«Qyz Jibek» jyrynda tartystyń ekinshi basyn ustaıtyn shekti eliniń sıpaty men bul eldiń adamdaryna da edáýir oryn berilgen.
Lıro-eposta Jibektiń ákesi Syrlybaı – alty taıpa shekti eliniń hany, shetinen bóri alty uly bar, solardyń ortasyndaǵy eń kenjesi Jibek sulý. Uldarynyń kishisi Jırenbaıdyń otaýy sol jyly túsken eken (jyr deregi boıynsha, Jibek te, Jırenbaı da balanyń eń kenjesi). Jibektiń ákesi 9 myń jylqy bitken baı. 1894 jylǵy nusqanyń ózinde Syrlybaıdy «han», «padısha», «patsha», «datqa», «baı» dep ártúrli ataıdy. Sol Syrlybaı Qarshyǵanyń ózin «syrtynan bılep, Jibegin qańǵyrǵan jalǵyz atty jolaýshyǵa berý úshin basyn bazarǵa salyp, kósh-jónekóı kórsetip júrgeni ne qylǵany, ekeýiniń de bastaryn kesemin» dep qatty kár qylady. Biraq Tólegendi kórgesin raıynan qaıtyp: «Jibegimniń teńi eken» dep shúkirlik etedi. Sóıtip bata aıaǵyna Tólegenniń aıdap júrgen jylqysyn túgel alady. Qalmaqtyń Qoren hany: «Jibekti bermeseń, elińdi shabamyn», – dep qamaǵan soń, áli kelmeıtinin bilip, lajsyzdan qyzyn bermek bolady. Júsipbek nusqasynda Sansyzbaı qalmaqty jeńip, qaıyn jurtyna qaıtyp kelgende aldynan elin bastap shyǵyp, 2 aıdaı qyzmet qylyp, syılap turady. Jibekti 80 nardy toltyryp jasaý artyp, 9 jorǵa at jabdyqtap, bes jeti (5 h 7 = 35) altyn otaý qosyp, jańa uzatyp bergendeı etip jóneltedi.
Shege nusqasynda da Syrlybaı alty shektiniń hany. Alty ulynyń kenjesi Jırenbaı sol jyly otaý qurǵan (jyrda túsirgen deıdi), kelinshegi – shektiniń tileý urqynan shyqqan Jaqasbaı degen qadirmendi aqsaqaldyń qyzy. Tólegenniń Jibekti alaıyn dep jatqan habaryn estigen shektiniń óz ishi búline bastaǵanda Syrlybaı qudalaryna: «El ósegi jaman, kimniń adal-aramyn bile almaı otyrmyn, jaý aıaǵy basylsyn, keler kúzde kelersizder», – dep habar salady. Tólegen sol sózdi maldanyp, eline qaıtady. Bekejan Tólegendi óltirip, 60 jigitimen qashyp júrgende de Syrlybaı «el arasy búliner» dep, eldi basyp qozǵaltpaıdy. «Qaınysy kelip qalar, kelmese habar jiberińder», – deıdi. Elge Qoren kelip ylań salǵanda jurtymen keńesedi. Sheshimdi bul emes, «Ólgen Jibek ólsin» dep qalmaqpen soǵysýǵa batpaǵan halyq qabyldaıdy.
Qarshyǵa nusqasynda da Syrlybaı – han. Matap beretuǵyn qalyńmaly bolmaǵasyn Jibekti alyp qashyp ketpekshi bolyp júrgen Bekejandy elden qýdyrtady. Tólegendi kórip, kórkine, bekzattyǵyna hám bata aıaǵyna kóńili bitip, eline saýyn aıtyp, qyzyn toı jasap uzatýǵa ázirlenedi. Biraq el aýzyndaǵy sózden, 60 jigitten seskenip, qyzyn bul sapar uzata almaıdy. Tólegenge: «Siz ketkesin bulardyń bárin qurtamyn, aman bolsań, keler kúz jigit jıyp kelersiń», – deıdi. Sóıtip, syılyq berip, Qarshyǵaǵa shyǵaryp saldyrtady. Jibekti Qorenge berýdi bul emes, halyq uıǵarady. Qalmaqty Sansyzbaı kelip qýǵanda, jaýdy qýysýǵa 6 ulyn qosady. Jibekti qaınysyna aq otaýlap, kóp kún toı jasap uzatady.
Musabaı versııasynda Jibektiń eli shekti emes, Orta júz, qypshaq. Ákesi Syrlybaı emes, sol kóp qypshaqtyń ishindegi Alashabaı degen baı. Alty uly bar, onyń eń kenjesi Jibek sulý. Tólegen kelip jolyqqanda, Alashabaı bir tóbeniń basynda júz qaraly kisi bolyp otyrady. Ózi 70-te, «qurdaı kózi qyzarǵan, ókpedeı beti bozarǵan» shal, biraq tili báledeı. «Aıttyryp jurtqa bermegen, shenine adam kelmegen jalǵyz qyzymdy meniń erkimsiz kórip júrgen sen kimsiń?!» – dep tuqyrtady Tólegendi. Bes júz jylqyny kórgende ǵana «aqylyn jylqy alyp, esinen tana qulaıdy», sodan soń jaý tıgendeı sol kúni-aq toı qylady. Bekejandy 6 uly óltirip, aǵaıynmen jaý bolyp, aqyry qazaq pen qalmaqtyń shekarasyna kóship ketedi. Ákelerin birge alyp ketti me, joq pa, jyr jelisinde ol jaǵy aıtylmaıdy. Jibekti Qorenge berý jaıyn da osy 6 aǵasy sheshedi. Alashabaıdyń jaıynan budan basqa jerde qaıtyp sóz sóılenbeıdi.
Jyrdyń qaı nusqasynda da Syrlybaıdyń zaıyby, Jibektiń anasynyń aty atalmaıdy. Ol negizgi nusqalarda, kósh sýretterinde ǵana kórinis beredi. Kósh-jónekóı kórgen 7 qyzdyń saltanatyn da, sulýlyǵyn da eń sońǵy kóshtiń – 200 túıeli kóshti bastap, qarqara tartyp bara jatqan osy báıbisheniń saltanaty basyp ketedi: «Aǵa Júnis perideı, / Kórki raýshan baǵyndaı, / Qartaısa da ilgeri, / Álgi qyzdan saldyǵy, / Nurdaı bolyp shaıqalyp, / Aq mańdaıy jarqyldap, / Kóshti tartyp barady, / Jibekti tapqan sheshesi». «Anasyn kórip qyzyn al, aıaǵyn kórip asyn ish» deıdi jurt maqaly, – dep jazady Muhtar Áýezov. – Jyrshy sony este tutady. Jibekteı sulý qyz týsa, týǵandaı báıbisheniń soıy osy demek. Sóıtip, Jibek basqa qyzdardan tek sulýlyǵy men saltanaty jaǵynan ǵana ozbaıdy, eń qymbatty úlgili anasymen de ozady. Tólegenniń «aqylmen tanyp turǵan» Qyz Jibegi osy edi».
Jyrshylardyń sóz syńaıyna qaraǵanda, báıbishe Jibektiń ǵana anasy emes, Syrlybaıdyń 6 bórisin tapqan altyn qursaq. Sonysyn arqalanady ma eken, onyń sózi shalyna da ótimdi. Tólegen Jibekke sóz sala kelgende kúıeýine: «Teńi keldi, tegin ber», – deıdi (Qarshyǵa – Shege nusqalarynda). Júsipbekte Sansyzbaı Jibekti uzatyp eline áketip bara jatqanda qasyna osy sheshesi eredi.
Jyrdyń negizgi nusqalarynda Jibektiń sıpaty epostyq dástúrge saı áspetteı sýretteledi. Jyr qısyny – «jıhanda bul sıpatty urǵashy pendeni Tólegen buryn kórmegendikten, kóre sala keýili myqtap aýady». «Ózi túgil Jibektiń, óligin adam ópkendeı» degen ásireleý, kórikteý ádisteri osyny dáleldemek úshin kerek bolady. Musabaı jyrlaǵan túrde Jibektiń porymy «Bıdaı óńdi, nur júzdi, sekpili joq, qoı kózdi, áıel de bolsa bir sózdi», al Shege nusqasynda «Qyr muryn, qyzyl júzdi, qıylǵan qas» – dep, realıstik ráýishte sýretteledi. Dalanyń meńsiz sulýynyń qospasyz kórkem beınesi ómirde shynymen-aq sondaı-aq bolsa kerek. Osy sulýlyǵyna qosa Jibek asa degdar, bekzat jan («Shynydan appaq súıegi»). Esh adam oǵan «Bektigi bar» dep, daýystap sóılemeıdi. Jıyn-toıda eger ózi bastap aıtpasa, eshkim oǵan óleń aıtpaıdy. Ózi qalasa ǵana áıkel qurǵyzyp, birneshe kún jigittermen aıtysady jáne sonyń bárinde jeńedi eken. Óte aıtqysh, tapqyr («Ótkirligin baıqasań, ustalar soqqan ketpendeı»). Qysylǵanda amal tabady, sonysymen Qorendi de otyrǵyzyp ketedi. Qalmaqty aqyldylyǵy hám sheshendigimen urshyqtaı oınatatyn saltqa da, erge de naǵyz opaly áıeldiń soıy. Ýaqıǵanyń qalaı bolaryn aldyn ala tús kórip biletin suńǵyla. Súıiktisiniń sońynan ólmek te bolady, biraq oǵan tosqaýyl – Tólegenniń ólerdegi sońǵy tilegi. Ony ósıet dep túsinetindikten, álgi tilekti oryndamasa Tólegenniń bir ólmeı, eki ólgeni dep uǵynady. Ózi dinine berik, «kápirge qatyn bolatyn boldym» dep namystan, uıattan jaryla jazdaıdy. Shege nusqasynda «Bir tasqynǵa bir tosqyn» dep, kózi alaryp ólip jatqan Qorenniń kózine qum quıyp, semsermen shaýyp, basyn denesinen bólip domalatady.
Qarshyǵa nusqasyna baqsaq, Tólegen kelip kórgen jyly Qyz Jibektiń jasy 16-ǵa shyǵyp otyr eken, ıaǵnı Tólegennen bir jas kishi. Musabaı jyraý versııasynda – 15-te, Shege aqyn jyrlaǵan nusqa boıynsha – 17-de.
Jyraýlar asa bir qurmetpen jyrlaǵan tulǵa – Qarshyǵa. 1894 jylǵy nusqada ol «Syrlybaıdyń Qarshyǵa habarshy degen aqyn ýáziri. Aqyly zerek, ózi adal bolǵasyn Syrlybaı han 9 myń jylqysynyń basyna qoıyp, otarǵa jiberedi eken. Qarshyǵa Bazarbaıdy syrtynan jaqsy bilgen, Tólegendi izdep kelýi de sodan. Bir jaǵynan «Men Tólegendi kóreıin, Tólegen maǵan jaqsa, Qyz Jibek te jaqtyrar» dep esep etedi. Sóıtip myrzanyń jurtqa berip jatqan oljasynan (malynan) bildirmeı alyp, Jibek sulýdy taýyp bermek bolady. Jibekti Tólegenge kórsetip, tildestirip qana qoımaı, el ishinen bata aıaqqa 250 at satyp alýyna járdemdesip, Tólegenniń Jibekpen Jırenbaıdyń otaýynda jolyǵysýyn uıymdastyrady. Sóıtip, «epti týǵan Qarshekeń» keshe «qyz kórsetemin» dep alǵan qos jorǵasyna jáne úsheýin qosyp alyp, beseý etip minedi. «Qarshyǵadan ózgege Jibekten jaýap almaǵy qıyn-qystaý is edi» deıdi jyr qısyny. Tólegen men Jibektiń arasyndaǵy hıkaıany estigen shektiniń jigitteriniń arasyna abyrjý kirgende, kóńili alań Tólegendi «Seni óltiretuǵyn kim eken, keremetimdi kór» dep jubatatyn, artynsha ashyq qalyńdyq oınatatyn eriń de sol. Biraq jazmyshqa ol da ara tura almaıdy. Sansyzbaı ýaqıǵasy tusynda Jibekke ońbaı aldanyp qalǵan Qoren qalmaq Syrlybaı aýylynyń ústinen at oınatqan shaqta Syrlybaı ózi baryp aıtýǵa ar qylyp: «Siz baryp qalmaqqa jón aıtyńyz», – dep, Qarshyǵany jiberedi. «Jaýapqa sheshen er jan batpaǵan kápirge»: «Tulparyńnyń syryn bilesiń, bile turyp áıelge tulpardy nege beresiń?» – dep otyryp, kinásin moınyna salady. Qoren Sansyzbaılardyń izinen qýa shyqqanda Qarshyǵany basshy qylyp, qazaqtan 20 (nusqa: on eki, on) kisi alady. Qoren áskerdi tastap, ózi ilgeri ketip, Sansyzbaıdyń qolynan ólgende Qarshekeń taǵy da aqyl taýyp, «Kórse, ózimizdi óltirip keter» dep, áskerdi Qoren jatqan Astaýsaldydan (Baýyzdaýdan) burma jolmen júrgizedi de, jaǵalbaıly eline týra ákelip, Sansyzbaıdyń jasaǵyna qyrǵyzady. Sońyra Sansyzbaı Qarshyǵany jolbasshy etip 2000 áskermen shektilerge baryp, olardy qalmaqtan azat etedi. Shege aqyn nusqasynda Jaıyqtyń jaǵasyna kelip shatyr tigip jatqan jaǵalbaıly qosynyna shektiniń bir shaly erýlik jasap, qonaqasy berip otyryp: «Syrlybaı hannyń er Qarshyǵa ýáziri bar, oǵan alty shekti túgel senedi. Aıtýly tilge sheshen epti jyraý, Qyz Jibegiń de ony 6 aǵasynan kem kórmeıdi. Áýeli sol Qarshyǵany taýyp, qoldaryńa alyńdar, áıtpese Jibekten til alý qıyn», – dep aqyl beredi. Álgi shal – Jaqas (Jaqasbaı) aqsaqal Qarshyǵanyń shekti ishindegi tileý ekenin, kenjesi Syrlybaıǵa kúıeý bala ekenin (sirá, hannyń qaryndasyn alyp otyrǵanyn) aıtady. Jaqastyń shaqyrtýymen kelgen Qarshyǵa «keń mańdaı, aı qabaqty, qyzyl júzdi, jotaly keń jaýyryndy, tal boıyna bes qarýy jarasqan, ajaryna aqyly serik bolǵan, jel sózge kelgende eki aıaqtynyń bulbuly» dep sýretteledi. Tólegendi kórip, unatady ári Jibekke laıyq naǵyz jigit osy dep tabady. Sóıtip epostaǵy óz mindetin tolyq oryndaıdy. Bul nusqada onyń 12 adamymen Qoren áskerine qosylǵanymen, qalmaqty joıýǵa qosqan eleýli eńbegi aıtylmaıdy.
Jyrdyń Qarshyǵa nusqasy «ózi shyǵardy» delingenimen, ol jaıyndaǵy áńgime úshinshi jaqtan baıandalady. Munda da Qarshekeń Tólegendi ózi izdep tabady. Syrlybaı Qarshyǵanyń aqylymen Tólegenniń qazasyn Jibekke estirtpeı, sezdirmeı qaınysyna habar salýdy maqul kóredi. «Bekejandy ustap alyp óltiremiz» dep aryndaǵan 6 aǵany Qarshyǵa «El ishi bir qyz úshin búlindi degen atqa qalamyz» dep basyp tastaıdy. Qarshyǵany 12 musylmanmen Qoren óz áskerine basshy etip alady. Qarshyǵa qalmaqtardy sandaltyp, Qorenniń óligi jatqan Astaýsaldy dóńine soqtyrmaı buryp áketip, orystyń Sýsanıninshe sýyt júrispen sharshatyp, Sansyzbaıdyń 500 jigitine jetkenshe ábden dińkeletip tastaıdy. Sóıtip «Aplatondaı aqyldy» Qarshekeńniń arqasynda jasaq tutqıyldan at qoıyp, 2000 qalmaqty qyrady. Qarshyǵa men Sansyzbaı ekeýi jasaqty shektige bastap ákelip, eldi jaý tyrnaǵynan bosatady.
Musabaı versııasynda «qyzyl tilin bezegen, tilden teńdik bermegen» Qarshyǵa jyraý Tólegendi Jibektiń ruqsatymen izdep keledi. Jibek: «Barsań baryp kel, saltań atty kedeıdiń jorǵasyn alyp minip kel», – dep jiberedi. Jibek Tólegenge mekerlenip durys sóılespeı qoıǵanda jigit Qarshyǵaǵa keıip: «Jeti eneńdi uraıyn, alǵan jorǵany qaıtar», – deıdi. Mine, sonda «myrzadan alǵan qos jorǵa qoldan ketetin bolǵan soń», jany qysylǵan Qarshekeń Jibekke qaraı jóneıdi. Biraq aldynda ǵana «Tólegenniń jorǵasynan olja alyp qal» dep ózi jibergen Jibegiń bul joly aǵasyn «Qarabasymdy kósh-jónekóı qos jorǵaǵa sattyń» dep, sógip tastaıdy. Qarshyǵanyń Qoren qolyna qosylýy munda joq, esesine qashqan Jibekti qaıyryp ákelip berip, Qorenge jaqsyatty bolamyz dep 6 aǵasy qaryndasyn qalmaqpen qosa qýysady.
Mine, aıańdap otyryp aqyry Bekejanǵa da kelip jettik.
Shynyn aıtqanda, qym-qıǵash áńgimeniń kókesi de tap osy jerde. Olaı bolsa sózimizdi saýmalap otyryp, ret-retimen aıtaıyq. 1894 jylǵy nusqada Bekejan – Qyz Jibekke syrtynan ǵashyq bolyp júrgen alty arys shektidegi 60 jigittiń biri. Tólegen Jibekti qolyna túsirgennen keıin alpysy keńesip, «Shynymen Jibekten aıyrylyp qalǵanymyz ba?» desedi. Keıbireýi «Jibek bizge tımes» dep kúdik aıtsa, bireýleri «Olaı bolsa bul Tólegendi óltireıik, sodan soń biz almaǵanda kim alady?!» – dep kúpinedi. Aqyry «Qyzdy kúıeýge alyp barǵanda ańdyp turyp Tólegenniń basyn kesip, Jibekti ortaǵa alyp, qaısymyzdy qalaısyń delik. Qaısymyzdy qalasa da kúndemelik», – dep kelisedi. Bul kelisimdi Qarshyǵa estip qalyp, Tólegenge jedel ári jasyryn túrde qalyńdyq oınatyp qoıǵan soń dymdary quryǵan 60 jigit Qosobanyń kólinde, eline baryp qaıtyp kele jatqan Tólegenniń jolyn tosady. Bekejannyń aty, mine, osy tusta alǵash aıtylady. Jáne osy kóriniste 60 jigit «top arǵyn», al «atańa laǵnat Bekejan arǵynnan shyqqan qý eken, ákki bolǵan sum eken» dep sýretteledi. Aldynda shekti edi, endi qalaısha arǵynǵa aınaldy degen jaıtty taratyp jatýdy jyrshy da onsha qajet dep tappaıdy. Osylaısha arada 8 jyl ótkende Bekejan Tólegendi óltirgenin Jibekke óleńmen estirtip, ózin almaqshy bolady. Osy qaıym aıtystyń basynda ol Jibekke «Jezdemnen habar bar ma?» dep tıisedi. Buǵan qaraǵanda Bekejannyń Jibekten jasy kishi. Qyz Jibek óz jaýabynda «Arǵynda alty shekti alpys myrza» dep keketedi. Aldynda «top arǵyn» delingen 60 jigit endi arǵyn ishindegi alty shektiniń jigiti bolyp shyǵady da, Bekejannyń tegi arǵyn sııaqty áser qaldyrady. Jibektiń shaqyrýymen qyzdyń 6 aǵasy kelip, Bekejandy arqanǵa súıretip óltiredi.
Júsipbek nusqasynyń basynda da 60 jigit alty arys shektiden delinedi. Álgiler Qosobada «top arǵynǵa» aınalady, Bekejan – «arǵynnan shyqqan qý». Qysqasy, Júsekeń 1894 jylǵy nusqanyń Bekejan aıtylatyn jerin esh ózgerissiz ala salǵan. Esesine Shege varıantynan bastap Bekejan jaıynda naqty derekter jıileıdi. Shegeniń aıtýynsha, «bir aýyl shekti, arǵyny bar, deıtuǵyn qý Bekejan batyry bar, Jibekten kóńil etip júretuǵyn, otyzdan asqan jasy, qatyny bar». Buǵan qaraǵanda, 60 jigit shyqqan aýyl – shektisi men arǵyny aralas aýyl jáne Bekejannyń jasy Jibekten áste kishi emes, úılengen, otyzdan ótip ketken saqa jigit, batyr. Odan ári 60 jigit jınalyp, ortalaryna Bekejandy shaqyryp, oǵan: «Bala jastan arýaqty er ekeniń ras bolsa, osy jerde bir qaırat kórsetińiz», – degen tilek aıtady. Sonda Bekejan turyp: «Qyz Jibek Tólegen turǵanda senderdiń bireýińdi de súımes. Oǵan qyz aparǵan kúni jalǵyz qalady, sol jerde qımyldaýdyń ıini keler. Oǵan deıin sabyr ete turyńdar», – deıdi. Bul sózdi Tólegen estip, Qarshyǵa arqyly istiń aldyn alady. Budan soń kóp shekti búliniske túsip, Jibekke yntyzar 60 jigittiń qatary 600-ge ulǵaıady. Syrlybaı seskenip, Tólegendi eline jedel attandyryp jiberýge májbúr bolady. Qaıtyp kele jatqanda Baýyzdaýdyń sýynda 60 jigit shekti («alpys jaý») jol tosady. Tólegen urys ústinde shektiniń 6 jigitin óltiredi (jyrshy «shektiden óldi jeteýi» dep anyqtap aıtady), qalǵandary olardy Tólegenniń janyna kómedi. Aıtýshy osy tusty «Shýyldaıdy kóp shekti» dep jáne naqtylaı túsedi. Bekejanǵa «atańa nálet Bekejan» degennen basqa anyqtaýysh qosylmaıdy. «Kóp shekti» Tólegenniń Kókjorǵasyn Bekejanǵa mingizip, «Jibek qaısymyzǵa tıse de qyzǵanbaıtyn bolaıyq» dep uıǵarym jasaıdy. Arada 6 jyl ótkende Bekejan Jibekke sóz salmaq bolyp Tólegenniń qazasyn estirtedi. «Tólegen ólerinde basyma belgi qoıyp ket, Kókjorǵa at pen Jibekti saǵan qıdym dedi», – dep soǵady. Sonda Jibek ony «qaraqshysyń, el búldirgen arapshysyń» dep qarǵaıdy. Bekejan ustatpaı, 60 jigit shektige ketedi. «Jibek senderge ólmeı tımeıtin túri bar» dep, alpysynyń qulaǵyn kóteredi. Bir jaǵy olar dúrligip, «Bekejandy ustaımyz» dep shekti kóterilgennen keıin el arasynyń búlinýinen qoryqqan Syrlybaı jurtty basyp tastaıdy. Bekejan Jibekke sóz salýyn sonda da qoımaıdy. Sansyzbaı: «Aǵamnyń kegin almaı ketpeımin», – dep bolmaǵasyn, ony Bekejannyń aýylyna Qarshyǵa bastap ákeledi. Sansyzbaı Bekejandy tal túste, aýylynan uzap shyqqan jerinde toqtatyp, naızalap, qylyshtap, basyn ekige bólip óltirip, Kókjorǵa atty alyp ketedi.
Endi Bekejannyń jaıynan shekti Qarshyǵa ne deıdi eken, soǵan keleıik.
Syrlybaı qyzyn jaǵalbaılyǵa beretin bolyp, elge saýyn aıtyp, saba-saba qymyz jıdyrtyp jatqan shaqta shektidegi Jibekke ǵashyq 60 jigit te bas qosyp keńesedi. Osy oraıda jyraý: «Bir aýyl shekti ishinde arǵyn eken, Bekejan ózi jalǵyz ózi er týypty», – dep anyqtap ótedi. Jyr deregine aıtqyzsańyz 60 jigit – shekti, Bekejan – shekti ishindegi bir aýyl arǵynnyń batyry. Kezinde «Jibekti alyp qashyp alamyn» dep júrgesin, beretin qalyńmaly joq ony Syrlybaı elinen qýdyrtyp jibergen. Alpys shekti jigiti Bekejandy elden qýylyp júrgen jerinen aldyrtyp, «Osy jerde bir qaırat kórsetkin» dep qolqa salady. Mundaǵy Bekejannyń jaýaby da dál Shege jyrlaǵan nusqadaǵydaı. Qarshyǵanyń qastandyqtyń aldyn alýy da ózgerissiz berilgen. Bul nusqada da Syrlybaı Tólegendi eline jyljytyp jiberedi. Sirá, shektiniń búlinip jatqany, 60 jigittiń habary Bazarbaıǵa da jetken bolsa kerek. Balasyn toqtatarda aıtqan «Eldiń quryǵy uzyn, tentektiń bilegi jýan» degen sózinen osyny ańǵaramyz. Jazǵan bala tyńdamaıdy, jyrshy bolsa «jigitti qurtatyn eki tesik degen» – dep, áńgimeni tótesinen qoıa beredi. Aqyry, ne kerek, kózsiz kóbelekteı kólbeńdep baryp, Qosobanyń kólinde 60 jigit pen aýsyrap júrgen Bekejannyń toryna ilinedi. «Tym bolmasa Bekejandy óltirip, jastyǵymdy ala jataıyn» – dep, sadaǵynan atyp jibergende, zyrqyraǵan oǵy kóp shektiniń jeteýin julyp áketedi. Qaıyra oǵyn alǵansha Bekejan toptan shyǵyp kelip, bilteli myltyǵymen atyp úlgeredi. «Basynda Qosobanyń jatyp aldym, mergendikpen Tólegendi atyp aldym», – dep ózi maqtanǵandaı, otty qarýdy qapysyz meńgergen urys sheberi ekendigin jyrshylardyń qaı-qaısysy da moıyndaıdy. Biraq bul nusqada Tólegenniń ólgenin Bekejan estirtpeıdi, arada birneshe jyl ótkende álgi 60 jigittiń ózderi aıtyp qoıady. Bul jaǵdaıdan Jibekten ózge el habardar bolady. Sonda Syrlybaıdyń 6 uly – alty qasqyry qandary qyzyp, Bekejandy ustaýǵa ruqsat surap ákelerine kelgende, Syrlybaı: «Shektidegi 60 jigittiń bári de baı balasy, Bekejandy olar bermes. Bekejan solarǵa arqa súıep júr, alpysynyń da Jibekten kóńili bar. Maldaryn aıdap talaı shubyryp kelgen, báriniń de el ustaýǵa shamasy bar», – dep saqtyq aıtyp toqtatady. Bekejan Tólegenniń qazasyn Jibekke «Kóp ishinde erligimdi esitse, Tólegennen túńiler» degen dámemen shektide bolǵan bir toıdyń ústinde estirtedi. Jibek jaýabynda ony «urysyń» dep sógedi. Alty aǵasy óltirmekshi bolyp umtylǵanda Bekejan atyna qarǵyp minip, ustatpaı qashyp ketedi. Sansyzbaı kelgende ǵana Qarshyǵa onyń jatqan jeriniń ústinen túsirip, ekeýi ekindi mezgilinde aýyl syrtynda kezigedi. Qarshyǵa Sansyzbaıǵa: «Abaıla, bul – mergen», – dep saýytyn kıgizip jiberedi. Jekpe-jek ústinde Sansyzbaı aldymen Bekejannyń búıirinen kólbete naıza salyp, sosyn astyndaǵy Kókjorǵa attan tóńkerip alyp, qylyshpen basyn ekige bóledi.
Musabaı jyrlaǵan túrde Tólegen Bekejan tobyna alǵashqy saparynan eline qaıtyp bara jatqanynda, Kók Jaıyqtyń belinde jolyǵady. Aldynan bir shoq qara bolyp kóringen 60 kisiniń el ekenin nemese jaý ekenin aıyra almaı, ortadan qaq jaryp shaýyp óte bergende álgiler taban joldy alyp, Jaıyqtyń tik jaryna ákelip qamaıdy. Basshysy – sol qypshaq elindegi Bekejan deıtin er eken. Jeti jasynan Jibekti alamyn dep, ala almaı júr eken. «Jibekti Tólegen aldy» degendi estip, aýlaqqa jalǵyz shyqqanyn kútip, 60 kisi qosshy alyp, shashaqty qara tý alyp, jolyn tosyp turady eken. Bekejan Tólegendi birden óltirmeıdi, aldymen qara qazandaı ókpesin aıtyp, «Sen bir júrgen esersiń», – dep sógedi. Sodan soń «Byltyr elge kelgeli halqyma qyldyń qorlyqty. Qalyń malsyz qyz alyp, qaq ortamnan jol salyp, maǵan qyldyń zorlyqty», – dep yzalanady. Tólegen «jaýdan qashqan qatyn» dep soǵysýǵa bel baılaıdy. Eki qol oqpen 25 jigitti qulatady, úshinshige kelgende sarjasynyń kirisi úzilip, ata almaı qalady. Sonda top «qaraqalpaq» urandap, ortaǵa alyp qamaıdy. Bekejan sol sátte aq syryq myltyqtan bir oq shyǵaryp, Tólegenniń mańdaıynan dál tıgizedi de Tólegenniń atyn minip, kıimin kıip alady. Tólegenniń «Júzimdi jasyryp ket» degen tilegin de oryndamaıdy. Eline kelip, aýyly Jyńǵyldyoıda toı jasap, toı bastaýǵa kelgen Jibekke sonda Tólegenniń habaryn estirtip, kóńilin birjaıly qylyp, ózin almaq bolady. Bul habardy toıdyń 7-shi kúni estirtedi. Jibektiń 6 aǵasy sol toıda Bekejandy saqalynan kóterip, qorqyratyp shalady. Biraq Bekejannyń aǵaıyndary qun daýlap qoımaǵasyn Taldysaıdaǵy qonysyn tastap, altaýy basqa elge kóship ketedi. Qorenge shektide Qyz Jibek deıtin sulý baryn Bekejannyń elinen 2 jigit arnaıy baryp, málim etedi. «Altyn taqta beker boq sasyp qoryldap jatqansha, Jibekpen bas qosyp oınasaıshy» – dep, qalmaqty Alashabaı qypshaqtyń eline aıdap salady.
Jyrda ishten shyqqan jaý – Bekejanǵa qosa syrttan kelgen ata dushpan – Qoren jaıynda da biraz sóz aıtylady. Lıro-epostyń qaı nusqasynda da Qoren – ári qalmaqtyń hany, ári batyry. 1894 jyly nusqada ol Jibektiń dabysyn estip, ózi izdep kelip, qyzdy bermeseń elińdi shabamyn dep shektini qamap jatady. Jibek ákesine «Otyz kún oıyn, qyryq kún toıym qylyp uzat» degen shart qoıyp, ýaqyttan utpaqshy bolady. Degeni kelip, toı bitip, endi oıyn qylyp jatqanda saqpandaı sart etip Sansyzbaı men Shege kele qalady. Jibek «kóshke minemin» dep Sandalkók tulparyn suratqanda Qoren áýeli: «Erler minetin tulpardy áıelder minbes bolar» dep, bermeı jiberedi. Jibek kelgende ǵana ony kórip, esi shyǵyp mas bolyp, qalaı bergenin bilmeı qalady. «Óz erimen erlemeseń jyǵylyp qalasyń» dep, tulparyn óz qolymen erlep beredi. Jibek tulpardyń etin qyzdyryp alaıyn dep olaı bir, bulaı bir orǵytyp shapqanda, «jyǵylyp qalmasa ıgi edi» dep, qosyla shabady. Jibek ony toqtatpaq bolyp: «Taqsyr, siz neshe atańyzdan beri hansyz, handyǵyńyz ata-babańyzdan beri kele me, álde óz basyńyz han bolǵan ba edi?» – dep suraǵanda: «Nege, men jeti atamnan beri kele jatqan hanmyn», – deıdi. Jibektiń qashyp ketkenin estip kár qylǵanynda «Qatynǵa tulpar mingizgen ózińiz kinálisiz» degen Qarshyǵanyń júıeli sózine toqtaıdy. Shapqanda ot ornyndaı jer qazylyp jeroshaq bolyp qalatyn Sandalkóktiń izin qýalap otyryp, 2700 áskermen Moıynasýdan ári qashqan toptyń izine túsedi. Alty kún qýyp jete almaǵasyn «Ózim-aq túsirip, alyp qaıtarmyn» dep, qazmoıyn tulparymen jalǵyz qýady. On birinshi kúni ókshelep qýyp jetip «Jibek meniń qatynym, qaı jaqqa alyp barasyń? Soǵysar bolsań, jónińdi aıt!» – dep qaharlanady. Sansyzbaıdyń jaýaby: «Jahannámdegi ornyńa jibereıin dep edim» bolǵan soń: «Jasyń kishi balasyń, áýelgi kezek meniki», – dep kezegin surap alady. Atqanda oǵy Sansyzbaıdyń 9 qabat saýytynyń segizinen ótip baryp toqtaıdy. Sansyzbaıdyń atqan oǵy úı ornyndaı jerdi aýdaryp tastap baryp toqtaǵanda, Qoren de týy qoldan sulap, «Lalaı lama loq» dep baryp atynan qulaıdy. Sansyzbaı at ústinen basyn kesip alady.
Júsipbek nusqasynda Qoren qalmaq Jibekti zorlyqpen almaq bolyp shektini 9000 áskermen qamaıdy. Toı bitip, oıyn bastalǵanyna 3 kún bolǵanda Sansyzbaılar kelip jetedi. Endi 27 kúnge keshikkende Jibektiń sharýasy bitkendeı eken. Qoren qalmaq Jibek ózine tımeımin dep otyrǵanyn salyq qylyp, oǵan atyn bergisi kelmeıdi. Arada júrgen qyz jeńgesiniń: «Búgin kesh aq otaýǵa kelseń, bıkeshtiń shytyra kóılegin basyna taman túresiń», – dep qyzyqtyrǵanyna da ılikpeıdi. «Jibek tımese tımesin, erler miner tulpardy áıelge bere almaımyn», – deıdi. Odan keıingi áńgime ilgergi jyrdaǵydaı.
Shege nusqasynda qalmaq hanynyń aty birde Qoren, birde Qoryn. Jibek tulparyn suratyp kisi jibergende «kóshke minemin» demeıdi, «Uzatylar aldynda jeti sýdyń ólkesin aralap, qoshtasqym keledi», – dep jaqaýratady. Qoren bolsa «Jatqanyma eki aı boldy, bir kelip kórinbediń», – dep ókpe aıtady. Jibek oralmaǵan soń «Atym qaı jerge tastap ketti eken» dep, as ishpeı, uıqy kórmeı júdeıdi. Sońynan 2000-daı áskermen qýyp, Qaraqudyq degen jerde izderine túsedi. Sansyzbaı ekeýi jekpe-jekte naızalasady, qylyshtasady, sońynda qanjar alyp qarmasqanda Qoren osy qarýdan óledi. Jibek onyń basyn qalmaqtyń óziniń aq semserimen qyrqyp alady.
Qarshyǵa nusqasynda da áńgime joǵarydaǵydaı. Tek munda Qoren qalmaq atynan «Aýqala maǵalýqa» dep baryp qulaıdy.
Musabaı versııasynda qalmaq jaıy biraz basqashalaý baıandalady. Qoren Jibek sulýdyń daqpyrtyn uzynqulaqtan emes, arnaıy kelip málim etken Bekejannyń aǵaıyndarynan biledi. Álgi eki jigit Jibektiń 6 aǵasynyń Bekejan óliminen soń elmen arazdasyp, qazaq pen qalmaq shekarasyna – Qorenniń mańaıyna kóship kelgenin de maǵlum etedi. Qorenniń mekeni – «qyryq qaqpaly qala, qala toly jan». Qoren álgi usynysty qup alyp, kók arbamen 40 jigitin Jibektiń 6 aǵasyna jaýshy etip jiberip, janyna kóship kelip, quda bolýdy suraıdy. Qyryq jigit «mástekke arba úıretip, zeńbirek tobyn súıretip jeti kún júrip» shekti aýylyna kelip, aıbat shegip kúsh kórsetip otyryp, Jibekti beretin etip kelisimderin alady. Jaýshylar qaıtyp barǵan soń, han Qoren 6000 soldatpen (jyrda: sandatpen) araq, bal, qara nan artyp kelip, 6 kún oıyn qylady, 7 kún toıyn qylady, sóıtip sulý Jibekti almaq bolady. Jurtyndaǵy Aqsha han deıtin patshasyna ushbý habar (jyrda: qaǵaz) salady. «Qazaqta denem súıer sulý bar eken, alsyn deseń alam, alma deseń qaıtamyn. Ruqsaty bolsa nekeqııar hat, Aqoınaq degen at bersin», – deıdi. Apta ótkende neke qııar hat ta, Aqoınaq degen at ta kelip bolady. Sóıtip kúsheıgen Qoren Jibektiń 6 aǵasyn shaqyryp alyp: «Qaryndastaryń Jibek qyz qasyma jýyq kelip, meni maqtap óleń aıtsyn», – dep buıryq etip, qasyna kóshirip alady. Alty qyrdyń astyna qusyn salady, qazaqtan bir adam Jibekke barmasyn dep 60 soldat (sandat) qaraýylǵa qoıady. Nekeqııar kúnniń keshine Jibek saqaý jeńgesin Qorenge jiberip, «kóshke minemin» dep Aqoınaq atty suratady. Anaý bolsa «Qatynǵa atymdy berip, ózim jaıaý júre alman» dep bermeıdi. Saqaý jeńgesi «Murtyńa sıeıin» dep, tulan tutyp qaıtyp bara jatqanynda Qoren «Osy saqaý Jibegimmen araǵa ot tutatyp qoıar» dep qaýip oılap, atty sońynan ózi ákelip beredi. Jibek Aqoınaqty oınaqtatyp, 30 tóre qalmaqpen araq iship qaýlasyp otyrǵan Qorenniń janynan shaýyp ótedi. Jibektiń qashqan habary anyqqa shyqqan soń, han qasyna at synshysyn alyp, ólse 40 baıtal, tiri bolsa 10 baıtal beretin bolyp el ishinen moıny 40 kez qara at satyp alyp, qashqyndardy sol atpen qýady. Sharaınasy jaltyldap, 40 nókerimen namazdigerde úsheýine jetedi. Sansyzbaı atqan shoń oq Qorendi 9 bólek qylyp bólip túsedi. Sońynan kelgen 9000 qalmaq áskeri de hannyń aıaǵyn qushady.
Mine, qoldaǵy bar jyr deregi solaı deıdi.
Berik JÚSIPOV,
folklortanýshy.
