دوستىق ۇعىمى ءار داۋىردە، ءار قوعامدا تۇرلىشە كورىنىس بەرەدى. ونىڭ قالىپتاسۋى دا، ۇعىنىلۋى دا تۇرلىشە بولاتىنى ءسوزسىز. بۇل ۇعىمنىڭ ءبىزدى قىزىقتىرعان تۇسى بۇدان 2-3 مىڭ جىل بۇرىنعى قالىپتاسقان اتتىلار مادەنيەتىندەگى دوستىق كورىنىسى. ارينە، بۇل تۋراسىندا ناقتى دەرەك كوزى ءازىر تابىلا قويمادى. دەگەنمەن، قولعا تۇسكەن ەجەلگى سكيف-ساق جادىگەرلەرىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتىپ وتىر. وسىلارعا ۇڭىلە، زەردەلەي وتىرىپ، كەيبىر جايتتاردى اڭعارۋعا ابدەن بولادى. بۇل جادىگەرلەردى جيناقتاي كەلە ءارى زەردەلەي وتىرىپ، بۇلاردىڭ ءبىرتۇتاس ەپوپەياعا بەرگىسىز ءمانىن اڭعاردىق.
ماسەلەن، تاريح پەن ارحەولوگياعا ءمالىم مىنا ەكى ساربازدىڭ بەينەسى ءبىرى ءۇشىن ءبىرى جان بەرەتىن دوستىققا ءتان بەينەلەۋ ونەرىندەگى بۇلتارتپاس كورىنىس ەكەنى ءسوزسىز.
بۇل سۋرەت ەجەلگى اتتىلار قوعامىنداعى دوستىقتىڭ ۇلگىسىنە ارنالعان ونەر تۋىندىسى. كىم ءبىلسىن، بۇل ءبىر ءبىرى ءۇشىن جان بەرۋ دەڭگەيىنە جەتكەن ساربازداردىڭ دوستىق تۇجىرىمىنىڭ ۇلگىسى مە، الدە الدەبىر جىردىڭ بەينەلەنگەن ۇلگىسى مە، قايتكەندە دە جۇرەك تەبىرەنتەر كورىنىس! ناعىز ەپوپەيا!
ەجەلگى كوشەرمەن حالىقتارعا ءتان بۇل زەرگەرلىك بۇيىم ەسىمىزگە وسمانلى تۇرىكتەردىڭ قولدانىسىنداعى «اركاداش» ۇعىمىن ەسكە تۇسىرەدى. اركاداش - ارقالاس دەگەن ءسوز. ياعني ەجەلگى ساقتەكتى اسكەري جۇرت مايداندا ءاربىر جۇپتان ءبىرتۇتاس كەنتاۆر-جاۋىنگەر ازىرلەگەن. ەكى جاۋىنگەر ءبىر بىرىنە ارقاسىن بەرىپ، ارقايسىسى كوز الدىنداعى 180 گرادۋستىق الاڭدى باقىلاۋعا العاندا، ەكەۋى بىرىگىپ، 360 گرادۋس اينالانى قامتىعان! سوندا ءاربىر جاۋىنگەردە 4 كوز، 4 قول بولعانداي تيىمدىلىك پايدا بولعان. ارتىنان دا، الدىنان دا كەلگەن جاۋ الا المايدى، ويتكەنى ونىڭ ارتىندا ءدال سونداي جاۋىنگەر قارسى تۇر.
بۇل ارقالاستار ءبىر بىرىمەن بىرىگىپ، بىتە قايناسىپ كەتەتىن جاندارعا اينالعان. سودان كەلىپ «ارقالاس» ۇعىمى ءبىر بىرىنە جان بەرەتىن دوستىق دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. سەبەبى، بۇلاردىڭ ءبىرى ولسە، ەكىنشىسى دە سونىڭ جولىن قۇشاتىنى ءمالىم.
ارقالاستار ەگىز تۋعان ادامدارداي عۇمىر بويى جۇپتاساتىن جاعدايى از بولماعان. ولار ءىشىپ-جەسە دە، تويلاسا دا، سوعىسسا ەكىباستان، ەگىزدەردەي بىرگە جاساعان. بۇل جاعداي سكيف-ساق مادەنيەتىندەگى ارقالاستاردىڭ كەيپىن تولىققاندى تانىتادى. ولاردىڭ مىقتىلىعى وسىنداي دوستىق بىرلىكتىڭ ابدەن جىمداسۋىندا بولسا كەرەك.ولار سوعىستا بىرگە شايقاسىپ، ءبىر ىدىستان تاماق جەپ، شاراپتى دا بىرگە ىشكەن. ويتكەنى، ولار بىرىككەندە ەشبىر جاۋ الا الماستاي ەدى.باسقا ەشكىمگە سەنبەستەي بولاتىن.
مىنا ءبىر قازاندى اينالدىرا سالعان بەدەردە ارقالاستار ءبىر ءبىرىن ەمدەپ تە جاتىر. سۋرەتكە قاراعاندا، ارقالاستىڭ ءبىرى قاقساعان ءتىسىن جۇپتاسىنا جۇلدىرىپ جاتقان سىڭاي بايقالادى. قۇددى ءبىر، ەگىز تۋعان جاندارداي، ءبىرىنىڭ جانىنا باتقان جايت ەكىنشىسىنە دە باتىپ، سودان ەكەۋلەپ قۇتىلۋدى قولعا العانىن قاراڭىزشى.
ال مىنا التىن بەدەردە، اياعىنان جارالانعان سارباز ءوزىنىڭ ارقالاسىنىڭ كومەگىمەن جاراسىن تاڭۋدا. نە دەگەن جاناشىرلىق، نە دەگەن رۋحانگي تۇتاستىق! بۇل سۋرەت اتتىلار اسكەرىنىڭ باسى ارتىق قۇرىلىم ۇستاماعانىن كورسەتەدى. ماسەلەن، وتىرىق مادەنيەتكە ءتان، اسكەري قۇرىلىمداردىڭ ارنايى دارىگەرلىك بولىمشەلەرى بۇلارعا ءتان ەمەس. اتتى اسكەرت ءوز جاراسىن ءوزى تاڭىپ، ەشكىمگە ماسىلدىق تانىتپاعان. جانە دە بۇنداي فورس-ماجور ساربازداردىڭ ءوزارا تۋمالاستىق، جۇپتاسۋ قۇرىلىمى نەگىزىندە شەشىمىن تاپقاندىعى ايقىن.
ال ەندى مىنا التىن بۇيىم ەكى ساق ساربازىنىڭ بىرىگىپ كيىم تازالاپ، جوندەپ جاتقانىنا كۋالىك ىسپەتتى. بۇل كازىرگى ارمياعا ءسوز جوق ونەگە بولعان مىسال. بۇل سۋرەتتەن تاعى دا «ارقالاس» ەكى ساربازدىڭ ارەكەتىن كورەمىز. ولار ءبىر بىرىنە قامقور جانە سول جۇپتاستىعىنا ەكەۋى دە ءدان ريزا قالپى. ەكەۋى دە شارۋاسىن تىندىرا وتىرىپ، الدەبىر تاقىرىپتى قىزۋ تالقىلاپ وتىر.
بارلىق شارۋاسى بىتكەن، جاعاسى جايلاۋداعى مىنا ەكەۋ اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرۋدا. بىرىگىپ الدەبىر ماسەلەنى تالقىلاپ وتىرعانداي. بىرەۋى مۇقيات تىڭداۋدا، ەكىنشىسى سويىلىنا سۇيەنگەن كۇيى ءوز ماسەلەسىنىڭ تيەگىن اعىتىپ وتىر.
مىنا ءبىر سۋرەتتە قوسارلانا شاۋىپ ساداقپەن وق بوراتقان ارقالاستاردىڭ قيمىلىن تاعى دا ۇيلەسىمدى بەينەلەگەن. ولارعا ەرگەن يتتەرىنىڭ جۇگىرىستەرى دە ۇيلەسىمدى. اتتىلار مادەنيەتى ۇيلەسىمنىڭ بارىنشا تاتىمدى مىسالىن، ەكىتۇستى ءبىر بىرىنە كىرىككەن ويۋ ارقىلى بەرەدى. بۇل جولى دا ەكى ارقالاس وسى ۇيلەسىمنىڭ دۋەتى ىسپەتتى: ەكەۋىنىڭ اتقا وتىرىسى دا، ەرگەن يتتەرى دە، ساداق تارتىستارى دا سينحرونمەن ادىپتەلگەن، تەك قانا ولاردىڭ ۇستىندەگى كيىم مەن يتتەر عانا ەكى ءتۇرلى تۇسپەن بەرىلگەن. بۇل ەكى ءتۇس – ءبىر ءبىرىن تولىقتىراتىن ديالەكت.
ەجەلگى اتتىلى مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى سيپاتىنىڭ ءبىرىن بايقاتاتىن مىنا ءبىر پانوراما تۇتاس ءبىر جورالعىنى/ريتۋالدى بەينەلەيدى: جۇپ سارباز انتتاسىپ، «ارقالاس» اتالاتىن دوستىقتى مىسە تۇتپاستان، قاندارىن جەبەمەن اعىزىپ، ونى زەرەنگە ارالاستىرا وتىرىپ ىشپەك. اندا بولۋ دەگەنىمىز وسى! بۇل عۇرىپتان سوڭ بۇلار بۇرىنعىداي ارقالاس عانا ەمەس، قانداس بولىپ شىعادى. ەجەلگى نۇسقاسى – اندا! ياعني تۋمىستان ەگىز بولماسا دا، تۋىلماي ەگىز ەتۋ شەشىمىن كوشەرمەن حالىق ءاۋ باستان وزىنە ونەگە ەتكەنى تاعى دا ءمالىم بولىپ وتىر. دەمەك، دوستىق ۇعىمى اتتىلى الەمدە «ارقالاس» بولا ءجۇرىپ شايقاسۋمەن بىتپەيدى، بۇلار انتتاسۋ ارقىلى ەندى دوستىقتارىن تۋىستىق دەڭگەيگە جەتكىزەدى. بۇل اندالىق - ارقالاس دوستىقتىڭ شىڭى بولعان.
قازان قاپتالىنا بەدەرلەنگەن مىنا سۋرەتتەر دە سول جۇپتاستىقتى ءتۇرلى پوزادا جالعاستىرۋدا. بۇلاردىڭ وتىرىستارىنا قاراعاندا، ەكى ارقالاس تا شاۋ تارتىپ، قارتايعانى بايقالادى. دەنەلەرى ءىرى، ساقالدارى قاۋعالانا تۇسكەن، قاھارلى، ايبارلى، ناعىز ەگدە باتىرلاردىڭ كەيپى.
كۇنى كەشەگە دەيىن جالعاسقان اتتىلار الەمى كوشەرمەن ءومىر سالتىن ەنگىزۋمەن بىرگە، ءوزىنىڭ ونەگەسى مەن ماشىعىن، سالتىن ەشقاشان ۇزگەن ەمەس. دالالىق ءومىر سالتتىڭ ءبىر قۇندىلىعى سول – وتىرىق ءومىر ۇلگىسىنە قاراعاندا، عۇرىپ پەن سالتقا بارىنشا بەرىك ءارى ونى ساباقتاستىرا وربىتەدى. مىنا سۋرەتتەن بۇدان 20-30 عاسىر بۇرىنعى ارقالاستىق ءداستۇرىن قازاق باتىرلارى دا جالعاستىرعانى داۋسىز. مىنا سۋرەتتە قوس باتىر ءبىر بىرىمەن قول مەن اياقتى ايقاستىرا وتىرىپ، الدەبىر ەجەلگى جورالعىمەن دوستىق ءۇشىن انتتاسىپ تۇر. بۇل بەينە ەكى جاننىڭ بىرىگىپ ءبىر تۇلعاعا اينالعانىن اڭعارتاتىن كورىنىس! بۇلار ءبىر جاعىنان انتتاسىپ اندا بولىپ، ەكىنشى جاعىنان سەرتتەسكەن دوس بولۋدا.
دالالىق وركەنيەتتىڭ قۇندىلىعى بولىپ تابىلاتىن ارقالاستىق ۇعىمى بەرتىن كەلە باسقاشا اتالعانىمەن، ءمانى مەن مازمۇنى سول كۇيى جالعاسىپ كەلدى. بۇنى كەشەگى وتكەن قوس باتىر ماحامبەت-يساتاي دۋەتىنەن دە بايقايمىز. ارينە، تاريحتا مۇنىڭ جۇزدەگەن مىسالى بار.
باسىن كەمى بىرنەشە مىڭجىلدىقتان الاتىن دالالىق ادال دوستىقتىڭ قۇندىلىعى دەگەنىمىز – وسى!
قازاقتاعى دوستىق ۇعىمى ءبىر ءبۇتىندى قۇراۋ رەتىندە قابىلدانعان. باسقاشا ايتقاندا ءبۇتىننىڭ جارى/جارتىسى بولۋ تۇسىنىگى بۇگىندە جۇباي-زايىپ قاتىناسىندا «جار» سوزىمەن ساقتالعان. نەكەتويدىڭ باستى عۇرپىنىڭ ءبىرى جاستاردىڭ «جار-جار» ايتۋى وسى ومىرلىك دوستىق قاتىناسىن پاش ەتۋ بولماق.
سونداي-اق «ءتاڭىرىم جار بولسىن!» تۇجىرىمىندا جاراتقاننىڭ دوس بولۋىن تىلەۋ جاتىر. مۇنىمەن اتتى مادەنيەت جاراتقان مەن جاراتىندى قاتىناسىن ەرەكشە دەڭگەيدە ۇستانعان: بۇل ەكەۋدى قوجايىن مەن قۇل قاتىناسىندا ەمەس، ارقالاستىق-دوستىق قاتىناسىندا قابىلداعان. دوستىڭ دوسقا ادالدىعى مەن پاك قاتىناسىن ەسكەرسەك، ودان ارتىق جاراتقان-جاراتىندى اراسىنداعى قاتىناستىڭ جاقىندىعى بولۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس! دەمەك، ادام مەن جاراتقان اراسىنداعى قاتىناس كوشەرمەندىك مادەنيەتتە مۇلدەم باسقا راكۋرسپەن قاوراستىرىلعان شەشىم رەتىندە ەرەكشە قۇندىلىق دەڭگەيىنە جەتكەن.
ءارى-بەرىدەن سوڭ قازاق تىلىندەگى تىرەنىش ۇعىمىن بىلدىرەتىن «بالەنشەنىڭ ارقاسىندا» تىركەسى دە، وسى ەجەلدەن سىڭگەن ارقالاستىق-دوستىق-سۇيەنىش ۇعىمىنىڭ لينگۆيستيكالىق كورىنىسى.
ارقالاستار اراسىندا دا، جۇبايلار اراسىندا دا، جاراتقان-جاراتىندى اراسىنداعى وسى قاتىناستى دا دوستىق دەڭگەيىندەگى رۋحاني قۇندىلىق دەپ ەسەپتەۋگە ابدەن بولادى.
سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
نۇر-سۇلتان. 2020 ج
