«قىز جىبەك» جىرىندا تارتىستىڭ ەكىنشى باسىن ۇستايتىن شەكتى ەلىنىڭ سيپاتى مەن بۇل ەلدىڭ ادامدارىنا دا ەداۋىر ورىن بەرىلگەن.
ليرو-ەپوستا جىبەكتىڭ اكەسى سىرلىباي – التى تايپا شەكتى ەلىنىڭ حانى، شەتىنەن ءبورى التى ۇلى بار، سولاردىڭ ورتاسىنداعى ەڭ كەنجەسى جىبەك سۇلۋ. ۇلدارىنىڭ كىشىسى جيرەنبايدىڭ وتاۋى سول جىلى تۇسكەن ەكەن (جىر دەرەگى بويىنشا، جىبەك تە، جيرەنباي دا بالانىڭ ەڭ كەنجەسى). جىبەكتىڭ اكەسى 9 مىڭ جىلقى بىتكەن باي. 1894 جىلعى نۇسقانىڭ وزىندە سىرلىبايدى «حان»، «پاديشا»، «پاتشا»، «داتقا»، «باي» دەپ ءارتۇرلى اتايدى. سول سىرلىباي قارشىعانىڭ ءوزىن «سىرتىنان بيلەپ، جىبەگىن قاڭعىرعان جالعىز اتتى جولاۋشىعا بەرۋ ءۇشىن باسىن بازارعا سالىپ، كوش-جونەكوي كورسەتىپ جۇرگەنى نە قىلعانى، ەكەۋىنىڭ دە باستارىن كەسەمىن» دەپ قاتتى كار قىلادى. بىراق تولەگەندى كورگەسىن رايىنان قايتىپ: «جىبەگىمنىڭ تەڭى ەكەن» دەپ شۇكىرلىك ەتەدى. ءسويتىپ باتا اياعىنا تولەگەننىڭ ايداپ جۇرگەن جىلقىسىن تۇگەل الادى. قالماقتىڭ قورەن حانى: «جىبەكتى بەرمەسەڭ، ەلىڭدى شابامىن»، – دەپ قاماعان سوڭ، ءالى كەلمەيتىنىن ءبىلىپ، لاجسىزدان قىزىن بەرمەك بولادى. جۇسىپبەك نۇسقاسىندا سانسىزباي قالماقتى جەڭىپ، قايىن جۇرتىنا قايتىپ كەلگەندە الدىنان ەلىن باستاپ شىعىپ، 2 ايداي قىزمەت قىلىپ، سىيلاپ تۇرادى. جىبەكتى 80 ناردى تولتىرىپ جاساۋ ارتىپ، 9 جورعا ات جابدىقتاپ، بەس جەتى (5 ح 7 = 35) التىن وتاۋ قوسىپ، جاڭا ۇزاتىپ بەرگەندەي ەتىپ جونەلتەدى.
شەگە نۇسقاسىندا دا سىرلىباي التى شەكتىنىڭ حانى. التى ۇلىنىڭ كەنجەسى جيرەنباي سول جىلى وتاۋ قۇرعان (جىردا تۇسىرگەن دەيدى), كەلىنشەگى – شەكتىنىڭ تىلەۋ ۇرقىنان شىققان جاقاسباي دەگەن قادىرمەندى اقساقالدىڭ قىزى. تولەگەننىڭ جىبەكتى الايىن دەپ جاتقان حابارىن ەستىگەن شەكتىنىڭ ءوز ءىشى بۇلىنە باستاعاندا سىرلىباي قۇدالارىنا: «ەل وسەگى جامان، كىمنىڭ ادال-ارامىن بىلە الماي وتىرمىن، جاۋ اياعى باسىلسىن، كەلەر كۇزدە كەلەرسىزدەر»، – دەپ حابار سالادى. تولەگەن سول ءسوزدى مالدانىپ، ەلىنە قايتادى. بەكەجان تولەگەندى ءولتىرىپ، 60 جىگىتىمەن قاشىپ جۇرگەندە دە سىرلىباي «ەل اراسى بۇلىنەر» دەپ، ەلدى باسىپ قوزعالتپايدى. «قاينىسى كەلىپ قالار، كەلمەسە حابار جىبەرىڭدەر»، – دەيدى. ەلگە قورەن كەلىپ ىلاڭ سالعاندا جۇرتىمەن كەڭەسەدى. شەشىمدى بۇل ەمەس، «ولگەن جىبەك ءولسىن» دەپ قالماقپەن سوعىسۋعا باتپاعان حالىق قابىلدايدى.
قارشىعا نۇسقاسىندا دا سىرلىباي – حان. ماتاپ بەرەتۇعىن قالىڭمالى بولماعاسىن جىبەكتى الىپ قاشىپ كەتپەكشى بولىپ جۇرگەن بەكەجاندى ەلدەن قۋدىرتادى. تولەگەندى كورىپ، كوركىنە، بەكزاتتىعىنا ءھام باتا اياعىنا كوڭىلى ءبىتىپ، ەلىنە ساۋىن ايتىپ، قىزىن توي جاساپ ۇزاتۋعا ازىرلەنەدى. بىراق ەل اۋزىنداعى سوزدەن، 60 جىگىتتەن سەسكەنىپ، قىزىن بۇل ساپار ۇزاتا المايدى. تولەگەنگە: «ءسىز كەتكەسىن بۇلاردىڭ ءبارىن قۇرتامىن، امان بولساڭ، كەلەر كۇز جىگىت جيىپ كەلەرسىڭ»، – دەيدى. ءسويتىپ، سىيلىق بەرىپ، قارشىعاعا شىعارىپ سالدىرتادى. جىبەكتى قورەنگە بەرۋدى بۇل ەمەس، حالىق ۇيعارادى. قالماقتى سانسىزباي كەلىپ قۋعاندا، جاۋدى قۋىسۋعا 6 ۇلىن قوسادى. جىبەكتى قاينىسىنا اق وتاۋلاپ، كوپ كۇن توي جاساپ ۇزاتادى.
مۇساباي ۆەرسياسىندا جىبەكتىڭ ەلى شەكتى ەمەس، ورتا ءجۇز، قىپشاق. اكەسى سىرلىباي ەمەس، سول كوپ قىپشاقتىڭ ىشىندەگى الاشاباي دەگەن باي. التى ۇلى بار، ونىڭ ەڭ كەنجەسى جىبەك سۇلۋ. تولەگەن كەلىپ جولىققاندا، الاشاباي ءبىر توبەنىڭ باسىندا ءجۇز قارالى كىسى بولىپ وتىرادى. ءوزى 70-تە، «قۇرداي كوزى قىزارعان، وكپەدەي بەتى بوزارعان» شال، بىراق ءتىلى بالەدەي. «ايتتىرىپ جۇرتقا بەرمەگەن، شەنىنە ادام كەلمەگەن جالعىز قىزىمدى مەنىڭ ەركىمسىز كورىپ جۇرگەن سەن كىمسىڭ؟!» – دەپ تۇقىرتادى تولەگەندى. بەس ءجۇز جىلقىنى كورگەندە عانا «اقىلىن جىلقى الىپ، ەسىنەن تانا قۇلايدى»، سودان سوڭ جاۋ تيگەندەي سول كۇنى-اق توي قىلادى. بەكەجاندى 6 ۇلى ءولتىرىپ، اعايىنمەن جاۋ بولىپ، اقىرى قازاق پەن قالماقتىڭ شەكاراسىنا كوشىپ كەتەدى. اكەلەرىن بىرگە الىپ كەتتى مە، جوق پا، جىر جەلىسىندە ول جاعى ايتىلمايدى. جىبەكتى قورەنگە بەرۋ جايىن دا وسى 6 اعاسى شەشەدى. الاشابايدىڭ جايىنان بۇدان باسقا جەردە قايتىپ ءسوز سويلەنبەيدى.
جىردىڭ قاي نۇسقاسىندا دا سىرلىبايدىڭ زايىبى، جىبەكتىڭ اناسىنىڭ اتى اتالمايدى. ول نەگىزگى نۇسقالاردا، كوش سۋرەتتەرىندە عانا كورىنىس بەرەدى. كوش-جونەكوي كورگەن 7 قىزدىڭ سالتاناتىن دا، سۇلۋلىعىن دا ەڭ سوڭعى كوشتىڭ – 200 تۇيەلى كوشتى باستاپ، قارقارا تارتىپ بارا جاتقان وسى بايبىشەنىڭ سالتاناتى باسىپ كەتەدى: «اعا ءجۇنىس پەرىدەي، / كوركى راۋشان باعىنداي، / قارتايسا دا ىلگەرى، / الگى قىزدان سالدىعى، / نۇرداي بولىپ شايقالىپ، / اق ماڭدايى جارقىلداپ، / كوشتى تارتىپ بارادى، / جىبەكتى تاپقان شەشەسى». «اناسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش» دەيدى جۇرت ماقالى، – دەپ جازادى مۇحتار اۋەزوۆ. – جىرشى سونى ەستە تۇتادى. جىبەكتەي سۇلۋ قىز تۋسا، تۋعانداي بايبىشەنىڭ سويى وسى دەمەك. ءسويتىپ، جىبەك باسقا قىزداردان تەك سۇلۋلىعى مەن سالتاناتى جاعىنان عانا وزبايدى، ەڭ قىمباتتى ۇلگىلى اناسىمەن دە وزادى. تولەگەننىڭ «اقىلمەن تانىپ تۇرعان» قىز جىبەگى وسى ەدى».
جىرشىلاردىڭ ءسوز سىڭايىنا قاراعاندا، بايبىشە جىبەكتىڭ عانا اناسى ەمەس، سىرلىبايدىڭ 6 ءبورىسىن تاپقان التىن قۇرساق. سونىسىن ارقالانادى ما ەكەن، ونىڭ ءسوزى شالىنا دا ءوتىمدى. تولەگەن جىبەككە ءسوز سالا كەلگەندە كۇيەۋىنە: «تەڭى كەلدى، تەگىن بەر»، – دەيدى (قارشىعا – شەگە نۇسقالارىندا). جۇسىپبەكتە سانسىزباي جىبەكتى ۇزاتىپ ەلىنە اكەتىپ بارا جاتقاندا قاسىنا وسى شەشەسى ەرەدى.
جىردىڭ نەگىزگى نۇسقالارىندا جىبەكتىڭ سيپاتى ەپوستىق داستۇرگە ساي اسپەتتەي سۋرەتتەلەدى. جىر قيسىنى – «جيھاندا بۇل سيپاتتى ۇرعاشى پەندەنى تولەگەن بۇرىن كورمەگەندىكتەن، كورە سالا كەۋىلى مىقتاپ اۋادى». «ءوزى تۇگىل جىبەكتىڭ، ولىگىن ادام وپكەندەي» دەگەن اسىرەلەۋ، كورىكتەۋ ادىستەرى وسىنى دالەلدەمەك ءۇشىن كەرەك بولادى. مۇساباي جىرلاعان تۇردە جىبەكتىڭ پورىمى «بيداي ءوڭدى، نۇر ءجۇزدى، سەكپىلى جوق، قوي كوزدى، ايەل دە بولسا ءبىر ءسوزدى»، ال شەگە نۇسقاسىندا «قىر مۇرىن، قىزىل ءجۇزدى، قيىلعان قاس» – دەپ، رەاليستىك راۋىشتە سۋرەتتەلەدى. دالانىڭ مەڭسىز سۇلۋىنىڭ قوسپاسىز كوركەم بەينەسى ومىردە شىنىمەن-اق سونداي-اق بولسا كەرەك. وسى سۇلۋلىعىنا قوسا جىبەك اسا دەگدار، بەكزات جان («شىنىدان اپپاق سۇيەگى»). ەش ادام وعان «بەكتىگى بار» دەپ، داۋىستاپ سويلەمەيدى. جيىن-تويدا ەگەر ءوزى باستاپ ايتپاسا، ەشكىم وعان ولەڭ ايتپايدى. ءوزى قالاسا عانا ايكەل قۇرعىزىپ، بىرنەشە كۇن جىگىتتەرمەن ايتىسادى جانە سونىڭ بارىندە جەڭەدى ەكەن. وتە ايتقىش، تاپقىر («وتكىرلىگىن بايقاساڭ، ۇستالار سوققان كەتپەندەي»). قىسىلعاندا امال تابادى، سونىسىمەن قورەندى دە وتىرعىزىپ كەتەدى. قالماقتى اقىلدىلىعى ءھام شەشەندىگىمەن ۇرشىقتاي ويناتاتىن سالتقا دا، ەرگە دە ناعىز وپالى ايەلدىڭ سويى. ۋاقيعانىڭ قالاي بولارىن الدىن الا ءتۇس كورىپ بىلەتىن سۇڭعىلا. سۇيىكتىسىنىڭ سوڭىنان ولمەك تە بولادى، بىراق وعان توسقاۋىل – تولەگەننىڭ ولەردەگى سوڭعى تىلەگى. ونى وسيەت دەپ تۇسىنەتىندىكتەن، الگى تىلەكتى ورىنداماسا تولەگەننىڭ ءبىر ولمەي، ەكى ولگەنى دەپ ۇعىنادى. ءوزى دىنىنە بەرىك، «كاپىرگە قاتىن بولاتىن بولدىم» دەپ نامىستان، ۇياتتان جارىلا جازدايدى. شەگە نۇسقاسىندا «ءبىر تاسقىنعا ءبىر توسقىن» دەپ، كوزى الارىپ ءولىپ جاتقان قورەننىڭ كوزىنە قۇم قۇيىپ، سەمسەرمەن شاۋىپ، باسىن دەنەسىنەن ءبولىپ دومالاتادى.
قارشىعا نۇسقاسىنا باقساق، تولەگەن كەلىپ كورگەن جىلى قىز جىبەكتىڭ جاسى 16-عا شىعىپ وتىر ەكەن، ياعني تولەگەننەن ءبىر جاس كىشى. مۇساباي جىراۋ ۆەرسياسىندا – 15-تە، شەگە اقىن جىرلاعان نۇسقا بويىنشا – 17-دە.
جىراۋلار اسا ءبىر قۇرمەتپەن جىرلاعان تۇلعا – قارشىعا. 1894 جىلعى نۇسقادا ول «سىرلىبايدىڭ قارشىعا حابارشى دەگەن اقىن ءۋازىرى. اقىلى زەرەك، ءوزى ادال بولعاسىن سىرلىباي حان 9 مىڭ جىلقىسىنىڭ باسىنا قويىپ، وتارعا جىبەرەدى ەكەن. قارشىعا بازاربايدى سىرتىنان جاقسى بىلگەن، تولەگەندى ىزدەپ كەلۋى دە سودان. ءبىر جاعىنان «مەن تولەگەندى كورەيىن، تولەگەن ماعان جاقسا، قىز جىبەك تە جاقتىرار» دەپ ەسەپ ەتەدى. ءسويتىپ مىرزانىڭ جۇرتقا بەرىپ جاتقان ولجاسىنان (مالىنان) بىلدىرمەي الىپ، جىبەك سۇلۋدى تاۋىپ بەرمەك بولادى. جىبەكتى تولەگەنگە كورسەتىپ، تىلدەستىرىپ قانا قويماي، ەل ىشىنەن باتا اياققا 250 ات ساتىپ الۋىنا جاردەمدەسىپ، تولەگەننىڭ جىبەكپەن جيرەنبايدىڭ وتاۋىندا جولىعىسۋىن ۇيىمداستىرادى. ءسويتىپ، «ەپتى تۋعان قارشەكەڭ» كەشە «قىز كورسەتەمىن» دەپ العان قوس جورعاسىنا جانە ۇشەۋىن قوسىپ الىپ، بەسەۋ ەتىپ مىنەدى. «قارشىعادان وزگەگە جىبەكتەن جاۋاپ الماعى قيىن-قىستاۋ ءىس ەدى» دەيدى جىر قيسىنى. تولەگەن مەن جىبەكتىڭ اراسىنداعى حيكايانى ەستىگەن شەكتىنىڭ جىگىتتەرىنىڭ اراسىنا ابىرجۋ كىرگەندە، كوڭىلى الاڭ تولەگەندى «سەنى ولتىرەتۇعىن كىم ەكەن، كەرەمەتىمدى كور» دەپ جۇباتاتىن، ارتىنشا اشىق قالىڭدىق ويناتاتىن ەرىڭ دە سول. بىراق جازمىشقا ول دا ارا تۇرا المايدى. سانسىزباي ۋاقيعاسى تۇسىندا جىبەككە وڭباي الدانىپ قالعان قورەن قالماق سىرلىباي اۋىلىنىڭ ۇستىنەن ات ويناتقان شاقتا سىرلىباي ءوزى بارىپ ايتۋعا ار قىلىپ: «ءسىز بارىپ قالماققا ءجون ايتىڭىز»، – دەپ، قارشىعانى جىبەرەدى. «جاۋاپقا شەشەن ەر جان باتپاعان كاپىرگە»: «تۇلپارىڭنىڭ سىرىن بىلەسىڭ، بىلە تۇرىپ ايەلگە تۇلپاردى نەگە بەرەسىڭ؟» – دەپ وتىرىپ، كىناسىن موينىنا سالادى. قورەن سانسىزبايلاردىڭ ىزىنەن قۋا شىققاندا قارشىعانى باسشى قىلىپ، قازاقتان 20 (نۇسقا: ون ەكى، ون) كىسى الادى. قورەن اسكەردى تاستاپ، ءوزى ىلگەرى كەتىپ، سانسىزبايدىڭ قولىنان ولگەندە قارشەكەڭ تاعى دا اقىل تاۋىپ، «كورسە، ءوزىمىزدى ءولتىرىپ كەتەر» دەپ، اسكەردى قورەن جاتقان استاۋسالدىدان (باۋىزداۋدان) بۇرما جولمەن جۇرگىزەدى دە، جاعالبايلى ەلىنە تۋرا اكەلىپ، سانسىزبايدىڭ جاساعىنا قىرعىزادى. سوڭىرا سانسىزباي قارشىعانى جولباسشى ەتىپ 2000 اسكەرمەن شەكتىلەرگە بارىپ، ولاردى قالماقتان ازات ەتەدى. شەگە اقىن نۇسقاسىندا جايىقتىڭ جاعاسىنا كەلىپ شاتىر تىگىپ جاتقان جاعالبايلى قوسىنىنا شەكتىنىڭ ءبىر شالى ەرۋلىك جاساپ، قوناقاسى بەرىپ وتىرىپ: «سىرلىباي حاننىڭ ەر قارشىعا ءۋازىرى بار، وعان التى شەكتى تۇگەل سەنەدى. ايتۋلى تىلگە شەشەن ەپتى جىراۋ، قىز جىبەگىڭ دە ونى 6 اعاسىنان كەم كورمەيدى. اۋەلى سول قارشىعانى تاۋىپ، قولدارىڭا الىڭدار، ايتپەسە جىبەكتەن ءتىل الۋ قيىن»، – دەپ اقىل بەرەدى. الگى شال – جاقاس (جاقاسباي) اقساقال قارشىعانىڭ شەكتى ىشىندەگى تىلەۋ ەكەنىن، كەنجەسى سىرلىبايعا كۇيەۋ بالا ەكەنىن ء(سىرا، حاننىڭ قارىنداسىن الىپ وتىرعانىن) ايتادى. جاقاستىڭ شاقىرتۋىمەن كەلگەن قارشىعا «كەڭ ماڭداي، اي قاباقتى، قىزىل ءجۇزدى، جوتالى كەڭ جاۋىرىندى، تال بويىنا بەس قارۋى جاراسقان، اجارىنا اقىلى سەرىك بولعان، جەل سوزگە كەلگەندە ەكى اياقتىنىڭ بۇلبۇلى» دەپ سۋرەتتەلەدى. تولەگەندى كورىپ، ۇناتادى ءارى جىبەككە لايىق ناعىز جىگىت وسى دەپ تابادى. ءسويتىپ ەپوستاعى ءوز مىندەتىن تولىق ورىندايدى. بۇل نۇسقادا ونىڭ 12 ادامىمەن قورەن اسكەرىنە قوسىلعانىمەن، قالماقتى جويۋعا قوسقان ەلەۋلى ەڭبەگى ايتىلمايدى.
جىردىڭ قارشىعا نۇسقاسى «ءوزى شىعاردى» دەلىنگەنىمەن، ول جايىنداعى اڭگىمە ءۇشىنشى جاقتان باياندالادى. مۇندا دا قارشەكەڭ تولەگەندى ءوزى ىزدەپ تابادى. سىرلىباي قارشىعانىڭ اقىلىمەن تولەگەننىڭ قازاسىن جىبەككە ەستىرتپەي، سەزدىرمەي قاينىسىنا حابار سالۋدى ماقۇل كورەدى. «بەكەجاندى ۇستاپ الىپ ولتىرەمىز» دەپ ارىنداعان 6 اعانى قارشىعا «ەل ءىشى ءبىر قىز ءۇشىن ءبۇلىندى دەگەن اتقا قالامىز» دەپ باسىپ تاستايدى. قارشىعانى 12 مۇسىلمانمەن قورەن ءوز اسكەرىنە باسشى ەتىپ الادى. قارشىعا قالماقتاردى ساندالتىپ، قورەننىڭ ولىگى جاتقان استاۋسالدى دوڭىنە سوقتىرماي بۇرىپ اكەتىپ، ورىستىڭ سۋسانينىنشە سۋىت جۇرىسپەن شارشاتىپ، سانسىزبايدىڭ 500 جىگىتىنە جەتكەنشە ابدەن دىڭكەلەتىپ تاستايدى. ءسويتىپ «اپلاتونداي اقىلدى» قارشەكەڭنىڭ ارقاسىندا جاساق تۇتقيىلدان ات قويىپ، 2000 قالماقتى قىرادى. قارشىعا مەن سانسىزباي ەكەۋى جاساقتى شەكتىگە باستاپ اكەلىپ، ەلدى جاۋ تىرناعىنان بوساتادى.
مۇساباي ۆەرسياسىندا «قىزىل ءتىلىن بەزەگەن، تىلدەن تەڭدىك بەرمەگەن» قارشىعا جىراۋ تولەگەندى جىبەكتىڭ رۇقساتىمەن ىزدەپ كەلەدى. جىبەك: «بارساڭ بارىپ كەل، سالتاڭ اتتى كەدەيدىڭ جورعاسىن الىپ ءمىنىپ كەل»، – دەپ جىبەرەدى. جىبەك تولەگەنگە مەكەرلەنىپ دۇرىس سويلەسپەي قويعاندا جىگىت قارشىعاعا كەيىپ: «جەتى ەنەڭدى ۇرايىن، العان جورعانى قايتار»، – دەيدى. مىنە، سوندا «مىرزادان العان قوس جورعا قولدان كەتەتىن بولعان سوڭ»، جانى قىسىلعان قارشەكەڭ جىبەككە قاراي جونەيدى. بىراق الدىندا عانا «تولەگەننىڭ جورعاسىنان ولجا الىپ قال» دەپ ءوزى جىبەرگەن جىبەگىڭ بۇل جولى اعاسىن «قاراباسىمدى كوش-جونەكوي قوس جورعاعا ساتتىڭ» دەپ، سوگىپ تاستايدى. قارشىعانىڭ قورەن قولىنا قوسىلۋى مۇندا جوق، ەسەسىنە قاشقان جىبەكتى قايىرىپ اكەلىپ بەرىپ، قورەنگە جاقسىاتتى بولامىز دەپ 6 اعاسى قارىنداسىن قالماقپەن قوسا قۋىسادى.
مىنە، اياڭداپ وتىرىپ اقىرى بەكەجانعا دا كەلىپ جەتتىك.
شىنىن ايتقاندا، قىم-قيعاش اڭگىمەنىڭ كوكەسى دە تاپ وسى جەردە. ولاي بولسا ءسوزىمىزدى ساۋمالاپ وتىرىپ، رەت-رەتىمەن ايتايىق. 1894 جىلعى نۇسقادا بەكەجان – قىز جىبەككە سىرتىنان عاشىق بولىپ جۇرگەن التى ارىس شەكتىدەگى 60 جىگىتتىڭ ءبىرى. تولەگەن جىبەكتى قولىنا تۇسىرگەننەن كەيىن الپىسى كەڭەسىپ، «شىنىمەن جىبەكتەن ايىرىلىپ قالعانىمىز با؟» دەسەدى. كەيبىرەۋى «جىبەك بىزگە تيمەس» دەپ كۇدىك ايتسا، بىرەۋلەرى «ولاي بولسا بۇل تولەگەندى ولتىرەيىك، سودان سوڭ ءبىز الماعاندا كىم الادى؟!» – دەپ كۇپىنەدى. اقىرى «قىزدى كۇيەۋگە الىپ بارعاندا اڭدىپ تۇرىپ تولەگەننىڭ باسىن كەسىپ، جىبەكتى ورتاعا الىپ، قايسىمىزدى قالايسىڭ دەلىك. قايسىمىزدى قالاسا دا كۇندەمەلىك»، – دەپ كەلىسەدى. بۇل كەلىسىمدى قارشىعا ەستىپ قالىپ، تولەگەنگە جەدەل ءارى جاسىرىن تۇردە قالىڭدىق ويناتىپ قويعان سوڭ دىمدارى قۇرىعان 60 جىگىت قوسوبانىڭ كولىندە، ەلىنە بارىپ قايتىپ كەلە جاتقان تولەگەننىڭ جولىن توسادى. بەكەجاننىڭ اتى، مىنە، وسى تۇستا العاش ايتىلادى. جانە وسى كورىنىستە 60 جىگىت «توپ ارعىن»، ال «اتاڭا لاعنات بەكەجان ارعىننان شىققان قۋ ەكەن، اككى بولعان سۇم ەكەن» دەپ سۋرەتتەلەدى. الدىندا شەكتى ەدى، ەندى قالايشا ارعىنعا اينالدى دەگەن جايتتى تاراتىپ جاتۋدى جىرشى دا ونشا قاجەت دەپ تاپپايدى. وسىلايشا ارادا 8 جىل وتكەندە بەكەجان تولەگەندى ولتىرگەنىن جىبەككە ولەڭمەن ەستىرتىپ، ءوزىن الماقشى بولادى. وسى قايىم ايتىستىڭ باسىندا ول جىبەككە «جەزدەمنەن حابار بار ما؟» دەپ تيىسەدى. بۇعان قاراعاندا بەكەجاننىڭ جىبەكتەن جاسى كىشى. قىز جىبەك ءوز جاۋابىندا «ارعىندا التى شەكتى الپىس مىرزا» دەپ كەكەتەدى. الدىندا «توپ ارعىن» دەلىنگەن 60 جىگىت ەندى ارعىن ىشىندەگى التى شەكتىنىڭ جىگىتى بولىپ شىعادى دا، بەكەجاننىڭ تەگى ارعىن سياقتى اسەر قالدىرادى. جىبەكتىڭ شاقىرۋىمەن قىزدىڭ 6 اعاسى كەلىپ، بەكەجاندى ارقانعا سۇيرەتىپ ولتىرەدى.
جۇسىپبەك نۇسقاسىنىڭ باسىندا دا 60 جىگىت التى ارىس شەكتىدەن دەلىنەدى. الگىلەر قوسوبادا «توپ ارعىنعا» اينالادى، بەكەجان – «ارعىننان شىققان قۋ». قىسقاسى، جۇسەكەڭ 1894 جىلعى نۇسقانىڭ بەكەجان ايتىلاتىن جەرىن ەش وزگەرىسسىز الا سالعان. ەسەسىنە شەگە ۆاريانتىنان باستاپ بەكەجان جايىندا ناقتى دەرەكتەر جيىلەيدى. شەگەنىڭ ايتۋىنشا، «ءبىر اۋىل شەكتى، ارعىنى بار، دەيتۇعىن قۋ بەكەجان باتىرى بار، جىبەكتەن كوڭىل ەتىپ جۇرەتۇعىن، وتىزدان اسقان جاسى، قاتىنى بار». بۇعان قاراعاندا، 60 جىگىت شىققان اۋىل – شەكتىسى مەن ارعىنى ارالاس اۋىل جانە بەكەجاننىڭ جاسى جىبەكتەن استە كىشى ەمەس، ۇيلەنگەن، وتىزدان ءوتىپ كەتكەن ساقا جىگىت، باتىر. ودان ءارى 60 جىگىت جينالىپ، ورتالارىنا بەكەجاندى شاقىرىپ، وعان: «بالا جاستان ارۋاقتى ەر ەكەنىڭ راس بولسا، وسى جەردە ءبىر قايرات كورسەتىڭىز»، – دەگەن تىلەك ايتادى. سوندا بەكەجان تۇرىپ: «قىز جىبەك تولەگەن تۇرعاندا سەندەردىڭ بىرەۋىڭدى دە سۇيمەس. وعان قىز اپارعان كۇنى جالعىز قالادى، سول جەردە قيمىلداۋدىڭ ءيىنى كەلەر. وعان دەيىن سابىر ەتە تۇرىڭدار»، – دەيدى. بۇل ءسوزدى تولەگەن ەستىپ، قارشىعا ارقىلى ءىستىڭ الدىن الادى. بۇدان سوڭ كوپ شەكتى بۇلىنىسكە ءتۇسىپ، جىبەككە ىنتىزار 60 جىگىتتىڭ قاتارى 600-گە ۇلعايادى. سىرلىباي سەسكەنىپ، تولەگەندى ەلىنە جەدەل اتتاندىرىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى. قايتىپ كەلە جاتقاندا باۋىزداۋدىڭ سۋىندا 60 جىگىت شەكتى («الپىس جاۋ») جول توسادى. تولەگەن ۇرىس ۇستىندە شەكتىنىڭ 6 جىگىتىن ولتىرەدى (جىرشى «شەكتىدەن ءولدى جەتەۋى» دەپ انىقتاپ ايتادى), قالعاندارى ولاردى تولەگەننىڭ جانىنا كومەدى. ايتۋشى وسى تۇستى «شۋىلدايدى كوپ شەكتى» دەپ جانە ناقتىلاي تۇسەدى. بەكەجانعا «اتاڭا نالەت بەكەجان» دەگەننەن باسقا انىقتاۋىش قوسىلمايدى. «كوپ شەكتى» تولەگەننىڭ كوكجورعاسىن بەكەجانعا مىنگىزىپ، «جىبەك قايسىمىزعا تيسە دە قىزعانبايتىن بولايىق» دەپ ۇيعارىم جاسايدى. ارادا 6 جىل وتكەندە بەكەجان جىبەككە ءسوز سالماق بولىپ تولەگەننىڭ قازاسىن ەستىرتەدى. «تولەگەن ولەرىندە باسىما بەلگى قويىپ كەت، كوكجورعا ات پەن جىبەكتى ساعان قيدىم دەدى»، – دەپ سوعادى. سوندا جىبەك ونى «قاراقشىسىڭ، ەل بۇلدىرگەن اراپشىسىڭ» دەپ قارعايدى. بەكەجان ۇستاتپاي، 60 جىگىت شەكتىگە كەتەدى. «جىبەك سەندەرگە ولمەي تيمەيتىن ءتۇرى بار» دەپ، الپىسىنىڭ قۇلاعىن كوتەرەدى. ءبىر جاعى ولار دۇرلىگىپ، «بەكەجاندى ۇستايمىز» دەپ شەكتى كوتەرىلگەننەن كەيىن ەل اراسىنىڭ بۇلىنۋىنەن قورىققان سىرلىباي جۇرتتى باسىپ تاستايدى. بەكەجان جىبەككە ءسوز سالۋىن سوندا دا قويمايدى. سانسىزباي: «اعامنىڭ كەگىن الماي كەتپەيمىن»، – دەپ بولماعاسىن، ونى بەكەجاننىڭ اۋىلىنا قارشىعا باستاپ اكەلەدى. سانسىزباي بەكەجاندى تال تۇستە، اۋىلىنان ۇزاپ شىققان جەرىندە توقتاتىپ، نايزالاپ، قىلىشتاپ، باسىن ەكىگە ءبولىپ ءولتىرىپ، كوكجورعا اتتى الىپ كەتەدى.
ەندى بەكەجاننىڭ جايىنان شەكتى قارشىعا نە دەيدى ەكەن، سوعان كەلەيىك.
سىرلىباي قىزىن جاعالبايلىعا بەرەتىن بولىپ، ەلگە ساۋىن ايتىپ، سابا-سابا قىمىز جيدىرتىپ جاتقان شاقتا شەكتىدەگى جىبەككە عاشىق 60 جىگىت تە باس قوسىپ كەڭەسەدى. وسى ورايدا جىراۋ: «ءبىر اۋىل شەكتى ىشىندە ارعىن ەكەن، بەكەجان ءوزى جالعىز ءوزى ەر تۋىپتى»، – دەپ انىقتاپ وتەدى. جىر دەرەگىنە ايتقىزساڭىز 60 جىگىت – شەكتى، بەكەجان – شەكتى ىشىندەگى ءبىر اۋىل ارعىننىڭ باتىرى. كەزىندە «جىبەكتى الىپ قاشىپ الامىن» دەپ جۇرگەسىن، بەرەتىن قالىڭمالى جوق ونى سىرلىباي ەلىنەن قۋدىرتىپ جىبەرگەن. الپىس شەكتى جىگىتى بەكەجاندى ەلدەن قۋىلىپ جۇرگەن جەرىنەن الدىرتىپ، «وسى جەردە ءبىر قايرات كورسەتكىن» دەپ قولقا سالادى. مۇنداعى بەكەجاننىڭ جاۋابى دا ءدال شەگە جىرلاعان نۇسقاداعىداي. قارشىعانىڭ قاستاندىقتىڭ الدىن الۋى دا وزگەرىسسىز بەرىلگەن. بۇل نۇسقادا دا سىرلىباي تولەگەندى ەلىنە جىلجىتىپ جىبەرەدى. ءسىرا، شەكتىنىڭ ءبۇلىنىپ جاتقانى، 60 جىگىتتىڭ حابارى بازاربايعا دا جەتكەن بولسا كەرەك. بالاسىن توقتاتاردا ايتقان «ەلدىڭ قۇرىعى ۇزىن، تەنتەكتىڭ بىلەگى جۋان» دەگەن سوزىنەن وسىنى اڭعارامىز. جازعان بالا تىڭدامايدى، جىرشى بولسا «جىگىتتى قۇرتاتىن ەكى تەسىك دەگەن» – دەپ، اڭگىمەنى توتەسىنەن قويا بەرەدى. اقىرى، نە كەرەك، كوزسىز كوبەلەكتەي كولبەڭدەپ بارىپ، قوسوبانىڭ كولىندە 60 جىگىت پەن اۋسىراپ جۇرگەن بەكەجاننىڭ تورىنا ىلىنەدى. «تىم بولماسا بەكەجاندى ءولتىرىپ، جاستىعىمدى الا جاتايىن» – دەپ، ساداعىنان اتىپ جىبەرگەندە، زىرقىراعان وعى كوپ شەكتىنىڭ جەتەۋىن جۇلىپ اكەتەدى. قايىرا وعىن العانشا بەكەجان توپتان شىعىپ كەلىپ، بىلتەلى مىلتىعىمەن اتىپ ۇلگەرەدى. «باسىندا قوسوبانىڭ جاتىپ الدىم، مەرگەندىكپەن تولەگەندى اتىپ الدىم»، – دەپ ءوزى ماقتانعانداي، وتتى قارۋدى قاپىسىز مەڭگەرگەن ۇرىس شەبەرى ەكەندىگىن جىرشىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا مويىندايدى. بىراق بۇل نۇسقادا تولەگەننىڭ ولگەنىن بەكەجان ەستىرتپەيدى، ارادا بىرنەشە جىل وتكەندە الگى 60 جىگىتتىڭ وزدەرى ايتىپ قويادى. بۇل جاعدايدان جىبەكتەن وزگە ەل حاباردار بولادى. سوندا سىرلىبايدىڭ 6 ۇلى – التى قاسقىرى قاندارى قىزىپ، بەكەجاندى ۇستاۋعا رۇقسات سۇراپ اكەلەرىنە كەلگەندە، سىرلىباي: «شەكتىدەگى 60 جىگىتتىڭ ءبارى دە باي بالاسى، بەكەجاندى ولار بەرمەس. بەكەجان سولارعا ارقا سۇيەپ ءجۇر، الپىسىنىڭ دا جىبەكتەن كوڭىلى بار. مالدارىن ايداپ تالاي شۇبىرىپ كەلگەن، ءبارىنىڭ دە ەل ۇستاۋعا شاماسى بار»، – دەپ ساقتىق ايتىپ توقتاتادى. بەكەجان تولەگەننىڭ قازاسىن جىبەككە «كوپ ىشىندە ەرلىگىمدى ەسىتسە، تولەگەننەن تۇڭىلەر» دەگەن دامەمەن شەكتىدە بولعان ءبىر تويدىڭ ۇستىندە ەستىرتەدى. جىبەك جاۋابىندا ونى «ۇرىسىڭ» دەپ سوگەدى. التى اعاسى ولتىرمەكشى بولىپ ۇمتىلعاندا بەكەجان اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، ۇستاتپاي قاشىپ كەتەدى. سانسىزباي كەلگەندە عانا قارشىعا ونىڭ جاتقان جەرىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىرىپ، ەكەۋى ەكىندى مەزگىلىندە اۋىل سىرتىندا كەزىگەدى. قارشىعا سانسىزبايعا: «ابايلا، بۇل – مەرگەن»، – دەپ ساۋىتىن كيگىزىپ جىبەرەدى. جەكپە-جەك ۇستىندە سانسىزباي الدىمەن بەكەجاننىڭ بۇيىرىنەن كولبەتە نايزا سالىپ، سوسىن استىنداعى كوكجورعا اتتان توڭكەرىپ الىپ، قىلىشپەن باسىن ەكىگە بولەدى.
مۇساباي جىرلاعان تۇردە تولەگەن بەكەجان توبىنا العاشقى ساپارىنان ەلىنە قايتىپ بارا جاتقانىندا، كوك جايىقتىڭ بەلىندە جولىعادى. الدىنان ءبىر شوق قارا بولىپ كورىنگەن 60 كىسىنىڭ ەل ەكەنىن نەمەسە جاۋ ەكەنىن ايىرا الماي، ورتادان قاق جارىپ شاۋىپ وتە بەرگەندە الگىلەر تابان جولدى الىپ، جايىقتىڭ تىك جارىنا اكەلىپ قامايدى. باسشىسى – سول قىپشاق ەلىندەگى بەكەجان دەيتىن ەر ەكەن. جەتى جاسىنان جىبەكتى الامىن دەپ، الا الماي ءجۇر ەكەن. «جىبەكتى تولەگەن الدى» دەگەندى ەستىپ، اۋلاققا جالعىز شىققانىن كۇتىپ، 60 كىسى قوسشى الىپ، شاشاقتى قارا تۋ الىپ، جولىن توسىپ تۇرادى ەكەن. بەكەجان تولەگەندى بىردەن ولتىرمەيدى، الدىمەن قارا قازانداي وكپەسىن ايتىپ، «سەن ءبىر جۇرگەن ەسەرسىڭ»، – دەپ سوگەدى. سودان سوڭ «بىلتىر ەلگە كەلگەلى حالقىما قىلدىڭ قورلىقتى. قالىڭ مالسىز قىز الىپ، قاق ورتامنان جول سالىپ، ماعان قىلدىڭ زورلىقتى»، – دەپ ىزالانادى. تولەگەن «جاۋدان قاشقان قاتىن» دەپ سوعىسۋعا بەل بايلايدى. ەكى قول وقپەن 25 جىگىتتى قۇلاتادى، ۇشىنشىگە كەلگەندە سارجاسىنىڭ كىرىسى ءۇزىلىپ، اتا الماي قالادى. سوندا توپ «قاراقالپاق» ۇرانداپ، ورتاعا الىپ قامايدى. بەكەجان سول ساتتە اق سىرىق مىلتىقتان ءبىر وق شىعارىپ، تولەگەننىڭ ماڭدايىنان ءدال تيگىزەدى دە تولەگەننىڭ اتىن ءمىنىپ، كيىمىن كيىپ الادى. تولەگەننىڭ «ءجۇزىمدى جاسىرىپ كەت» دەگەن تىلەگىن دە ورىندامايدى. ەلىنە كەلىپ، اۋىلى جىڭعىلدىويدا توي جاساپ، توي باستاۋعا كەلگەن جىبەككە سوندا تولەگەننىڭ حابارىن ەستىرتىپ، كوڭىلىن ءبىرجايلى قىلىپ، ءوزىن الماق بولادى. بۇل حاباردى تويدىڭ 7-ءشى كۇنى ەستىرتەدى. جىبەكتىڭ 6 اعاسى سول تويدا بەكەجاندى ساقالىنان كوتەرىپ، قورقىراتىپ شالادى. بىراق بەكەجاننىڭ اعايىندارى قۇن داۋلاپ قويماعاسىن تالدىسايداعى قونىسىن تاستاپ، التاۋى باسقا ەلگە كوشىپ كەتەدى. قورەنگە شەكتىدە قىز جىبەك دەيتىن سۇلۋ بارىن بەكەجاننىڭ ەلىنەن 2 جىگىت ارنايى بارىپ، ءمالىم ەتەدى. «التىن تاقتا بەكەر بوق ساسىپ قورىلداپ جاتقانشا، جىبەكپەن باس قوسىپ ويناسايشى» – دەپ، قالماقتى الاشاباي قىپشاقتىڭ ەلىنە ايداپ سالادى.
جىردا ىشتەن شىققان جاۋ – بەكەجانعا قوسا سىرتتان كەلگەن اتا دۇشپان – قورەن جايىندا دا ءبىراز ءسوز ايتىلادى. ليرو-ەپوستىڭ قاي نۇسقاسىندا دا قورەن – ءارى قالماقتىڭ حانى، ءارى باتىرى. 1894 جىلى نۇسقادا ول جىبەكتىڭ دابىسىن ەستىپ، ءوزى ىزدەپ كەلىپ، قىزدى بەرمەسەڭ ەلىڭدى شابامىن دەپ شەكتىنى قاماپ جاتادى. جىبەك اكەسىنە «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىم قىلىپ ۇزات» دەگەن شارت قويىپ، ۋاقىتتان ۇتپاقشى بولادى. دەگەنى كەلىپ، توي ءبىتىپ، ەندى ويىن قىلىپ جاتقاندا ساقپانداي سارت ەتىپ سانسىزباي مەن شەگە كەلە قالادى. جىبەك «كوشكە مىنەمىن» دەپ ساندالكوك تۇلپارىن سۇراتقاندا قورەن اۋەلى: «ەرلەر مىنەتىن تۇلپاردى ايەلدەر مىنبەس بولار» دەپ، بەرمەي جىبەرەدى. جىبەك كەلگەندە عانا ونى كورىپ، ەسى شىعىپ ماس بولىپ، قالاي بەرگەنىن بىلمەي قالادى. «ءوز ەرىمەن ەرلەمەسەڭ جىعىلىپ قالاسىڭ» دەپ، تۇلپارىن ءوز قولىمەن ەرلەپ بەرەدى. جىبەك تۇلپاردىڭ ەتىن قىزدىرىپ الايىن دەپ ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر ورعىتىپ شاپقاندا، «جىعىلىپ قالماسا يگى ەدى» دەپ، قوسىلا شابادى. جىبەك ونى توقتاتپاق بولىپ: «تاقسىر، ءسىز نەشە اتاڭىزدان بەرى حانسىز، حاندىعىڭىز اتا-باباڭىزدان بەرى كەلە مە، الدە ءوز باسىڭىز حان بولعان با ەدى؟» – دەپ سۇراعاندا: «نەگە، مەن جەتى اتامنان بەرى كەلە جاتقان حانمىن»، – دەيدى. جىبەكتىڭ قاشىپ كەتكەنىن ەستىپ كار قىلعانىندا «قاتىنعا تۇلپار مىنگىزگەن ءوزىڭىز كىنالىسىز» دەگەن قارشىعانىڭ جۇيەلى سوزىنە توقتايدى. شاپقاندا وت ورنىنداي جەر قازىلىپ جەروشاق بولىپ قالاتىن ساندالكوكتىڭ ءىزىن قۋالاپ وتىرىپ، 2700 اسكەرمەن مويىناسۋدان ءارى قاشقان توپتىڭ ىزىنە تۇسەدى. التى كۇن قۋىپ جەتە الماعاسىن «ءوزىم-اق ءتۇسىرىپ، الىپ قايتارمىن» دەپ، قازمويىن تۇلپارىمەن جالعىز قۋادى. ون ءبىرىنشى كۇنى وكشەلەپ قۋىپ جەتىپ «جىبەك مەنىڭ قاتىنىم، قاي جاققا الىپ باراسىڭ؟ سوعىسار بولساڭ، ءجونىڭدى ايت!» – دەپ قاھارلانادى. سانسىزبايدىڭ جاۋابى: «جاھاننامدەگى ورنىڭا جىبەرەيىن دەپ ەدىم» بولعان سوڭ: «جاسىڭ كىشى بالاسىڭ، اۋەلگى كەزەك مەنىكى»، – دەپ كەزەگىن سۇراپ الادى. اتقاندا وعى سانسىزبايدىڭ 9 قابات ساۋىتىنىڭ سەگىزىنەن ءوتىپ بارىپ توقتايدى. سانسىزبايدىڭ اتقان وعى ءۇي ورنىنداي جەردى اۋدارىپ تاستاپ بارىپ توقتاعاندا، قورەن دە تۋى قولدان سۇلاپ، «لالاي لاما لوق» دەپ بارىپ اتىنان قۇلايدى. سانسىزباي ات ۇستىنەن باسىن كەسىپ الادى.
جۇسىپبەك نۇسقاسىندا قورەن قالماق جىبەكتى زورلىقپەن الماق بولىپ شەكتىنى 9000 اسكەرمەن قامايدى. توي ءبىتىپ، ويىن باستالعانىنا 3 كۇن بولعاندا سانسىزبايلار كەلىپ جەتەدى. ەندى 27 كۇنگە كەشىككەندە جىبەكتىڭ شارۋاسى بىتكەندەي ەكەن. قورەن قالماق جىبەك وزىنە تيمەيمىن دەپ وتىرعانىن سالىق قىلىپ، وعان اتىن بەرگىسى كەلمەيدى. ارادا جۇرگەن قىز جەڭگەسىنىڭ: «بۇگىن كەش اق وتاۋعا كەلسەڭ، بيكەشتىڭ شىتىرا كويلەگىن باسىنا تامان تۇرەسىڭ»، – دەپ قىزىقتىرعانىنا دا يلىكپەيدى. «جىبەك تيمەسە تيمەسىن، ەرلەر مىنەر تۇلپاردى ايەلگە بەرە المايمىن»، – دەيدى. ودان كەيىنگى اڭگىمە ىلگەرگى جىرداعىداي.
شەگە نۇسقاسىندا قالماق حانىنىڭ اتى بىردە قورەن، بىردە قورىن. جىبەك تۇلپارىن سۇراتىپ كىسى جىبەرگەندە «كوشكە مىنەمىن» دەمەيدى، «ۇزاتىلار الدىندا جەتى سۋدىڭ ولكەسىن ارالاپ، قوشتاسقىم كەلەدى»، – دەپ جاقاۋراتادى. قورەن بولسا «جاتقانىما ەكى اي بولدى، ءبىر كەلىپ كورىنبەدىڭ»، – دەپ وكپە ايتادى. جىبەك ورالماعان سوڭ «اتىم قاي جەرگە تاستاپ كەتتى ەكەن» دەپ، اس ىشپەي، ۇيقى كورمەي جۇدەيدى. سوڭىنان 2000-داي اسكەرمەن قۋىپ، قاراقۇدىق دەگەن جەردە ىزدەرىنە تۇسەدى. سانسىزباي ەكەۋى جەكپە-جەكتە نايزالاسادى، قىلىشتاسادى، سوڭىندا قانجار الىپ قارماسقاندا قورەن وسى قارۋدان ولەدى. جىبەك ونىڭ باسىن قالماقتىڭ ءوزىنىڭ اق سەمسەرىمەن قىرقىپ الادى.
قارشىعا نۇسقاسىندا دا اڭگىمە جوعارىداعىداي. تەك مۇندا قورەن قالماق اتىنان «اۋقالا ماعالۋقا» دەپ بارىپ قۇلايدى.
مۇساباي ۆەرسياسىندا قالماق جايى ءبىراز باسقاشالاۋ باياندالادى. قورەن جىبەك سۇلۋدىڭ داقپىرتىن ۇزىنقۇلاقتان ەمەس، ارنايى كەلىپ ءمالىم ەتكەن بەكەجاننىڭ اعايىندارىنان بىلەدى. الگى ەكى جىگىت جىبەكتىڭ 6 اعاسىنىڭ بەكەجان ولىمىنەن سوڭ ەلمەن ارازداسىپ، قازاق پەن قالماق شەكاراسىنا – قورەننىڭ ماڭايىنا كوشىپ كەلگەنىن دە ماعلۇم ەتەدى. قورەننىڭ مەكەنى – «قىرىق قاقپالى قالا، قالا تولى جان». قورەن الگى ۇسىنىستى قۇپ الىپ، كوك اربامەن 40 جىگىتىن جىبەكتىڭ 6 اعاسىنا جاۋشى ەتىپ جىبەرىپ، جانىنا كوشىپ كەلىپ، قۇدا بولۋدى سۇرايدى. قىرىق جىگىت «ماستەككە اربا ۇيرەتىپ، زەڭبىرەك توبىن سۇيرەتىپ جەتى كۇن ءجۇرىپ» شەكتى اۋىلىنا كەلىپ، ايبات شەگىپ كۇش كورسەتىپ وتىرىپ، جىبەكتى بەرەتىن ەتىپ كەلىسىمدەرىن الادى. جاۋشىلار قايتىپ بارعان سوڭ، حان قورەن 6000 سولداتپەن (جىردا: سانداتپەن) اراق، بال، قارا نان ارتىپ كەلىپ، 6 كۇن ويىن قىلادى، 7 كۇن تويىن قىلادى، ءسويتىپ سۇلۋ جىبەكتى الماق بولادى. جۇرتىنداعى اقشا حان دەيتىن پاتشاسىنا ۇشبۋ حابار (جىردا: قاعاز) سالادى. «قازاقتا دەنەم سۇيەر سۇلۋ بار ەكەن، السىن دەسەڭ الام، الما دەسەڭ قايتامىن. رۇقساتى بولسا نەكەقيار حات، اقويناق دەگەن ات بەرسىن»، – دەيدى. اپتا وتكەندە نەكە قيار حات تا، اقويناق دەگەن ات تا كەلىپ بولادى. ءسويتىپ كۇشەيگەن قورەن جىبەكتىڭ 6 اعاسىن شاقىرىپ الىپ: «قارىنداستارىڭ جىبەك قىز قاسىما جۋىق كەلىپ، مەنى ماقتاپ ولەڭ ايتسىن»، – دەپ بۇيرىق ەتىپ، قاسىنا كوشىرىپ الادى. التى قىردىڭ استىنا قۇسىن سالادى، قازاقتان ءبىر ادام جىبەككە بارماسىن دەپ 60 سولدات (ساندات) قاراۋىلعا قويادى. نەكەقيار كۇننىڭ كەشىنە جىبەك ساقاۋ جەڭگەسىن قورەنگە جىبەرىپ، «كوشكە مىنەمىن» دەپ اقويناق اتتى سۇراتادى. اناۋ بولسا «قاتىنعا اتىمدى بەرىپ، ءوزىم جاياۋ جۇرە المان» دەپ بەرمەيدى. ساقاۋ جەڭگەسى «مۇرتىڭا سيەيىن» دەپ، تۇلان تۇتىپ قايتىپ بارا جاتقانىندا قورەن «وسى ساقاۋ جىبەگىممەن اراعا وت تۇتاتىپ قويار» دەپ قاۋىپ ويلاپ، اتتى سوڭىنان ءوزى اكەلىپ بەرەدى. جىبەك اقويناقتى ويناقتاتىپ، 30 تورە قالماقپەن اراق ءىشىپ قاۋلاسىپ وتىرعان قورەننىڭ جانىنان شاۋىپ وتەدى. جىبەكتىڭ قاشقان حابارى انىققا شىققان سوڭ، حان قاسىنا ات سىنشىسىن الىپ، ولسە 40 بايتال، ءتىرى بولسا 10 بايتال بەرەتىن بولىپ ەل ىشىنەن موينى 40 كەز قارا ات ساتىپ الىپ، قاشقىنداردى سول اتپەن قۋادى. شارايناسى جالتىلداپ، 40 نوكەرىمەن نامازدىگەردە ۇشەۋىنە جەتەدى. سانسىزباي اتقان شوڭ وق قورەندى 9 بولەك قىلىپ ءبولىپ تۇسەدى. سوڭىنان كەلگەن 9000 قالماق اسكەرى دە حاننىڭ اياعىن قۇشادى.
مىنە، قولداعى بار جىر دەرەگى سولاي دەيدى.
بەرىك ءجۇسىپوۆ،
فولكلورتانۋشى.
