كاسىپورىن قارجىسىن باسقارۋداعى بيۋدجەتتەۋدىڭ ءمانى مەن ءرولى

3960
Adyrna.kz Telegram

«ەسەپ جانە اۋديت» ماماندىعىنىڭ

1-كۋرس ماگيسترانتى

نۋرگاليەۆا كاميلا

عىلىمي جەتەكشى

ە.ع.ك. PhD, «ەسەپ، تالداۋ جانە اۋديت»

عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ دەپارتامەنتىنىڭ پروفەسسورى

نۋرگاليەۆا ا.م.

بيۋدجەتتەۋ – كاسىپورىننىڭ ماقساتقا جەتۋىنىڭ قۇرالى. قازىرگى جاعدايدا بيۋدجەتتەۋ باسقارۋدىڭ ورتالىق بۋىنىنا اينالۋدا. نارىق بيۋدجەتتەۋدەن باس تارتپايدى. كەرىسىنشە، باسەكەلەستىك كۇرەستە ويلاستىرىلعان جوسپارسىز نارىققا ءوز ونىمدەرىڭىزبەن شىعۋ مۇمكىن ەمەس.

باتىس تاجىريبەسىندە قارجىلىق جوسپارلار تۋرالى اڭگىمە بولعان كەزدە ولار ادەتتە «بيۋدجەت» سوزىمەن جۇمىس ىستەيدى. بيۋدجەت - بۇل بولاشاقتا بولاتىن جوسپارلانعان بىرقاتار ءىس-شارالاردى بەينەلەيتىن قارجىلىق قۇجات، ياعني بولاشاق قارجىلىق وپەراتسيالاردىڭ بولجامى.

بيۋدجەتتەر جۇيەسى باسشىعا باسقارۋشىلىق شەشىمدەردىڭ تيىمدىلىگىن الدىن-الا باعالاۋعا، بولىمدەر اراسىندا رەسۋرستاردى وڭتايلى تۇردە بولۋگە، پەرسونالدى دامىتۋ جولدارىن كورسەتۋگە جانە داعدارىستىق جاعدايدى بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. «بيۋدجەتتى قۇرۋ» ۇعىمىمەن قاتار كوپتەگەن وتاندىق كاسىپورىندار «بيۋدجەتتەۋ» تەرمينىن قولدانادى.

بيۋدجەتتەۋ كەلەسى ماقساتتاردى كوزدەيدى [1, ب. 34]:

  • بيزنەس-تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋ:
  • بەلگىلى ءبىر كەزەڭگە كاسىپورىننىڭ قارجىلىق-شارۋاشىلىق قىزمەتىن جوسپارلاۋ;
  • كاسىپورىننىڭ شىعىندارى مەن پايداسىن وڭتايلاندىرۋ;
  • ۇيلەستىرۋ - كاسىپورىننىڭ ءار ءتۇرلى بولىمشەلەرىنىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ;
  • قارىم-قاتىناس - جوسپارلاردى ءار دەڭگەيدەگى مەنەدجەرلەردىڭ نازارىنا جەتكىزۋ;
  • ۇيىمنىڭ ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كوشباسشىلاردى ىنتالاندىرۋ;
  • ناقتى شىعىنداردى ستاندارتپەن سالىستىرۋ ارقىلى جەرگىلىكتى مەنەدجەرلەردىڭ تيىمدىلىگىن باقىلاۋ جانە باعالاۋ;
  • اقشا رەسۋرستارىنا قاجەتتىلىكتەردى انىقتاۋ جانە قارجىلىق اعىمداردى وڭتايلاندىرۋ.

بيۋدجەتتەۋ - بۇل تاكتيكالىق جوسپارلاۋ پروتسەسى، سوندىقتان باسقارۋ فۋنكتسياسىنىڭ اتاۋى - بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ.

بيۋدجەتتەۋ - بۇل جوسپارلاۋ تەحنولوگياسىن قۇرۋ، اقشانى جانە قارجىلىق ناتيجەلەردى ەسەپكە الۋ مەن باقىلاۋ. بيۋدجەت دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى كومپانيانىڭ اقشالاي كورىنىستەگى قىزمەتىنىڭ جوسپارى. ول فيرماىشىلىك جوسپارلاۋدىڭ ءارتۇرلى فۋنكتسيالارىن ورىندايدى:

  • بيۋدجەت ەكونوميكالىق بولجام رەتىندە. جوسپارلاۋدىڭ نەگىزگى شەشىمدەرى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى ازىرلەۋ كەزىندە قابىلدانادى، ال بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ پروتسەسى بۇل بولجامداردى قايتا قاراۋ بولىپ تابىلادى.
  • بيۋدجەت باقىلاۋدىڭ نەگىزى رەتىندە. بيۋدجەتتىك جوسپارلار ورىندالعان كەزدە كومپانيانىڭ ناقتى ناتيجەلەرى تىركەلۋى كەرەك. جوسپارلانعان كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرا وتىرىپ، بيۋدجەتتىك باقىلاۋ دا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى.
  • بيۋدجەت ۇيلەستىرۋ قۇرالى رەتىندە. بيۋدجەت دەگەنىمىز - ءوندىرىس، شيكىزات نەمەسە تاۋارلاردى ساتىپ الۋ، ءونىمدى ساتۋ، ينۆەستيتسيالىق قىزمەت جانە ت.ب.
  • بيۋدجەت ماسەلە قويۋ نەگىزى رەتىندە. كەلەسى كەزەڭگە ارنالعان بيۋدجەتتى ازىرلەۋ كەزىندە شەشىمدەردى وسى كەزەڭدەگى ءىس-شارالار باستالعانعا دەيىن الدىن-الا قابىلداۋ قاجەت.

ىشكى جوسپارلاۋ بويىنشا جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ ءار ءتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ادەتتە بيۋدجەتتەۋدىڭ ەكى سحەماسى بار [2, ب. 75]:

«جوعارىدان تومەن» ءادىسى بويىنشا كومپانيا مەنەدجمەنتى ماقساتتار مەن مىندەتتەردى، اتاپ ايتقاندا پايدا تابۋدىڭ ماقساتتى ينديكاتورلارىن انىقتايدى. سودان كەيىن بۇل كورسەتكىشتەر ەگجەي-تەگجەيلى سيپاتتالىپ، كافەدرالاردىڭ جوسپارلارىنا ەنگىزىلەدى.

«تومەننەن جوعارىعا» ءادىس بيۋدجەتتەردى بىرلىك دەڭگەيىندە قۇرۋدى، ولاردى باسشىلىققا ۇسىنۋدى، بيۋدجەتتى قابىلداۋدى بىلدىرەدى.

بيۋدجەتتەۋ كومپانياعا ناقتى كومەك اكەلۋى ءۇشىن جوسپاردى بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋ ناتيجەلەرىمەن سالىستىرىپ، سايكەسسىزدىك سەبەپتەرىن انىقتاپ، ءتيىستى شەشىمدەردى ازىرلەۋ قاجەت.

بيۋدجەت جوسپارلاۋ كەزەڭىندە قول جەتكىزۋگە تۋرا كەلەتىن ماقساتتارعا نەگىزدەلۋى كەرەك، باسقاشا ايتقاندا، تاكتيكالىق جوسپار - بۇل كاسىپورىننىڭ تۇپكى ماقساتتارىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلى جۇيەسى.

تاكتيكالىق جوسپار وزىنە جۇكتەلگەن فۋنكتسيالاردى ورىنداۋ ءۇشىن ول كەلەسى تالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك:

  • جوسپاردىڭ يكەمدىلىگى (بيۋدجەتتەر، تۇزەتۋ مەحانيزمى).
  • جوسپارلاۋدىڭ تولىقتىعى (ستسەناريلەر)
  • جوعارى باسشىلىقتىڭ قولداۋى
  • جوسپارلاۋدىڭ كۇردەلىلىگى (بيۋدجەتتەردى تولتىرۋ)
  • جوسپارلاردى ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك
  • اعىمداعى شەشىمدەردىڭ جوسپارعا قاتىستى باسىمدىلىعى (جوسپار-فاكتىلەردى تالداۋ)
  • جوسپاردى تۇجىرىمداۋدىڭ ناقتىلىعى، انىقتىعى، قىسقالىعى
  • جوسپاردى قۇرۋعا ورىنداۋشىلاردىڭ قاتىسۋى (بىرنەشە پايدالانۋشىلار، قۇقىقتاردى سارالاۋ). [3, ب. 67]:

كەز-كەلگەن قۇبىلىس سياقتى بيۋدجەتتەۋدىڭ دە جاعىمدى جانە جاعىمسىز بەلگىلەرى بار ەكەندىگىن 1-كەستەدەن كورۋگە بولادى.

 

كەستە – 1. بيۋدجەتتەۋدىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى.

بيۋدجەتتەۋ ارتىقشىلىقتارى بيۋدجەتتەۋ كەمشىلىكتەرى
ۇجىمنىڭ ىنتاسى مەن كوزقاراسىنا جاعىمدى اسەر ەتەدى; ءار ءتۇرلى ادامداردان بيۋدجەتتەر تۋرالى ءار ءتۇرلى تۇسىنىكتەر (مىسالى، بيۋدجەتتەر ءاردايىم كۇندەلىكتى، اعىمداعى ماسەلەلەردى شەشۋگە كومەكتەسە المايدى، وقيعالار مەن اۋىتقۋلاردىڭ سەبەپتەرىن ءاردايىم كورسەتە بەرمەيدى، ءاردايىم جاعدايدىڭ وزگەرۋىن ەسكەرمەيدى; سونىمەن قاتار بارلىق مەنەدجەرلەر قارجىلىق اقپاراتتى تالداۋعا جەتكىلىكتى دايىن ەمەس);
جالپى كاسىپورىن جۇمىسىن ۇيلەستىرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى; بيۋدجەت جۇيەسىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن جوعارى قۇنى;
بيۋدجەتتەردى تالداۋ ۋاقىتىندا تۇزەتۋ وزگەرىستەرىن ەنگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى; ەگەر بيۋدجەتتەر ءار قىزمەتكەرگە جەتكىزىلمەسە، وندا ولار موتيۆاتسيا مەن ناتيجەگە اسەر ەتپەيدى دەسە دە بولادى، كەرىسىنشە قىزمەتكەرلەردىڭ جۇمىسىن باعالاۋ جانە قاتەلىكتەردى باقىلاۋ قۇرالى رەتىندە عانا قابىلدانادى;
بۇرىنعى بيۋدجەتتەۋ تاجىريبەسىنەن بىلۋگە ​​مۇمكىندىك بەرەدى; بيۋدجەتتەر قىزمەتكەرلەردەن جوعارى ءونىمدى بولۋدى تالاپ ەتەدى; ءوز كەزەگىندە، قىزمەتكەرلەر بۇعان قارسى تۇرادى، ولاردىڭ جۇكتەمەسىن مينيميزاتسيالاۋعا تىرىسادى، بۇل قاقتىعىستارعا اكەلەدى، دەپرەسسيا، قورقىنىش جاعدايىن تۋدىرادى، دەمەك، جۇمىس تيىمدىلىگىن تومەندەتەدى;
رەسۋرستاردى ءبولۋ پروتسەسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى; ماقساتتارعا قول جەتكىزۋ جانە ولاردى ىنتالاندىرۋ اسەرى اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق: ەگەر قويىلعان ماقساتتارعا جەتۋ وتە وڭاي بولسا، وندا بيۋدجەتتىڭ ونىمدىلىكتى ارتتىرۋعا ىنتالاندىرۋشى اسەرى جوق; ەگەر ماقساتقا جەتۋ وتە قيىن بولسا، ىنتالاندىرۋشى اسەر جوعالادى، ويتكەنى ماقساتقا جەتۋ مۇمكىندىگىنە ەشكىم سەنبەيدى.
بايلانىس پروتسەستەرىنە ىقپال ەتەدى;  
نەگىزگى مەنەدجەرلەرگە ۇيىمداعى ءرولىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى;  
جاڭادان كەلگەندەرگە كاسىپورىننىڭ «قوزعالىس باعىتىن» تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، وسىلايشا ولاردىڭ جاڭا كومانداعا بەيىمدەلۋىنە كومەكتەسەدى;  
قول جەتكىزىلگەن جانە قاجەتتى ناتيجەلەردى سالىستىرۋ قۇرالى رەتىندە قىزمەت ەتەدى.  

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى 

  1. ۆوروبەۆا ە.ە. پروتسەسس فورميروۆانيا رەاليستيچنوگو بيۋدجەتا مۋنيتسيپاليتەتوۆ – گارانتيا يح ەففەكتيۆنو فۋنكتسيونيروۆانيا. // ەكونوميكا. ۋپراۆلەنيە. كۋلتۋرا. ۆىپ. 13. چاست 1: سبورنيك ناۋچنىح ستاتەي / پود رەد. ل. د. ابراموۆوي; گۋ. م.، 2015. س. 40−43.
  2. كلەپتسوۆا و. يۋ. بيۋدجەتيروۆانيە ۆ «1س: پرەدپرياتيە 8». ينفورماتسيوننىە تەحنولوگي بيۋدجەتنوگو ۋپراۆلەنيا. م.: 1س-پابليشينگ; سپب.: پيتەر، 2015. 240 س.
  3. پروبلەمى فينانسوۆوي مودەلي بيۋدجەتيروۆانيا ي ۋپراۆلەنچەسكوگو ۋچەتا پرويزۆودستۆەننوگو پرەدپرياتيا [ەلەكتروننىي رەسۋرس] / ۆسە دليا بيۋدجەتيروۆانيا ي ۋپراۆلەنچەسكوگو ۋچەتا. 2016. URL: https://goo.gl/QmWlwm (داتا وبراششەنيا: 11.2020).

 

پىكىرلەر