« Esep jäne audit » mamandyǧynyŋ
1-kurs magistranty
Nurgalieva Kamila
Ǧylymi jetekşı
e.ǧ.k. PhD, «Esep, taldau jäne audit»
ǧylymi-bılım beru departamentınıŋ professory
Nurgalieva A.M.
Biudjetteu – käsıporynnyŋ maqsatqa jetuınıŋ qūraly. Qazırgı jaǧdaida biudjetteu basqarudyŋ ortalyq buynyna ainaluda. Naryq biudjetteuden bas tartpaidy. Kerısınşe, bäsekelestık küreste oilastyrylǧan josparsyz naryqqa öz önımderıŋızben şyǧu mümkın emes.
Batys täjıribesınde qarjylyq josparlar turaly äŋgıme bolǧan kezde olar ädette «biudjet» sözımen jūmys ısteidı. Biudjet - būl bolaşaqta bolatyn josparlanǧan bırqatar ıs-şaralardy beineleitın qarjylyq qūjat, iaǧni bolaşaq qarjylyq operasiialardyŋ boljamy.
Biudjetter jüiesı basşyǧa basqaruşylyq şeşımderdıŋ tiımdılıgın aldyn-ala baǧalauǧa, bölımder arasynda resurstardy oŋtaily türde böluge, personaldy damytu joldaryn körsetuge jäne daǧdarystyq jaǧdaidy boldyrmauǧa mümkındık beredı. «Biudjettı qūru» ūǧymymen qatar köptegen otandyq käsıporyndar «biudjetteu» terminın qoldanady.
Biudjetteu kelesı maqsattardy közdeidı [1, b. 34]:
Biznes-tūjyrymdamany äzırleu:
Belgılı bır kezeŋge käsıporynnyŋ qarjylyq-şaruaşylyq qyzmetın josparlau;
Käsıporynnyŋ şyǧyndary men paidasyn oŋtailandyru;
Üilestıru - käsıporynnyŋ är türlı bölımşelerınıŋ qyzmetın üilestıru;
Qarym-qatynas - josparlardy är deŋgeidegı menedjerlerdıŋ nazaryna jetkızu;
Ūiymnyŋ maqsattaryna jetu üşın jergılıktı köşbasşylardy yntalandyru;
Naqty şyǧyndardy standartpen salystyru arqyly jergılıktı menedjerlerdıŋ tiımdılıgın baqylau jäne baǧalau;
Aqşa resurstaryna qajettılıkterdı anyqtau jäne qarjylyq aǧymdardy oŋtailandyru.
Biudjetteu - būl taktikalyq josparlau prosesı, sondyqtan basqaru funksiiasynyŋ atauy - biudjettık josparlau.
Biudjetteu - būl josparlau tehnologiiasyn qūru, aqşany jäne qarjylyq nätijelerdı esepke alu men baqylau. Biudjet degenımız - belgılı bır kezeŋdegı kompaniianyŋ aqşalai körınıstegı qyzmetınıŋ jospary. Ol firmaışılık josparlaudyŋ ärtürlı funksiialaryn oryndaidy:
Biudjet ekonomikalyq boljam retınde. Josparlaudyŋ negızgı şeşımderı strategiialyq josparlaudy äzırleu kezınde qabyldanady, al biudjettı qalyptastyru prosesı būl boljamdardy qaita qarau bolyp tabylady.
Biudjet baqylaudyŋ negızı retınde. Biudjettık josparlar oryndalǧan kezde kompaniianyŋ naqty nätijelerı tırkeluı kerek. Josparlanǧan körsetkıştermen salystyra otyryp, biudjettık baqylau da jüzege asyruǧa bolady.
Biudjet üilestıru qūraly retınde. Biudjet degenımız - öndırıs, şikızat nemese tauarlardy satyp alu, önımdı satu, investisiialyq qyzmet jäne t.b.
Biudjet mäsele qoiu negızı retınde. Kelesı kezeŋge arnalǧan biudjettı äzırleu kezınde şeşımderdı osy kezeŋdegı ıs-şaralar bastalǧanǧa deiın aldyn-ala qabyldau qajet.
Işkı josparlau boiynşa jūmysty ūiymdastyru är türlı boluy mümkın. Ädette biudjetteudıŋ ekı shemasy bar [2, b. 75]:
«Joǧarydan tömen» ädısı boiynşa kompaniia menedjmentı maqsattar men mındetterdı, atap aitqanda paida tabudyŋ maqsatty indikatorlaryn anyqtaidy. Sodan keiın būl körsetkışter egjei-tegjeilı sipattalyp, kafedralardyŋ josparlaryna engızıledı.
«Tömennen joǧaryǧa» ädıs biudjetterdı bırlık deŋgeiınde qūrudy, olardy basşylyqqa ūsynudy, biudjettı qabyldaudy bıldıredı.
Biudjetteu kompaniiaǧa naqty kömek äkeluı üşın jospardy biudjettıŋ atqarylu nätijelerımen salystyryp, säikessızdık sebepterın anyqtap, tiıstı şeşımderdı äzırleu qajet.
Biudjet josparlau kezeŋınde qol jetkızuge tura keletın maqsattarǧa negızdeluı kerek, basqaşa aitqanda, taktikalyq jospar - būl käsıporynnyŋ tüpkı maqsattarynyŋ egjei-tegjeilı jüiesı.
Taktikalyq jospar özıne jüktelgen funksiialardy oryndau üşın ol kelesı talaptarǧa sai boluy kerek:
Jospardyŋ ikemdılıgı (biudjetter, tüzetu mehanizmı).
Josparlaudyŋ tolyqtyǧy (ssenariiler)
Joǧary basşylyqtyŋ qoldauy
Josparlaudyŋ kürdelılıgı (biudjetterdı toltyru)
Josparlardy äzırleu jäne ıske asyru üşın jauapkerşılık
Aǧymdaǧy şeşımderdıŋ josparǧa qatysty basymdylyǧy (Jospar-faktılerdı taldau)
Jospardy tūjyrymdaudyŋ naqtylyǧy, anyqtyǧy, qysqalyǧy
Jospardy qūruǧa oryndauşylardyŋ qatysuy (bırneşe paidalanuşylar, qūqyqtardy saralau). [3, b. 67]:
Kez-kelgen qūbylys siiaqty biudjetteudıŋ de jaǧymdy jäne jaǧymsyz belgılerı bar ekendıgın 1-kesteden köruge bolady.
Keste – 1. Biudjetteudıŋ artyqşylyqtary men kemşılıkterı.
Biudjetteu artyqşylyqtary
Biudjetteu kemşılıkterı
Ūjymnyŋ yntasy men közqarasyna jaǧymdy äser etedı;
Är türlı adamdardan biudjetter turaly är türlı tüsınıkter (mysaly, biudjetter ärdaiym kündelıktı, aǧymdaǧy mäselelerdı şeşuge kömektese almaidy, oqiǧalar men auytqulardyŋ sebepterın ärdaiym körsete bermeidı, ärdaiym jaǧdaidyŋ özgeruın eskermeidı; sonymen qatar barlyq menedjerler qarjylyq aqparatty taldauǧa jetkılıktı daiyn emes);
Jalpy käsıporyn jūmysyn üilestıruge mümkındık beredı;
Biudjet jüiesınıŋ kürdelılıgı men joǧary qūny;
Biudjetterdı taldau uaqytynda tüzetu özgerısterın engızuge mümkındık beredı;
Eger biudjetter är qyzmetkerge jetkızılmese, onda olar motivasiia men nätijege äser etpeidı dese de bolady, kerısınşe qyzmetkerlerdıŋ jūmysyn baǧalau jäne qatelıkterdı baqylau qūraly retınde ǧana qabyldanady;
Būrynǧy biudjetteu täjıribesınen bıluge mümkındık beredı;
Biudjetter qyzmetkerlerden joǧary önımdı boludy talap etedı; öz kezegınde, qyzmetkerler būǧan qarsy tūrady, olardyŋ jüktemesın minimizasiialauǧa tyrysady, būl qaqtyǧystarǧa äkeledı, depressiia, qorqynyş jaǧdaiyn tudyrady, demek, jūmys tiımdılıgın tömendetedı;
Resurstardy bölu prosesın jaqsartuǧa mümkındık beredı;
Maqsattarǧa qol jetkızu jäne olardy yntalandyru äserı arasyndaǧy qarama-qaişylyq: eger qoiylǧan maqsattarǧa jetu öte oŋai bolsa, onda biudjettıŋ önımdılıktı arttyruǧa yntalandyruşy äserı joq; eger maqsatqa jetu öte qiyn bolsa, yntalandyruşy äser joǧalady, öitkenı maqsatqa jetu mümkındıgıne eşkım senbeidı.
Bailanys prosesterıne yqpal etedı;
Negızgı menedjerlerge ūiymdaǧy rölın tüsınuge kömektesedı;
Jaŋadan kelgenderge käsıporynnyŋ «qozǧalys baǧytyn» tüsınuge mümkındık beredı, osylaişa olardyŋ jaŋa komandaǧa beiımdeluıne kömektesedı;
Qol jetkızılgen jäne qajettı nätijelerdı salystyru qūraly retınde qyzmet etedı.
PAIDALANYLǦAN ÄDEBİETTER TIZIMI
Vorobeva E.E. Prosess formirovaniia realistichnogo biudjeta munisipalitetov – garantiia ih effektivno funksionirovaniia. // Ekonomika. Upravlenie. Kultura. Vyp. 13. Chast 1: Sbornik nauchnyh statei / Pod red. L. D. Abramovoi; GUU. M., 2015. S. 40−43.
Klepsova O. Iý. Biudjetirovanie v «1S: Predpriiatie 8». İnformasionnye tehnologii biudjetnogo upravleniia. M.: 1S-Pablişing; SPb.: Piter, 2015. 240 s.
Problemy finansovoi modeli biudjetirovaniia i upravlencheskogo ucheta proizvodstvennogo predpriiatiia [Elektronnyi resurs] / Vse dlia biudjetirovaniia i upravlencheskogo ucheta. 2016. URL: https://goo.gl/QmWlwm (data obraşeniia: 11.2020).
Basqalarmen bölıse
otyryŋyz
