Qazaq sapy nemese şapy
Köbınese adam osy qazaqi qaruǧa qarasa, būl “qaiqy qylyş” dep aitady, Tarihi qaru-jaraq bıraz bıletın adamdar būl “qylyş emes - şaşka” dep aitady. Köp adamdar “şaşka” estınse, orys kazaktar nemese Kavkaz halyqtar tūraly oilaidy. Tekqana dara maman-qarutanuşylar būǧan “būl şaşka emes - būl Orta Aziialyq jäne Qazaqstandaǧy “sapy-sop”, nemese “şapy-şop” dep aitady. Sonymen, qazaq “sapy” qaruy degen ne eken? Bırınşı qaraǧanda, būl qaru şynymen ne qaiqy qylyşqa ūqsaidy. Jüzı ūzyn, qaiqy (maiysqan), ūşy da bar, sabysy qolyŋda yŋǧaily ūstanady. Bıraq sapynyŋ qaiqy qylyştan bırneşe aiyrmaşylyqtary bar eken, Eŋ alǧaşqy - qylyşta “baldaq” degen qoldy qorǧaityn bölıgı bar eken, al köptıgı şaşqalarda ol joq eken. Ekınşısı - ädette qylyştyŋ salmaǧy şaşkanıkıden säl nemese anyq ülkenırek (auyrraq). Üşınşısı - qylyştyŋ jüzınıŋ jäne sabynyŋ pışınderı şaşkanıkıden basqa. Şaşka-tärızdı qarular Euraziiada 18-19 ǧasyrlarda ken taratylǧan. Bır ǧasyrdyŋ ışınde köp elderde ol qaiqy qylyştyŋ ornyn tıptı alǧan. Mysalyǧa sol kezdegı orys kazaktar men Kavkaz halyqtarda klassikalyq qaiqy qylyştar az ǧana paidalanǧan, bıraq şaşkalar köp qoldanǧan. Onyŋ sebepterı kelesı. Jaqsy şaiqasqa arnalǧan (saltanatty emes) qylyştyŋ baǧasy joǧary bolǧan. Al şaşkanyŋ saby qarapaiym pışaktıkı sekıldı bolǧandyqtan, jäne onyŋ salmaǧy (temır) azyraq bolǧandyqtan, şaşkanyŋ baǧasy Onyŋ sebepterı kelesı. Jaqsy şaiqasqa arnalǧan (saltanatty emes) qylyştyŋ baǧasy joǧary bolǧan. Al şaşkanyŋ saby qarapaiym pışaktıkı sekıldı bolǧandyqtan, jäne onyŋ salmaǧy (temır) azyraq bolǧandyqtan, şaşkanyŋ baǧasy bırtalai tömenırek bolǧan. Al 18-19 ǧasyrlarda Euraziialyq äskerılerde sauyt-saimandary qoldauydan şyqqan. Sol üşın qarapaiym jäne arzan şaşkalar qylyştyŋ jūmysyn jaqsy oryndaǧan. Bügıngı qarutanuşylar kelesı şaşka türlerın tanyidy: orys kazak, Kavkaz, Auǧan, Pars (İran), Osman-Türık, jäne Orta Aziia (Būqara, Hiua, Samarqan), jäne t.b. Ärqaisy şaşka türınıŋ erekşelerı bar: saby men jüzı pışınderı, sändendıru-bezendıru, ıletıŋ täsılderı.
Ortaaziialyq şaşkalary
Mysalyǧa, Qazaqstanda qoldanǧan sapylar (şapylar) Orta Aziialyq türlerıne jatady (būqara, samarqan, hiua şaşka). Sol şaşkalardyŋ attary “sop” nemese “şop/chop” bolǧan. Orta Aziialyq sapylary basqa şaşkalardan özgeşe, onyŋ bırneşe sabynyŋ, jüzınıŋ aiyrmaşylyqtary bar eken.
Qazaq sapy nemese şapy
Būqara sop nemese şop
Şaşka alǧaşqy paida bolǧanynyŋ tūraly bırneşe teoriialar bar. Sovet kezıŋde “şaşkalar Kavkazda paida boldy” degen pıkır keŋ taratylǧan. Kavkaz halqylardyŋ şaşkanyŋ aty “ülken pyşaq” dep audarylady. Sol üşın Kavkazda halyqtar “dästürlı pışaktan şaşkany şyǧardy” dep anyqtaǧan. Al Kavkazdan orys kazaktar arqyly şaşkalar Resei armiiasyna jol tapqan.
Orys kazak şaşka
Bıraq qäzırgı mamandyqtar būl teoriianyŋ dūrystyǧyna kümändanady. Keibırler şaşka bırınşı Kavkazǧa Türkiia arqyly jetken dep baǧamdaidy. Keibırler Auǧan şaşka jergılıktı özgeşe “ülken pyşaqtan şyqqan” dep pıkırın bıldıredı. Sol auǧan pyşaqtyŋ aty “salavar” bolǧan.
Auǧan şaşka
Auǧan salavar
Basqalar “şaşkalar Pars nemese Osman Türkiiada “baldaqsyz qaiqy qylyştan” şyqqan” dep jariialaidy. Sol üşın, bügın şaşka qai jerden bırınşı paida bolǧany aŋyqsyz. Sol üşın, osy sebeptıŋ ornynda “vakansiia” bolǧandyqtan, men osy sebepte öz teoriiamdy ūsynamyn.Menıŋ ūsynysymşa, şaşkanyŋ alǧaşqy paida bolǧanynyŋ orny Orta Aziia men Qazaqstan bolu mümkın. Osy pıkırınıŋ de bar boluyna qūqyǧy bar eken. Tömende men öz dälelderımdı jariialaimyn.
Hiua sop nemese şop
Egerde bız kartaǧa qaraǧanda, üstınde atylǧan elılerdıŋ bärı bır-bırıne jaqyn ornalasqan. Sol üşın osy makro-aumaqtyŋ bır jerde jaŋa qolaily qaru paida bolsa, ol bükıl aumaǧyndaǧy körşıles halyqtarda-elderde tez taratylǧan. Solardyŋ bıreuı Orta Aziia bolǧan, al ol būrynnan berı Euraziianyŋ ekonomikalyq alyptardyŋ bırı bolǧan. Syrdariia men Ämudariianyŋ qalalary (Būqara, Samarqan, Ürgenış, Türkıstan, Şaş(Taskent), Hiua, t.b. Mäuerennahr jäne Horezm aumaqtaryna jatqan. Būl qalalarda ärtürlı öndırısterı jäne şeber ortalyqtary öte damytylǧan bolǧan.
Būqara sop nemese şop
Al 17-18 ǧasyrlarda bükıl Orta Aziia aumaǧynda ekonomikalyq qūldyrau (degradasiia) jalǧasqan. Bälkım sol üşın qaiqy qylyştyŋ arzan balama (alternativa) retınde sapyŋy oilap şyǧardy. Al Orta Aziiadan ol Auǧan, İran, Osman, Kavkaz aumaqtarǧa taratylǧan.
Būqara sop nemese şop
Sapynyŋ prototip, mümkın, ülken “selebe” (salavar) pışaq bolǧan. Qazaqtar (qyrǧyzdar) selebe qoldanǧan tūraly Ş. Üälıhanov jazǧan. Būl selebe qaru men “kavkaz qanjar” sekıldı qazaqi qanjarlar qazaqtardyŋ dästürlı qaru-jaraq köşenıne kırgen.
Qazaq selebe (salavar)
Osylaişa, qazaqtardyŋ jäne Orta Aziialyq türkı-tıldes halyqtardyŋ öz şaşka-tärızdı sapy-sop (şapy-şop) degen qaru bolǧan. Al “būqara, hiua, samarqan şaşka” terminderı onşa dūrys emes, sebebı būl qalalarda tek bır-ekı sapyŋyŋ türlerın säl özgeşılıktermen önım şyǧarǧan. Menıŋşe, bükıl Orta Aziialyq pen Qazaqstan sapylardyŋ türlerın ”Orta Aziia türkı sapy” dep atau kerek, sebebı būl ony basqa türlerden (auǧan, kavkaz, pars şaşka) ajyratady.
Qazaq sapy nemese şapy
“Orta Aziialyq türkı sapynyŋ” şaşka-tärızdı qaruynyŋ eŋ alǧaşqy nūsqasy boluyna taǧyda bır dälel bar eken - onyŋ atynda. Keibırde “şaşka” degen aty Kavkaz “seşho (saşko)” atynan şyqqan dep jariialaidy. Onyŋ maǧynasy “ūzyn pyşaq” dep tüsındıredı. Al Orta Aziialyq türkı-tıldes halyqtarda “sapy-şaby” degen aty “şabu/chopmoq”(kesu) degen sözden şyqqany yqtimal. (Salystyraiyq: şabu-şablia (poliak)-sablia(orys)). Sol üşın “şabu-şapy-şaşka” degen bailam tūraly da boljauǧa bolady. Qorytyndy türınde aitsaq, şaşkanyŋ paida boluynyŋ naqty alǧaşqy būlaq tapqanşa, üstınde jariialanǧan pıkırım de tarihi mümkındıktı bıldıredı. Qalai bolsa da, qazaqtardyŋ jäne körşıles Orta Aziialyq türkı-tıldes halyqtardyŋ şaşka-tärızdı öz salqyn qaruynyŋ türı bolǧany bızge aŋyq.Daniiar BAIDARALY
