتىلعان.
سولاردىڭ بىرەۋى ورتا ازيا بولعان، ال ول بۇرىننان بەرى ەۋرازيانىڭ ەكونوميكالىق الىپتاردىڭ ءبىرى بولعان. سىرداريا مەن ءامۋداريانىڭ قالالارى (بۇقارا، سامارقان، ۇرگەنىش، تۇركىستان، شاش(تاسكەنت), حيۋا، ت.ب. ماۋەرەنناھر جانە حورەزم اۋماقتارىنا جاتقان. بۇل قالالاردا ءارتۇرلى وندىرىستەرى جانە شەبەر ورتالىقتارى وتە دامىتىلعان بولعان.
بۇقارا سوپ نەمەسە شوپ
ال 17-18 عاسىرلاردا بۇكىل ورتا ازيا اۋماعىندا ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ (دەگراداتسيا) جالعاسقان. بالكىم سول ءۇشىن قايقى قىلىشتىڭ ارزان بالاما (التەرناتيۆا) رەتىندە ساپىڭى ويلاپ شىعاردى. ال ورتا ازيادان ول اۋعان، يران، وسمان، كاۆكاز اۋماقتارعا تاراتىلعان.
بۇقارا سوپ نەمەسە شوپ
ساپىنىڭ پروتوتيپ، مۇمكىن، ۇلكەن “سەلەبە” (سالاۆار) پىشاق بولعان. قازاقتار (قىرعىزدار) سەلەبە قولدانعان تۇرالى ش. ءۇالىحانوۆ جازعان. بۇل سەلەبە قارۋ مەن “كاۆكاز قانجار” سەكىلدى قازاقي قانجارلار قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى قارۋ-جاراق كوشەنىنە كىرگەن.
قازاق سەلەبە (سالاۆار)
وسىلايشا، قازاقتاردىڭ جانە ورتا ازيالىق تۇركى-تىلدەس حالىقتاردىڭ ءوز شاشكا-ءتارىزدى ساپى-سوپ (شاپى-شوپ) دەگەن قارۋ بولعان. ال “بۇقارا، حيۋا، سامارقان شاشكا” تەرميندەرى ونشا دۇرىس ەمەس، سەبەبى بۇل قالالاردا تەك ءبىر-ەكى ساپىڭىڭ تۇرلەرىن ءسال وزگەشىلىكتەرمەن ءونىم ششىعارعان.
مەنىڭشە، بۇكىل ورتا ازيالىق پەن قازاقستان ساپىلاردىڭ تۇرلەرىن ”ورتا ازيا تۇركى ساپى” دەپ اتاۋ كەرەك، سەبەبى بۇل ونى باسقا تۇرلەردەن (اۋعان، كاۆكاز، پارس شاشكا) اجىراتادى.
قازاق ساپى نەمەسە شاپى
“ورتا ازيالىق تۇركى ساپىنىڭ” شاشكا-ءتارىزدى قارۋىنىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسى بولۋىنا تاعىدا ءبىر دالەل بار ەكەن - ونىڭ اتىندا. كەيبىردە “شاشكا” دەگەن اتى كاۆكاز “سەشحو (ساشكو)” اتىنان شىققان دەپ جاريالايدى. ونىڭ ماعىناسى “ۇزىن پىشاق” دەپ تۇسىندىرەدى.
ال ورتا ازيالىق تۇركى-تىلدەس حالىقتاردا “ساپى-شابى” دەگەن اتى “شابۋ/چوپموق”(كەسۋ) دەگەن سوزدەن شىققانى ىقتيمال. (سالىستىرايىق: شابۋ-شابليا (پولياك)-سابليا(ورىس)). سول ءۇشىن “شابۋ-شاپى-شاشكا” دەگەن بايلام تۇرالى دا بولجاۋعا بولادى.
قورىتىندى تۇرىندە ايتساق، شاشكانىڭ پايدا بولۋىنىڭ ناقتى العاشقى بۇلاق تاپقانشا، ۇستىندە جاريالانعان پىكىرىم دە تاريحي مۇمكىندىكتى بىلدىرەدى. قالاي بولسا دا، قازاقتاردىڭ جانە كورشىلەس ورتا ازيالىق تۇركى-تىلدەس حالىقتاردىڭ شاشكا-ءتارىزدى ءوز سالقىن قارۋىنىڭ ءتۇرى بولعانى بىزگە اڭىق.
