«Esep jáne aýdıt» mamandyǵynyń
1-kýrs magıstranty
Nýrgalıeva Kamıla
Ǵylymı jetekshi
e.ǵ.k. PhD, «Esep, taldaý jáne aýdıt»
ǵylymı-bilim berý departamentiniń professory
Nýrgalıeva A.M.
Bıýdjetteý – kásiporynnyń maqsatqa jetýiniń quraly. Qazirgi jaǵdaıda bıýdjetteý basqarýdyń ortalyq býynyna aınalýda. Naryq bıýdjetteýden bas tartpaıdy. Kerisinshe, básekelestik kúreste oılastyrylǵan josparsyz naryqqa óz ónimderińizben shyǵý múmkin emes.
Batys tájirıbesinde qarjylyq josparlar týraly áńgime bolǵan kezde olar ádette «bıýdjet» sózimen jumys isteıdi. Bıýdjet - bul bolashaqta bolatyn josparlanǵan birqatar is-sharalardy beıneleıtin qarjylyq qujat, ıaǵnı bolashaq qarjylyq operaııalardyń boljamy.
Bıýdjetter júıesi basshyǵa basqarýshylyq sheshimderdiń tıimdiligin aldyn-ala baǵalaýǵa, bólimder arasynda resýrstardy ońtaıly túrde bólýge, personaldy damytý joldaryn kórsetýge jáne daǵdarystyq jaǵdaıdy boldyrmaýǵa múmkindik beredi. «Bıýdjetti qurý» uǵymymen qatar kóptegen otandyq kásiporyndar «bıýdjetteý» termınin qoldanady.
Bıýdjetteý kelesi maqsattardy kózdeıdi [1, b. 34]:
- Bıznes-tujyrymdamany ázirleý:
- Belgili bir kezeńge kásiporynnyń qarjylyq-sharýashylyq qyzmetin josparlaý;
- Kásiporynnyń shyǵyndary men paıdasyn ońtaılandyrý;
- Úılestirý - kásiporynnyń ár túrli bólimsheleriniń qyzmetin úılestirý;
- Qarym-qatynas - josparlardy ár deńgeıdegi menedjerlerdiń nazaryna jetkizý;
- Uıymnyń maqsattaryna jetý úshin jergilikti kóshbasshylardy yntalandyrý;
- Naqty shyǵyndardy standartpen salystyrý arqyly jergilikti menedjerlerdiń tıimdiligin baqylaý jáne baǵalaý;
- Aqsha resýrstaryna qajettilikterdi anyqtaý jáne qarjylyq aǵymdardy ońtaılandyrý.
Bıýdjetteý - bul taktıkalyq josparlaý proesi, sondyqtan basqarý fýnkııasynyń ataýy - bıýdjettik josparlaý.
Bıýdjetteý - bul josparlaý tehnologııasyn qurý, aqshany jáne qarjylyq nátıjelerdi esepke alý men baqylaý. Bıýdjet degenimiz - belgili bir kezeńdegi kompanııanyń aqshalaı kórinistegi qyzmetiniń jospary. Ol fırmaishilik josparlaýdyń ártúrli fýnkııalaryn oryndaıdy:
- Bıýdjet ekonomıkalyq boljam retinde. Josparlaýdyń negizgi sheshimderi strategııalyq josparlaýdy ázirleý kezinde qabyldanady, al bıýdjetti qalyptastyrý proesi bul boljamdardy qaıta qaraý bolyp tabylady.
- Bıýdjet baqylaýdyń negizi retinde. Bıýdjettik josparlar oryndalǵan kezde kompanııanyń naqty nátıjeleri tirkelýi kerek. Josparlanǵan kórsetkishtermen salystyra otyryp, bıýdjettik baqylaý da júzege asyrýǵa bolady.
- Bıýdjet úılestirý quraly retinde. Bıýdjet degenimiz - óndiris, shıkizat nemese taýarlardy satyp alý, ónimdi satý, ınvestıııalyq qyzmet jáne t.b.
- Bıýdjet másele qoıý negizi retinde. Kelesi kezeńge arnalǵan bıýdjetti ázirleý kezinde sheshimderdi osy kezeńdegi is-sharalar bastalǵanǵa deıin aldyn-ala qabyldaý qajet.
Ishki josparlaý boıynsha jumysty uıymdastyrý ár túrli bolýy múmkin. Ádette bıýdjetteýdiń eki shemasy bar [2, b. 75]:
«Joǵarydan tómen» ádisi boıynsha kompanııa menedjmenti maqsattar men mindetterdi, atap aıtqanda paıda tabýdyń maqsatty ındıkatorlaryn anyqtaıdy. Sodan keıin bul kórsetkishter egjeı-tegjeıli sıpattalyp, kafedralardyń josparlaryna engiziledi.
«Tómennen joǵaryǵa» ádis bıýdjetterdi birlik deńgeıinde qurýdy, olardy basshylyqqa usynýdy, bıýdjetti qabyldaýdy bildiredi.
Bıýdjetteý kompanııaǵa naqty kómek ákelýi úshin jospardy bıýdjettiń atqarylý nátıjelerimen salystyryp, sáıkessizdik sebepterin anyqtap, tıisti sheshimderdi ázirleý qajet.
Bıýdjet josparlaý kezeńinde qol jetkizýge týra keletin maqsattarǵa negizdelýi kerek, basqasha aıtqanda, taktıkalyq jospar - bul kásiporynnyń túpki maqsattarynyń egjeı-tegjeıli júıesi.
Taktıkalyq jospar ózine júktelgen fýnkııalardy oryndaý úshin ol kelesi talaptarǵa saı bolýy kerek:
- Jospardyń ıkemdiligi (bıýdjetter, túzetý mehanızmi).
- Josparlaýdyń tolyqtyǵy (senarııler)
- Joǵary basshylyqtyń qoldaýy
- Josparlaýdyń kúrdeliligi (bıýdjetterdi toltyrý)
- Josparlardy ázirleý jáne iske asyrý úshin jaýapkershilik
- Aǵymdaǵy sheshimderdiń josparǵa qatysty basymdylyǵy (Jospar-faktilerdi taldaý)
- Jospardy tujyrymdaýdyń naqtylyǵy, anyqtyǵy, qysqalyǵy
- Jospardy qurýǵa oryndaýshylardyń qatysýy (birneshe paıdalanýshylar, quqyqtardy saralaý). [3, b. 67]:
Kez-kelgen qubylys sııaqty bıýdjetteýdiń de jaǵymdy jáne jaǵymsyz belgileri bar ekendigin 1-kesteden kórýge bolady.
Keste – 1. Bıýdjetteýdiń artyqshylyqtary men kemshilikteri.
| Bıýdjetteý artyqshylyqtary | Bıýdjetteý kemshilikteri |
| Ujymnyń yntasy men kózqarasyna jaǵymdy áser etedi; | Ár túrli adamdardan bıýdjetter týraly ár túrli túsinikter (mysaly, bıýdjetter árdaıym kúndelikti, aǵymdaǵy máselelerdi sheshýge kómektese almaıdy, oqıǵalar men aýytqýlardyń sebepterin árdaıym kórsete bermeıdi, árdaıym jaǵdaıdyń ózgerýin eskermeıdi; sonymen qatar barlyq menedjerler qarjylyq aqparatty taldaýǵa jetkilikti daıyn emes); |
| Jalpy kásiporyn jumysyn úılestirýge múmkindik beredi; | Bıýdjet júıesiniń kúrdeliligi men joǵary quny; |
| Bıýdjetterdi taldaý ýaqytynda túzetý ózgeristerin engizýge múmkindik beredi; | Eger bıýdjetter ár qyzmetkerge jetkizilmese, onda olar motıvaııa men nátıjege áser etpeıdi dese de bolady, kerisinshe qyzmetkerlerdiń jumysyn baǵalaý jáne qatelikterdi baqylaý quraly retinde ǵana qabyldanady; |
| Burynǵy bıýdjetteý tájirıbesinen bilýge múmkindik beredi; | Bıýdjetter qyzmetkerlerden joǵary ónimdi bolýdy talap etedi; óz kezeginde, qyzmetkerler buǵan qarsy turady, olardyń júktemesin mınımızaııalaýǵa tyrysady, bul qaqtyǵystarǵa ákeledi, depressııa, qorqynysh jaǵdaıyn týdyrady, demek, jumys tıimdiligin tómendetedi; |
| Resýrstardy bólý proesin jaqsartýǵa múmkindik beredi; | Maqsattarǵa qol jetkizý jáne olardy yntalandyrý áseri arasyndaǵy qarama-qaıshylyq: eger qoıylǵan maqsattarǵa jetý óte ońaı bolsa, onda bıýdjettiń ónimdilikti arttyrýǵa yntalandyrýshy áseri joq; eger maqsatqa jetý óte qıyn bolsa, yntalandyrýshy áser joǵalady, óıtkeni maqsatqa jetý múmkindigine eshkim senbeıdi. |
| Baılanys proesterine yqpal etedi; | |
| Negizgi menedjerlerge uıymdaǵy rólin túsinýge kómektesedi; | |
| Jańadan kelgenderge kásiporynnyń «qozǵalys baǵytyn» túsinýge múmkindik beredi, osylaısha olardyń jańa komandaǵa beıimdelýine kómektesedi; | |
| Qol jetkizilgen jáne qajetti nátıjelerdi salystyrý quraly retinde qyzmet etedi. |
PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER TIZIMI
- Vorobeva E.E. Proess formırovanııa realıstıchnogo bıýdjeta mýnııpalıtetov – garantııa ıh effektıvno fýnkıonırovanııa. // Ekonomıka. Ýpravlenıe. Kýltýra. Vyp. 13. Chast 1: Sbornık naýchnyh stateı / Pod red. L. D. Abramovoı; GÝÝ. M., 2015. S. 40−43.
- Klepova O. Iý. Bıýdjetırovanıe v «1S: Predprııatıe 8». Informaıonnye tehnologıı bıýdjetnogo ýpravlenııa. M.: 1S-Pablıshıng; SPb.: Pıter, 2015. 240 s.
- Problemy fınansovoı modelı bıýdjetırovanııa ı ýpravlencheskogo ýcheta proızvodstvennogo predprııatııa [Elektronnyı resýrs] / Vse dlıa bıýdjetırovanııa ı ýpravlencheskogo ýcheta. 2016. URL: https://goo.gl/QmWlwm (data obraenııa: 11.2020).
