ەسەت كوكىۇلى 1667 جىلى ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە ءومىر ەسىگىن اشقان. كىشى ءجۇز جەتىرۋدىڭ ىشىندەگى تاما رۋىنان تارايدى. ونىڭ اكەسى كوكى دە باتىر بولعان، كەزىندە سالقام جاڭگىرگە كومەككە بارعان ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ جاساعىندا جوڭعارعا قارسى كۇرەسكەن ادام. ونىڭ لاقاپ اتى – تايماس باتىر. وربۇلاق شايقاسىندا شەپ بۇزىپ، جۇرەكتىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى.
ەسەت – قازاق تاريحىندا «تارحان» (فەلدمارشال) شەنىنە يە بولعان ءۇش باتىردىڭ ءبىرى. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە ەرەكشە ەرلىك كورسەتىپ، كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ ادال سەرىگى بولعان.
1667-1749 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ەسەت كوكىۇلى – قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەستە ەسىمى ەلگە تانىلعان ايگىلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى. ەسەت باتىر ايگىلى «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن ەل بولىپ بىرىگىپ، جوڭعارلارعا العاشقى الاپات سوققى بەرگەن بۇلانتى شايقاسىنا قاتىسىپ، ەزىلگەن ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرتكەن. اڭىراقاي سوعىسىندا كىشى ءجۇز قۇرامىنىڭ تۋىن كوتەرگەن باتىر. 1743 جىلى 3-شىلدەدە رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جارلىعىمەن ەسەت كوكىۇلىنا «تارحان» اتاعى بەرىلەدى.
قازاقتىڭ ايگىلى باتىرى ەسەت كوكىۇلى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر ورىنبور وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتا، ماسكەۋدەگى ورتالىق مەملەكەتتىك اسكەري مۇراعاتىندا، الماتىداعى جانە تاشكەنتتەگى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتتارىندا ساقتالعان. ورىس ەلشى-وفيتسەرلەرى تەۆكەلەەۆتىڭ كۇندەلىكتەرىندە، نەپليۋەۆتىڭ جازبالارىندا، سونىمەن قاتار اۋىز ادەبيەتى مەن فولكلورلىق نۇسقالاردا باتىر ەسىمى كەزدەسەدى.
ەسەت باتىر ءومىرىن زەرتتەۋشى عالىم، تاريحشى زاكىراتدين بايدوسۇلى ورىنبور ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان باتىر ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەردى سارالاپ، وندا «1690 جىلى ەسەت باتىردىڭ 23 جاسىندا تاما ىشىندەگى تورىم اتالىعىنىڭ جەتەكشىلىگىندە بولعاندىعىن» كورسەتەدى. عالىمدار ەسەت باتىر كوكىۇلىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى. العاشقىسى – 1690-1710 جىلدار ارالىعىنداعى ۋاقىت. بۇل كەزەڭدە باتىر ايۋكە باستاعان ەدىل قالماقتارىنىڭ اسكەرىمەن شايقاسىپ، قازاق جەرى ءۇشىن تونگەن قاۋىپتەرمەن كۇرەس ۇستىندە جۇرەدى.
العا اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى بەستاماق اۋىلىنان 3 شاقىرىم شىعىستا ورنالاسقان ەسەت باتىر كوكىۇلىنىڭ مەموريالدىق كەشەنى ب.ز.د ءVى-V ع.ع ەجەلگى كوشپەندىلەر ءداۋىرىنىڭ ارحەولوگيالىق قورعانىنان، ءحىح ع. قۇلپىتاسى بار تاس قورشاۋلاردان، شىراقشى ۇيىنەن تۇرادى.
1700 جىلى ەسەت تامانىڭ ىشىندەگى ءبىر رۋعا بي، ال، 1710 جىلى بۇكىل تاما جۇرتىنىڭ توبە ءبيى اتانادى. 1722 جىلدان باستاپ جەتىرۋ تايپاسىنان قۇرالعان اسكەردىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىن اتقاردى. ءارى بي، ءارى باتىر بولعان ەسەت 1723-1726 جىلدارى كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر مەن بىرگە ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنا شابۋىلداعان ەدىل قالماقتارىنا قارسى كۇرەستى. سول شايقاستاردا ول كىشى ءجۇزدىڭ ازاماتتارىنان قۇرالعان ءىرى جاساقتى باسقاردى. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا دا ەسەت ۇنەمى العى شەپتە كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باستاپ ءجۇردى. ونىڭ ەرلىگىن ءادىل باعالاعان تاۋكە حان ءبىر شايقاستا ەسەتكە «ايباتىڭ اسا ءتۇسسىن، نايزاڭ مۇقالماسىن، ەل نامىسى تۇزدىعىڭ بولسىن» دەپ باتا بەرىپتى.
ەسەت «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنەن كەيىنگى بۇلانتى شايقاسىنداعى ۇلى جەڭىسكە ءوز ۇلەسىن قوستى. وسى شايقاستا قازاقتار جاعى جەڭىسكە جەتىپ، ويراتتار ۇلىتاۋدى جاۋلاپ الۋ تۋرالى ويلارىن ىسكە اسىرا المادى. سول مايدان تۋرالى ەل اۋزىندا مىناداي اڭىز بار. قان مايداندا ەسەتتىڭ باسى بىرنەشە جەردەن جارىلىپتى. ونى ەستىگەن باتىرلار شايقاستان كەيىن امان با دەپ، ەسەتتى ىزدەيدى. سويتسە، ول باسىن تاڭىپ وتىر ەكەن. سوندا جاۋىنگەرلەر «ەسەتتىڭ باسى قاتتىما، اللانىڭ تاسى قاتتىما؟» دەپ تاقپاقتاپ قويا بەرىپتى. ال، اڭىراقاي شايقاسىندا ول كىشى ءجۇزدىڭ 20 مىڭدىق جاساعىن بايراق ۇستاپ، باستاپ ءجۇردى. سوندىقتان، باتىردى ەل ىشىندە «تۋ ۇستاپ، تارلان مىنگەن ەسەت» دەپ اتاعان. باتىر جايلى «ءپىردىڭ سوڭى – بەكەت، ەردىڭ سوڭى – ەسەت» دەگەن ماتەل ءسوز دە بار.
ەسەت ءومىر بويى ابىلقايىردىڭ سەنىمدى سەرىگى، اينىماس ادال دوسى بولىپ ءوتتى. ونىڭ ءومىرىنىڭ ءوزى ابىلقايىر جۇرگىزگەن ساياساتپەن تىعىز بايلانىستا ءورىلىپ وتىردى. ەسەت ستارشينالىق قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە كىشىجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ اتىنان ورىنبوردا كنياز ۆ.ۋرۋسوۆ پەن ەل ارالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن 1743 جىلى رەسەي پاتشالىعى تاراپىنان «تارحان» شەنىن الدى. ەسەت – قازاق باتىرلارى ىشىندەگى «تارحان» دارەجەسىن يەلەنگەن ءۇش تارحاننىڭ ءبىرى. ودان وزگە شاقشاق جانىبەك پەن ونىڭ ۇلى ءداۋىتباي عانا وسى قۇرمەتكە يە بولعان.
ەسەت باتىر 1749 جىلى 82 جاسىندا ومىردەن ءوتتى. دەنەسى قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانى، بەستاماق دەگەن ەلدى مەكەنگە جەرلەنگەن. مازارىنىڭ باسىنا 1750 جىلى ساۋلەتتى كەسەنە سالىنعان.
