«Qyz Jıbek» jyrynda tartystyŋ ekınşı basyn ūstaityn şektı elınıŋ sipaty men būl eldıŋ adamdaryna da edäuır oryn berılgen.
Liro-eposta Jıbektıŋ äkesı Syrlybai – alty taipa şektı elınıŋ hany, şetınen börı alty ūly bar, solardyŋ ortasyndaǧy eŋ kenjesı Jıbek sūlu. Ūldarynyŋ kışısı Jirenbaidyŋ otauy sol jyly tüsken eken (jyr deregı boiynşa, Jıbek te, Jirenbai da balanyŋ eŋ kenjesı). Jıbektıŋ äkesı 9 myŋ jylqy bıtken bai. 1894 jylǧy nūsqanyŋ özınde Syrlybaidy «han», «padişa», «patşa», «datqa», «bai» dep ärtürlı ataidy. Sol Syrlybai Qarşyǧanyŋ özın «syrtynan bilep, Jıbegın qaŋǧyrǧan jalǧyz atty jolauşyǧa beru üşın basyn bazarǧa salyp, köş-jöneköi körsetıp jürgenı ne qylǧany, ekeuınıŋ de bastaryn kesemın» dep qatty kär qylady. Bıraq Tölegendı körgesın raiynan qaityp: «Jıbegımnıŋ teŋı eken» dep şükırlık etedı. Söitıp bata aiaǧyna Tölegennıŋ aidap jürgen jylqysyn tügel alady. Qalmaqtyŋ Qoren hany: «Jıbektı bermeseŋ, elıŋdı şabamyn», – dep qamaǧan soŋ, älı kelmeitının bılıp, lajsyzdan qyzyn bermek bolady. Jüsıpbek nūsqasynda Sansyzbai qalmaqty jeŋıp, qaiyn jūrtyna qaityp kelgende aldynan elın bastap şyǧyp, 2 aidai qyzmet qylyp, syilap tūrady. Jıbektı 80 nardy toltyryp jasau artyp, 9 jorǧa at jabdyqtap, bes jetı (5 h 7 = 35) altyn otau qosyp, jaŋa ūzatyp bergendei etıp jöneltedı.
Şege nūsqasynda da Syrlybai alty şektınıŋ hany. Alty ūlynyŋ kenjesı Jirenbai sol jyly otau qūrǧan (jyrda tüsırgen deidı), kelınşegı – şektınıŋ tıleu ūrqynan şyqqan Jaqasbai degen qadırmendı aqsaqaldyŋ qyzy. Tölegennıŋ Jıbektı alaiyn dep jatqan habaryn estıgen şektınıŋ öz ışı bülıne bastaǧanda Syrlybai qūdalaryna: «El ösegı jaman, kımnıŋ adal-aramyn bıle almai otyrmyn, jau aiaǧy basylsyn, keler küzde kelersızder», – dep habar salady. Tölegen sol sözdı maldanyp, elıne qaitady. Bekejan Tölegendı öltırıp, 60 jıgıtımen qaşyp jürgende de Syrlybai «el arasy bülıner» dep, eldı basyp qozǧaltpaidy. «Qainysy kelıp qalar, kelmese habar jıberıŋder», – deidı. Elge Qoren kelıp ylaŋ salǧanda jūrtymen keŋesedı. Şeşımdı būl emes, «Ölgen Jıbek ölsın» dep qalmaqpen soǧysuǧa batpaǧan halyq qabyldaidy.
Qarşyǧa nūsqasynda da Syrlybai – han. Matap beretūǧyn qalyŋmaly bolmaǧasyn Jıbektı alyp qaşyp ketpekşı bolyp jürgen Bekejandy elden qudyrtady. Tölegendı körıp, körkıne, bekzattyǧyna häm bata aiaǧyna köŋılı bıtıp, elıne sauyn aityp, qyzyn toi jasap ūzatuǧa äzırlenedı. Bıraq el auzyndaǧy sözden, 60 jıgıtten seskenıp, qyzyn būl sapar ūzata almaidy. Tölegenge: «Sız ketkesın būlardyŋ bärın qūrtamyn, aman bolsaŋ, keler küz jıgıt jiyp kelersıŋ», – deidı. Söitıp, syilyq berıp, Qarşyǧaǧa şyǧaryp saldyrtady. Jıbektı Qorenge berudı būl emes, halyq ūiǧarady. Qalmaqty Sansyzbai kelıp quǧanda, jaudy quysuǧa 6 ūlyn qosady. Jıbektı qainysyna aq otaulap, köp kün toi jasap ūzatady.
Mūsabai versiiasynda Jıbektıŋ elı şektı emes, Orta jüz, qypşaq. Äkesı Syrlybai emes, sol köp qypşaqtyŋ ışındegı Alaşabai degen bai. Alty ūly bar, onyŋ eŋ kenjesı Jıbek sūlu. Tölegen kelıp jolyqqanda, Alaşabai bır töbenıŋ basynda jüz qaraly kısı bolyp otyrady. Özı 70-te, «qūrdai közı qyzarǧan, ökpedei betı bozarǧan» şal, bıraq tılı bäledei. «Aittyryp jūrtqa bermegen, şenıne adam kelmegen jalǧyz qyzymdy menıŋ erkımsız körıp jürgen sen kımsıŋ?!» – dep tūqyrtady Tölegendı. Bes jüz jylqyny körgende ǧana «aqylyn jylqy alyp, esınen tana qūlaidy», sodan soŋ jau tigendei sol künı-aq toi qylady. Bekejandy 6 ūly öltırıp, aǧaiynmen jau bolyp, aqyry qazaq pen qalmaqtyŋ şekarasyna köşıp ketedı. Äkelerın bırge alyp kettı me, joq pa, jyr jelısınde ol jaǧy aitylmaidy. Jıbektı Qorenge beru jaiyn da osy 6 aǧasy şeşedı. Alaşabaidyŋ jaiynan būdan basqa jerde qaityp söz söilenbeidı.
Jyrdyŋ qai nūsqasynda da Syrlybaidyŋ zaiyby, Jıbektıŋ anasynyŋ aty atalmaidy. Ol negızgı nūsqalarda, köş suretterınde ǧana körınıs beredı. Köş-jöneköi körgen 7 qyzdyŋ saltanatyn da, sūlulyǧyn da eŋ soŋǧy köştıŋ – 200 tüielı köştı bastap, qarqara tartyp bara jatqan osy bäibışenıŋ saltanaty basyp ketedı: «Aǧa Jünıs perıdei, / Körkı rauşan baǧyndai, / Qartaisa da ılgerı, / Älgı qyzdan saldyǧy, / Nūrdai bolyp şaiqalyp, / Aq maŋdaiy jarqyldap, / Köştı tartyp barady, / Jıbektı tapqan şeşesı». «Anasyn körıp qyzyn al, aiaǧyn körıp asyn ış» deidı jūrt maqaly, – dep jazady Mūhtar Äuezov. – Jyrşy sony este tūtady. Jıbektei sūlu qyz tusa, tuǧandai bäibışenıŋ soiy osy demek. Söitıp, Jıbek basqa qyzdardan tek sūlulyǧy men saltanaty jaǧynan ǧana ozbaidy, eŋ qymbatty ülgılı anasymen de ozady. Tölegennıŋ «aqylmen tanyp tūrǧan» Qyz Jıbegı osy edı».
Jyrşylardyŋ söz syŋaiyna qaraǧanda, bäibışe Jıbektıŋ ǧana anasy emes, Syrlybaidyŋ 6 börısın tapqan altyn qūrsaq. Sonysyn arqalanady ma eken, onyŋ sözı şalyna da ötımdı. Tölegen Jıbekke söz sala kelgende küieuıne: «Teŋı keldı, tegın ber», – deidı (Qarşyǧa – Şege nūsqalarynda). Jüsıpbekte Sansyzbai Jıbektı ūzatyp elıne äketıp bara jatqanda qasyna osy şeşesı eredı.
Jyrdyŋ negızgı nūsqalarynda Jıbektıŋ sipaty epostyq dästürge sai äspettei suretteledı. Jyr qisyny – «jihanda būl sipatty ūrǧaşy pendenı Tölegen būryn körmegendıkten, köre sala keuılı myqtap auady». «Özı tügıl Jıbektıŋ, ölıgın adam öpkendei» degen äsıreleu, körıkteu ädısterı osyny däleldemek üşın kerek bolady. Mūsabai jyrlaǧan türde Jıbektıŋ porymy «Bidai öŋdı, nūr jüzdı, sekpılı joq, qoi közdı, äiel de bolsa bır sözdı», al Şege nūsqasynda «Qyr mūryn, qyzyl jüzdı, qiylǧan qas» – dep, realistık räuışte suretteledı. Dalanyŋ meŋsız sūluynyŋ qospasyz körkem beinesı ömırde şynymen-aq sondai-aq bolsa kerek. Osy sūlulyǧyna qosa Jıbek asa degdar, bekzat jan («Şynydan appaq süiegı»). Eş adam oǧan «Bektıgı bar» dep, dauystap söilemeidı. Jiyn-toida eger özı bastap aitpasa, eşkım oǧan öleŋ aitpaidy. Özı qalasa ǧana äikel qūrǧyzyp, bırneşe kün jıgıttermen aitysady jäne sonyŋ bärınde jeŋedı eken. Öte aitqyş, tapqyr («Ötkırlıgın baiqasaŋ, ūstalar soqqan ketpendei»). Qysylǧanda amal tabady, sonysymen Qorendı de otyrǧyzyp ketedı. Qalmaqty aqyldylyǧy häm şeşendıgımen ūrşyqtai oinatatyn saltqa da, erge de naǧyz opaly äieldıŋ soiy. Uaqiǧanyŋ qalai bolaryn aldyn ala tüs körıp bıletın sūŋǧyla. Süiıktısınıŋ soŋynan ölmek te bolady, bıraq oǧan tosqauyl – Tölegennıŋ ölerdegı soŋǧy tılegı. Ony ösiet dep tüsınetındıkten, älgı tılektı oryndamasa Tölegennıŋ bır ölmei, ekı ölgenı dep ūǧynady. Özı dınıne berık, «käpırge qatyn bolatyn boldym» dep namystan, ūiattan jaryla jazdaidy. Şege nūsqasynda «Bır tasqynǧa bır tosqyn» dep, közı alaryp ölıp jatqan Qorennıŋ közıne qūm qūiyp, semsermen şauyp, basyn denesınen bölıp domalatady.
Qarşyǧa nūsqasyna baqsaq, Tölegen kelıp körgen jyly Qyz Jıbektıŋ jasy 16-ǧa şyǧyp otyr eken, iaǧni Tölegennen bır jas kışı. Mūsabai jyrau versiiasynda – 15-te, Şege aqyn jyrlaǧan nūsqa boiynşa – 17-de.
Jyraular asa bır qūrmetpen jyrlaǧan tūlǧa – Qarşyǧa. 1894 jylǧy nūsqada ol «Syrlybaidyŋ Qarşyǧa habarşy degen aqyn uäzırı. Aqyly zerek, özı adal bolǧasyn Syrlybai han 9 myŋ jylqysynyŋ basyna qoiyp, otarǧa jıberedı eken. Qarşyǧa Bazarbaidy syrtynan jaqsy bılgen, Tölegendı ızdep keluı de sodan. Bır jaǧynan «Men Tölegendı köreiın, Tölegen maǧan jaqsa, Qyz Jıbek te jaqtyrar» dep esep etedı. Söitıp myrzanyŋ jūrtqa berıp jatqan oljasynan (malynan) bıldırmei alyp, Jıbek sūludy tauyp bermek bolady. Jıbektı Tölegenge körsetıp, tıldestırıp qana qoimai, el ışınen bata aiaqqa 250 at satyp aluyna järdemdesıp, Tölegennıŋ Jıbekpen Jirenbaidyŋ otauynda jolyǧysuyn ūiymdastyrady. Söitıp, «eptı tuǧan Qarşekeŋ» keşe «qyz körsetemın» dep alǧan qos jorǧasyna jäne üşeuın qosyp alyp, beseu etıp mınedı. «Qarşyǧadan özgege Jıbekten jauap almaǧy qiyn-qystau ıs edı» deidı jyr qisyny. Tölegen men Jıbektıŋ arasyndaǧy hikaiany estıgen şektınıŋ jıgıtterınıŋ arasyna abyrju kırgende, köŋılı alaŋ Tölegendı «Senı öltıretūǧyn kım eken, keremetımdı kör» dep jūbatatyn, artynşa aşyq qalyŋdyq oinatatyn erıŋ de sol. Bıraq jazmyşqa ol da ara tūra almaidy. Sansyzbai uaqiǧasy tūsynda Jıbekke oŋbai aldanyp qalǧan Qoren qalmaq Syrlybai auylynyŋ üstınen at oinatqan şaqta Syrlybai özı baryp aituǧa ar qylyp: «Sız baryp qalmaqqa jön aityŋyz», – dep, Qarşyǧany jıberedı. «Jauapqa şeşen er jan batpaǧan käpırge»: «Tūlparyŋnyŋ syryn bılesıŋ, bıle tūryp äielge tūlpardy nege beresıŋ?» – dep otyryp, kınäsın moinyna salady. Qoren Sansyzbailardyŋ ızınen qua şyqqanda Qarşyǧany basşy qylyp, qazaqtan 20 (nūsqa: on ekı, on) kısı alady. Qoren äskerdı tastap, özı ılgerı ketıp, Sansyzbaidyŋ qolynan ölgende Qarşekeŋ taǧy da aqyl tauyp, «Körse, özımızdı öltırıp keter» dep, äskerdı Qoren jatqan Astausaldydan (Bauyzdaudan) būrma jolmen jürgızedı de, jaǧalbaily elıne tura äkelıp, Sansyzbaidyŋ jasaǧyna qyrǧyzady. Soŋyra Sansyzbai Qarşyǧany jolbasşy etıp 2000 äskermen şektılerge baryp, olardy qalmaqtan azat etedı. Şege aqyn nūsqasynda Jaiyqtyŋ jaǧasyna kelıp şatyr tıgıp jatqan jaǧalbaily qosynyna şektınıŋ bır şaly erulık jasap, qonaqasy berıp otyryp: «Syrlybai hannyŋ er Qarşyǧa uäzırı bar, oǧan alty şektı tügel senedı. Aituly tılge şeşen eptı jyrau, Qyz Jıbegıŋ de ony 6 aǧasynan kem körmeidı. Äuelı sol Qarşyǧany tauyp, qoldaryŋa alyŋdar, äitpese Jıbekten tıl alu qiyn», – dep aqyl beredı. Älgı şal – Jaqas (Jaqasbai) aqsaqal Qarşyǧanyŋ şektı ışındegı tıleu ekenın, kenjesı Syrlybaiǧa küieu bala ekenın (sırä, hannyŋ qaryndasyn alyp otyrǧanyn) aitady. Jaqastyŋ şaqyrtuymen kelgen Qarşyǧa «keŋ maŋdai, ai qabaqty, qyzyl jüzdı, jotaly keŋ jauyryndy, tal boiyna bes qaruy jarasqan, ajaryna aqyly serık bolǧan, jel sözge kelgende ekı aiaqtynyŋ būlbūly» dep suretteledı. Tölegendı körıp, ūnatady ärı Jıbekke laiyq naǧyz jıgıt osy dep tabady. Söitıp epostaǧy öz mındetın tolyq oryndaidy. Būl nūsqada onyŋ 12 adamymen Qoren äskerıne qosylǧanymen, qalmaqty joiuǧa qosqan eleulı eŋbegı aitylmaidy.
Jyrdyŋ Qarşyǧa nūsqasy «özı şyǧardy» delıngenımen, ol jaiyndaǧy äŋgıme üşınşı jaqtan baiandalady. Mūnda da Qarşekeŋ Tölegendı özı ızdep tabady. Syrlybai Qarşyǧanyŋ aqylymen Tölegennıŋ qazasyn Jıbekke estırtpei, sezdırmei qainysyna habar saludy maqūl köredı. «Bekejandy ūstap alyp öltıremız» dep aryndaǧan 6 aǧany Qarşyǧa «El ışı bır qyz üşın bülındı degen atqa qalamyz» dep basyp tastaidy. Qarşyǧany 12 mūsylmanmen Qoren öz äskerıne basşy etıp alady. Qarşyǧa qalmaqtardy sandaltyp, Qorennıŋ ölıgı jatqan Astausaldy döŋıne soqtyrmai būryp äketıp, orystyŋ Susaninınşe suyt jürıspen şarşatyp, Sansyzbaidyŋ 500 jıgıtıne jetkenşe äbden dıŋkeletıp tastaidy. Söitıp «Aplatondai aqyldy» Qarşekeŋnıŋ arqasynda jasaq tūtqiyldan at qoiyp, 2000 qalmaqty qyrady. Qarşyǧa men Sansyzbai ekeuı jasaqty şektıge bastap äkelıp, eldı jau tyrnaǧynan bosatady.
Mūsabai versiiasynda «qyzyl tılın bezegen, tılden teŋdık bermegen» Qarşyǧa jyrau Tölegendı Jıbektıŋ rūqsatymen ızdep keledı. Jıbek: «Barsaŋ baryp kel, saltaŋ atty kedeidıŋ jorǧasyn alyp mınıp kel», – dep jıberedı. Jıbek Tölegenge mekerlenıp dūrys söilespei qoiǧanda jıgıt Qarşyǧaǧa keiıp: «Jetı eneŋdı ūraiyn, alǧan jorǧany qaitar», – deidı. Mıne, sonda «myrzadan alǧan qos jorǧa qoldan ketetın bolǧan soŋ», jany qysylǧan Qarşekeŋ Jıbekke qarai jöneidı. Bıraq aldynda ǧana «Tölegennıŋ jorǧasynan olja alyp qal» dep özı jıbergen Jıbegıŋ būl joly aǧasyn «Qarabasymdy köş-jöneköi qos jorǧaǧa sattyŋ» dep, sögıp tastaidy. Qarşyǧanyŋ Qoren qolyna qosyluy mūnda joq, esesıne qaşqan Jıbektı qaiyryp äkelıp berıp, Qorenge jaqsyatty bolamyz dep 6 aǧasy qaryndasyn qalmaqpen qosa quysady.
Mıne, aiaŋdap otyryp aqyry Bekejanǧa da kelıp jettık.
Şynyn aitqanda, qym-qiǧaş äŋgımenıŋ kökesı de tap osy jerde. Olai bolsa sözımızdı saumalap otyryp, ret-retımen aitaiyq. 1894 jylǧy nūsqada Bekejan – Qyz Jıbekke syrtynan ǧaşyq bolyp jürgen alty arys şektıdegı 60 jıgıttıŋ bırı. Tölegen Jıbektı qolyna tüsırgennen keiın alpysy keŋesıp, «Şynymen Jıbekten aiyrylyp qalǧanymyz ba?» desedı. Keibıreuı «Jıbek bızge times» dep küdık aitsa, bıreulerı «Olai bolsa būl Tölegendı öltıreiık, sodan soŋ bız almaǧanda kım alady?!» – dep küpınedı. Aqyry «Qyzdy küieuge alyp barǧanda aŋdyp tūryp Tölegennıŋ basyn kesıp, Jıbektı ortaǧa alyp, qaisymyzdy qalaisyŋ delık. Qaisymyzdy qalasa da kündemelık», – dep kelısedı. Būl kelısımdı Qarşyǧa estıp qalyp, Tölegenge jedel ärı jasyryn türde qalyŋdyq oinatyp qoiǧan soŋ dymdary qūryǧan 60 jıgıt Qosobanyŋ kölınde, elıne baryp qaityp kele jatqan Tölegennıŋ jolyn tosady. Bekejannyŋ aty, mıne, osy tūsta alǧaş aitylady. Jäne osy körınıste 60 jıgıt «top arǧyn», al «ataŋa laǧnat Bekejan arǧynnan şyqqan qu eken, äkkı bolǧan sūm eken» dep suretteledı. Aldynda şektı edı, endı qalaişa arǧynǧa ainaldy degen jaitty taratyp jatudy jyrşy da onşa qajet dep tappaidy. Osylaişa arada 8 jyl ötkende Bekejan Tölegendı öltırgenın Jıbekke öleŋmen estırtıp, özın almaqşy bolady. Osy qaiym aitystyŋ basynda ol Jıbekke «Jezdemnen habar bar ma?» dep tiısedı. Būǧan qaraǧanda Bekejannyŋ Jıbekten jasy kışı. Qyz Jıbek öz jauabynda «Arǧynda alty şektı alpys myrza» dep keketedı. Aldynda «top arǧyn» delıngen 60 jıgıt endı arǧyn ışındegı alty şektınıŋ jıgıtı bolyp şyǧady da, Bekejannyŋ tegı arǧyn siiaqty äser qaldyrady. Jıbektıŋ şaqyruymen qyzdyŋ 6 aǧasy kelıp, Bekejandy arqanǧa süiretıp öltıredı.
Jüsıpbek nūsqasynyŋ basynda da 60 jıgıt alty arys şektıden delınedı. Älgıler Qosobada «top arǧynǧa» ainalady, Bekejan – «arǧynnan şyqqan qu». Qysqasy, Jüsekeŋ 1894 jylǧy nūsqanyŋ Bekejan aitylatyn jerın eş özgerıssız ala salǧan. Esesıne Şege variantynan bastap Bekejan jaiynda naqty derekter jiıleidı. Şegenıŋ aituynşa, «bır auyl şektı, arǧyny bar, deitūǧyn qu Bekejan batyry bar, Jıbekten köŋıl etıp jüretūǧyn, otyzdan asqan jasy, qatyny bar». Būǧan qaraǧanda, 60 jıgıt şyqqan auyl – şektısı men arǧyny aralas auyl jäne Bekejannyŋ jasy Jıbekten äste kışı emes, üilengen, otyzdan ötıp ketken saqa jıgıt, batyr. Odan ärı 60 jıgıt jinalyp, ortalaryna Bekejandy şaqyryp, oǧan: «Bala jastan aruaqty er ekenıŋ ras bolsa, osy jerde bır qairat körsetıŋız», – degen tılek aitady. Sonda Bekejan tūryp: «Qyz Jıbek Tölegen tūrǧanda senderdıŋ bıreuıŋdı de süimes. Oǧan qyz aparǧan künı jalǧyz qalady, sol jerde qimyldaudyŋ iını keler. Oǧan deiın sabyr ete tūryŋdar», – deidı. Būl sözdı Tölegen estıp, Qarşyǧa arqyly ıstıŋ aldyn alady. Būdan soŋ köp şektı bülınıske tüsıp, Jıbekke yntyzar 60 jıgıttıŋ qatary 600-ge ūlǧaiady. Syrlybai seskenıp, Tölegendı elıne jedel attandyryp jıberuge mäjbür bolady. Qaityp kele jatqanda Bauyzdaudyŋ suynda 60 jıgıt şektı («alpys jau») jol tosady. Tölegen ūrys üstınde şektınıŋ 6 jıgıtın öltıredı (jyrşy «şektıden öldı jeteuı» dep anyqtap aitady), qalǧandary olardy Tölegennıŋ janyna kömedı. Aituşy osy tūsty «Şuyldaidy köp şektı» dep jäne naqtylai tüsedı. Bekejanǧa «ataŋa nälet Bekejan» degennen basqa anyqtauyş qosylmaidy. «Köp şektı» Tölegennıŋ Kökjorǧasyn Bekejanǧa mıngızıp, «Jıbek qaisymyzǧa tise de qyzǧanbaityn bolaiyq» dep ūiǧarym jasaidy. Arada 6 jyl ötkende Bekejan Jıbekke söz salmaq bolyp Tölegennıŋ qazasyn estırtedı. «Tölegen ölerınde basyma belgı qoiyp ket, Kökjorǧa at pen Jıbektı saǧan qidym dedı», – dep soǧady. Sonda Jıbek ony «qaraqşysyŋ, el büldırgen arapşysyŋ» dep qarǧaidy. Bekejan ūstatpai, 60 jıgıt şektıge ketedı. «Jıbek senderge ölmei timeitın türı bar» dep, alpysynyŋ qūlaǧyn köteredı. Bır jaǧy olar dürlıgıp, «Bekejandy ūstaimyz» dep şektı köterılgennen keiın el arasynyŋ bülınuınen qoryqqan Syrlybai jūrtty basyp tastaidy. Bekejan Jıbekke söz saluyn sonda da qoimaidy. Sansyzbai: «Aǧamnyŋ kegın almai ketpeimın», – dep bolmaǧasyn, ony Bekejannyŋ auylyna Qarşyǧa bastap äkeledı. Sansyzbai Bekejandy tal tüste, auylynan ūzap şyqqan jerınde toqtatyp, naizalap, qylyştap, basyn ekıge bölıp öltırıp, Kökjorǧa atty alyp ketedı.
Endı Bekejannyŋ jaiynan şektı Qarşyǧa ne deidı eken, soǧan keleiık.
Syrlybai qyzyn jaǧalbailyǧa beretın bolyp, elge sauyn aityp, saba-saba qymyz jidyrtyp jatqan şaqta şektıdegı Jıbekke ǧaşyq 60 jıgıt te bas qosyp keŋesedı. Osy oraida jyrau: «Bır auyl şektı ışınde arǧyn eken, Bekejan özı jalǧyz özı er tuypty», – dep anyqtap ötedı. Jyr deregıne aitqyzsaŋyz 60 jıgıt – şektı, Bekejan – şektı ışındegı bır auyl arǧynnyŋ batyry. Kezınde «Jıbektı alyp qaşyp alamyn» dep jürgesın, beretın qalyŋmaly joq ony Syrlybai elınen qudyrtyp jıbergen. Alpys şektı jıgıtı Bekejandy elden quylyp jürgen jerınen aldyrtyp, «Osy jerde bır qairat körsetkın» dep qolqa salady. Mūndaǧy Bekejannyŋ jauaby da däl Şege jyrlaǧan nūsqadaǧydai. Qarşyǧanyŋ qastandyqtyŋ aldyn aluy da özgerıssız berılgen. Būl nūsqada da Syrlybai Tölegendı elıne jyljytyp jıberedı. Sırä, şektınıŋ bülınıp jatqany, 60 jıgıttıŋ habary Bazarbaiǧa da jetken bolsa kerek. Balasyn toqtatarda aitqan «Eldıŋ qūryǧy ūzyn, tentektıŋ bılegı juan» degen sözınen osyny aŋǧaramyz. Jazǧan bala tyŋdamaidy, jyrşy bolsa «jıgıttı qūrtatyn ekı tesık degen» – dep, äŋgımenı tötesınen qoia beredı. Aqyry, ne kerek, közsız köbelektei kölbeŋdep baryp, Qosobanyŋ kölınde 60 jıgıt pen ausyrap jürgen Bekejannyŋ toryna ılınedı. «Tym bolmasa Bekejandy öltırıp, jastyǧymdy ala jataiyn» – dep, sadaǧynan atyp jıbergende, zyrqyraǧan oǧy köp şektınıŋ jeteuın jūlyp äketedı. Qaiyra oǧyn alǧanşa Bekejan toptan şyǧyp kelıp, bıltelı myltyǧymen atyp ülgeredı. «Basynda Qosobanyŋ jatyp aldym, mergendıkpen Tölegendı atyp aldym», – dep özı maqtanǧandai, otty qarudy qapysyz meŋgergen ūrys şeberı ekendıgın jyrşylardyŋ qai-qaisysy da moiyndaidy. Bıraq būl nūsqada Tölegennıŋ ölgenın Bekejan estırtpeidı, arada bırneşe jyl ötkende älgı 60 jıgıttıŋ özderı aityp qoiady. Būl jaǧdaidan Jıbekten özge el habardar bolady. Sonda Syrlybaidyŋ 6 ūly – alty qasqyry qandary qyzyp, Bekejandy ūstauǧa rūqsat sūrap äkelerıne kelgende, Syrlybai: «Şektıdegı 60 jıgıttıŋ bärı de bai balasy, Bekejandy olar bermes. Bekejan solarǧa arqa süiep jür, alpysynyŋ da Jıbekten köŋılı bar. Maldaryn aidap talai şūbyryp kelgen, bärınıŋ de el ūstauǧa şamasy bar», – dep saqtyq aityp toqtatady. Bekejan Tölegennıŋ qazasyn Jıbekke «Köp ışınde erlıgımdı esıtse, Tölegennen tüŋıler» degen dämemen şektıde bolǧan bır toidyŋ üstınde estırtedı. Jıbek jauabynda ony «ūrysyŋ» dep sögedı. Alty aǧasy öltırmekşı bolyp ūmtylǧanda Bekejan atyna qarǧyp mınıp, ūstatpai qaşyp ketedı. Sansyzbai kelgende ǧana Qarşyǧa onyŋ jatqan jerınıŋ üstınen tüsırıp, ekeuı ekındı mezgılınde auyl syrtynda kezıgedı. Qarşyǧa Sansyzbaiǧa: «Abaila, būl – mergen», – dep sauytyn kigızıp jıberedı. Jekpe-jek üstınde Sansyzbai aldymen Bekejannyŋ büiırınen kölbete naiza salyp, sosyn astyndaǧy Kökjorǧa attan töŋkerıp alyp, qylyşpen basyn ekıge böledı.
Mūsabai jyrlaǧan türde Tölegen Bekejan tobyna alǧaşqy saparynan elıne qaityp bara jatqanynda, Kök Jaiyqtyŋ belınde jolyǧady. Aldynan bır şoq qara bolyp körıngen 60 kısınıŋ el ekenın nemese jau ekenın aiyra almai, ortadan qaq jaryp şauyp öte bergende älgıler taban joldy alyp, Jaiyqtyŋ tık jaryna äkelıp qamaidy. Basşysy – sol qypşaq elındegı Bekejan deitın er eken. Jetı jasynan Jıbektı alamyn dep, ala almai jür eken. «Jıbektı Tölegen aldy» degendı estıp, aulaqqa jalǧyz şyqqanyn kütıp, 60 kısı qosşy alyp, şaşaqty qara tu alyp, jolyn tosyp tūrady eken. Bekejan Tölegendı bırden öltırmeidı, aldymen qara qazandai ökpesın aityp, «Sen bır jürgen esersıŋ», – dep sögedı. Sodan soŋ «Byltyr elge kelgelı halqyma qyldyŋ qorlyqty. Qalyŋ malsyz qyz alyp, qaq ortamnan jol salyp, maǧan qyldyŋ zorlyqty», – dep yzalanady. Tölegen «jaudan qaşqan qatyn» dep soǧysuǧa bel bailaidy. Ekı qol oqpen 25 jıgıttı qūlatady, üşınşıge kelgende sarjasynyŋ kırısı üzılıp, ata almai qalady. Sonda top «qaraqalpaq» ūrandap, ortaǧa alyp qamaidy. Bekejan sol sätte aq syryq myltyqtan bır oq şyǧaryp, Tölegennıŋ maŋdaiynan däl tigızedı de Tölegennıŋ atyn mınıp, kiımın kiıp alady. Tölegennıŋ «Jüzımdı jasyryp ket» degen tılegın de oryndamaidy. Elıne kelıp, auyly Jyŋǧyldyoida toi jasap, toi bastauǧa kelgen Jıbekke sonda Tölegennıŋ habaryn estırtıp, köŋılın bırjaily qylyp, özın almaq bolady. Būl habardy toidyŋ 7-şı künı estırtedı. Jıbektıŋ 6 aǧasy sol toida Bekejandy saqalynan köterıp, qorqyratyp şalady. Bıraq Bekejannyŋ aǧaiyndary qūn daulap qoimaǧasyn Taldysaidaǧy qonysyn tastap, altauy basqa elge köşıp ketedı. Qorenge şektıde Qyz Jıbek deitın sūlu baryn Bekejannyŋ elınen 2 jıgıt arnaiy baryp, mälım etedı. «Altyn taqta beker boq sasyp qoryldap jatqanşa, Jıbekpen bas qosyp oinasaişy» – dep, qalmaqty Alaşabai qypşaqtyŋ elıne aidap salady.
Jyrda ışten şyqqan jau – Bekejanǧa qosa syrttan kelgen ata dūşpan – Qoren jaiynda da bıraz söz aitylady. Liro-epostyŋ qai nūsqasynda da Qoren – ärı qalmaqtyŋ hany, ärı batyry. 1894 jyly nūsqada ol Jıbektıŋ dabysyn estıp, özı ızdep kelıp, qyzdy bermeseŋ elıŋdı şabamyn dep şektını qamap jatady. Jıbek äkesıne «Otyz kün oiyn, qyryq kün toiym qylyp ūzat» degen şart qoiyp, uaqyttan ūtpaqşy bolady. Degenı kelıp, toi bıtıp, endı oiyn qylyp jatqanda saqpandai sart etıp Sansyzbai men Şege kele qalady. Jıbek «köşke mınemın» dep Sandalkök tūlparyn sūratqanda Qoren äuelı: «Erler mınetın tūlpardy äielder mınbes bolar» dep, bermei jıberedı. Jıbek kelgende ǧana ony körıp, esı şyǧyp mas bolyp, qalai bergenın bılmei qalady. «Öz erımen erlemeseŋ jyǧylyp qalasyŋ» dep, tūlparyn öz qolymen erlep beredı. Jıbek tūlpardyŋ etın qyzdyryp alaiyn dep olai bır, būlai bır orǧytyp şapqanda, «jyǧylyp qalmasa igı edı» dep, qosyla şabady. Jıbek ony toqtatpaq bolyp: «Taqsyr, sız neşe ataŋyzdan berı hansyz, handyǧyŋyz ata-babaŋyzdan berı kele me, älde öz basyŋyz han bolǧan ba edı?» – dep sūraǧanda: «Nege, men jetı atamnan berı kele jatqan hanmyn», – deidı. Jıbektıŋ qaşyp ketkenın estıp kär qylǧanynda «Qatynǧa tūlpar mıngızgen özıŋız kınälısız» degen Qarşyǧanyŋ jüielı sözıne toqtaidy. Şapqanda ot ornyndai jer qazylyp jeroşaq bolyp qalatyn Sandalköktıŋ ızın qualap otyryp, 2700 äskermen Moiynasudan ärı qaşqan toptyŋ ızıne tüsedı. Alty kün quyp jete almaǧasyn «Özım-aq tüsırıp, alyp qaitarmyn» dep, qazmoiyn tūlparymen jalǧyz quady. On bırınşı künı ökşelep quyp jetıp «Jıbek menıŋ qatynym, qai jaqqa alyp barasyŋ? Soǧysar bolsaŋ, jönıŋdı ait!» – dep qaharlanady. Sansyzbaidyŋ jauaby: «Jahannämdegı ornyŋa jıbereiın dep edım» bolǧan soŋ: «Jasyŋ kışı balasyŋ, äuelgı kezek menıkı», – dep kezegın sūrap alady. Atqanda oǧy Sansyzbaidyŋ 9 qabat sauytynyŋ segızınen ötıp baryp toqtaidy. Sansyzbaidyŋ atqan oǧy üi ornyndai jerdı audaryp tastap baryp toqtaǧanda, Qoren de tuy qoldan sūlap, «Lalai lama loq» dep baryp atynan qūlaidy. Sansyzbai at üstınen basyn kesıp alady.
Jüsıpbek nūsqasynda Qoren qalmaq Jıbektı zorlyqpen almaq bolyp şektını 9000 äskermen qamaidy. Toi bıtıp, oiyn bastalǧanyna 3 kün bolǧanda Sansyzbailar kelıp jetedı. Endı 27 künge keşıkkende Jıbektıŋ şaruasy bıtkendei eken. Qoren qalmaq Jıbek özıne timeimın dep otyrǧanyn salyq qylyp, oǧan atyn bergısı kelmeidı. Arada jürgen qyz jeŋgesınıŋ: «Bügın keş aq otauǧa kelseŋ, bikeştıŋ şytyra köilegın basyna taman türesıŋ», – dep qyzyqtyrǧanyna da ilıkpeidı. «Jıbek timese timesın, erler mıner tūlpardy äielge bere almaimyn», – deidı. Odan keiıngı äŋgıme ılgergı jyrdaǧydai.
Şege nūsqasynda qalmaq hanynyŋ aty bırde Qoren, bırde Qoryn. Jıbek tūlparyn sūratyp kısı jıbergende «köşke mınemın» demeidı, «Ūzatylar aldynda jetı sudyŋ ölkesın aralap, qoştasqym keledı», – dep jaqauratady. Qoren bolsa «Jatqanyma ekı ai boldy, bır kelıp körınbedıŋ», – dep ökpe aitady. Jıbek oralmaǧan soŋ «Atym qai jerge tastap kettı eken» dep, as ışpei, ūiqy körmei jüdeidı. Soŋynan 2000-dai äskermen quyp, Qaraqūdyq degen jerde ızderıne tüsedı. Sansyzbai ekeuı jekpe-jekte naizalasady, qylyştasady, soŋynda qanjar alyp qarmasqanda Qoren osy qarudan öledı. Jıbek onyŋ basyn qalmaqtyŋ özınıŋ aq semserımen qyrqyp alady.
Qarşyǧa nūsqasynda da äŋgıme joǧarydaǧydai. Tek mūnda Qoren qalmaq atynan «Auqala maǧaluqa» dep baryp qūlaidy.
Mūsabai versiiasynda qalmaq jaiy bıraz basqaşalau baiandalady. Qoren Jıbek sūludyŋ daqpyrtyn ūzynqūlaqtan emes, arnaiy kelıp mälım etken Bekejannyŋ aǧaiyndarynan bıledı. Älgı ekı jıgıt Jıbektıŋ 6 aǧasynyŋ Bekejan ölımınen soŋ elmen arazdasyp, qazaq pen qalmaq şekarasyna – Qorennıŋ maŋaiyna köşıp kelgenın de maǧlūm etedı. Qorennıŋ mekenı – «qyryq qaqpaly qala, qala toly jan». Qoren älgı ūsynysty qūp alyp, kök arbamen 40 jıgıtın Jıbektıŋ 6 aǧasyna jauşy etıp jıberıp, janyna köşıp kelıp, qūda boludy sūraidy. Qyryq jıgıt «mästekke arba üiretıp, zeŋbırek tobyn süiretıp jetı kün jürıp» şektı auylyna kelıp, aibat şegıp küş körsetıp otyryp, Jıbektı beretın etıp kelısımderın alady. Jauşylar qaityp barǧan soŋ, han Qoren 6000 soldatpen (jyrda: sandatpen) araq, bal, qara nan artyp kelıp, 6 kün oiyn qylady, 7 kün toiyn qylady, söitıp sūlu Jıbektı almaq bolady. Jūrtyndaǧy Aqşa han deitın patşasyna ūşbu habar (jyrda: qaǧaz) salady. «Qazaqta denem süier sūlu bar eken, alsyn deseŋ alam, alma deseŋ qaitamyn. Rūqsaty bolsa nekeqiiar hat, Aqoinaq degen at bersın», – deidı. Apta ötkende neke qiiar hat ta, Aqoinaq degen at ta kelıp bolady. Söitıp küşeigen Qoren Jıbektıŋ 6 aǧasyn şaqyryp alyp: «Qaryndastaryŋ Jıbek qyz qasyma juyq kelıp, menı maqtap öleŋ aitsyn», – dep būiryq etıp, qasyna köşırıp alady. Alty qyrdyŋ astyna qūsyn salady, qazaqtan bır adam Jıbekke barmasyn dep 60 soldat (sandat) qarauylǧa qoiady. Nekeqiiar künnıŋ keşıne Jıbek saqau jeŋgesın Qorenge jıberıp, «köşke mınemın» dep Aqoinaq atty sūratady. Anau bolsa «Qatynǧa atymdy berıp, özım jaiau jüre alman» dep bermeidı. Saqau jeŋgesı «Mūrtyŋa sieiın» dep, tūlan tūtyp qaityp bara jatqanynda Qoren «Osy saqau Jıbegımmen araǧa ot tūtatyp qoiar» dep qauıp oilap, atty soŋynan özı äkelıp beredı. Jıbek Aqoinaqty oinaqtatyp, 30 töre qalmaqpen araq ışıp qaulasyp otyrǧan Qorennıŋ janynan şauyp ötedı. Jıbektıŋ qaşqan habary anyqqa şyqqan soŋ, han qasyna at synşysyn alyp, ölse 40 baital, tırı bolsa 10 baital beretın bolyp el ışınen moiny 40 kez qara at satyp alyp, qaşqyndardy sol atpen quady. Şarainasy jaltyldap, 40 nökerımen namazdıgerde üşeuıne jetedı. Sansyzbai atqan şoŋ oq Qorendı 9 bölek qylyp bölıp tüsedı. Soŋynan kelgen 9000 qalmaq äskerı de hannyŋ aiaǧyn qūşady.
Mıne, qoldaǧy bar jyr deregı solai deidı.
Berık JÜSIPOV,
folklortanuşy.
