تاريحي ۇلى تۇلعالاردىڭ ءوز زامانىندا حالقىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس ساياسات جۇرگىزىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، ەلدىڭ بىرلىگى مەن جەر تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا ءوز ءومىرىن قۇربان جاساۋعا دەيىن بارۋلارى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ رۋحاني قازىناسىنا اينالىپ وتىر.
قازاق تاريحىنداعى كۇردەلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى- كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر. ول – ءحVىىى عاسىرداعى قازاق دالاسىندا بىرىمەن-ءبىرى استاسىپ جاتقان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي پروتسەستەردىڭ جيىنتىق كورىنىسى رەتىندەگى اسا ءىرى جانە كۇردەلى تۇلعا.
ابىلقايىر حان (ابىلقايىر مۇحامبەت عازي ءباھادۇر حان; 1693—1748) — 1718—1748 جج. باتىرلىعىمەن، ايلاكەرلىگىمەن، شايقاستاردى ۇيىمداستىرا بىلۋىمەن داڭقى شىعىپ، مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، ءوز بەدەلىمەن كىشى ءجۇزدىڭ حانى بولدى.جوشىنىڭ ون ءۇشىنشى ۇلى توقا تەمىردەن تارايتىن — وسەكە ۇرپاعى، قاجى سۇلتاننىڭ بالاسى، شىڭعىس حاننىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى.
ابىلقايىر حان جەرلەنگەن حان مولاسى قورىمىاقتوبە وبلىسى، ايتەكە بي اۋدانى، تولىباي اۋىلىنان شىعىسقا قاراي 90 شاقىرىم، قابىرعا وزەنىنىڭ ولكەيەك وزەنىنە قۇيار ساعاسىنان باتىسقا قاراي 4 شاقىرىم جەردە.
حان مولاسى قورىمىن 1771 جىلى كاپيتان ن.رىچكوۆ، 1832 جىلى ا.لەۆشين، 1835 جىلى د.ەريستوۆ، 1898 جىلى ي.كرافت، 1979 جىلدان باستاپ س.اجىعاليەۆ باسقارعان ەكسپەديتسيا زەرتتەدى. 1979-1987 جىلدار ارالىعىندا ءا.كەكىلباي، ءو.جانىبەكوۆ، ا. ساتاەۆ، س.اجىعالي باستاعان توپتار زەرتتەپ، اتالعان ورىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلدى. 1998, 2001 جىلدارى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەتنوگرافيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى س.اجىعالي باستاعان عالىمدار توبى «حان مولاسى» قورىمىنىڭ توپوگرافيالىق كارتاسىن جاساپ، 1000-عا جۋىقبەيىتتەر مەن 40-تان اسا قۇلپىتاستاردى ساناپ، ولشەپ، ەپيگرافيكاسىن زەرتتەدى.
ابىلقايىر حان قاجىسۇلتانۇلىنىڭ (1693-1748 ج.ج.) تاريحي تۇلعاسىن انىقتاۋ جونىندەگى ۇزاق جىلعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە «حان مولاسى» قورىمىنان قازىپ الىنعان سۇيەكتەر بايىرعى ورنىنا قايتا جەرلەنىپ، قورىمعا 2011 جىلى تاس-بەلگى (وبەليسك) ورناتىلدى. سونىمەن قاتار 2015 جىلى قورىمدا اق ءتۇستى گرانيتتەن جاسالعان بيىكتىگى 25 م، ىشكى بولىگىنە قازاق حالقىنىڭ رۋ تاڭبالارى قاشالىپ سالىنعان (جالپى سانى 52)ارحيتەكتۋرالىق ەسكەرتكىش جانە كەسەنە تۇرعىزىلدى.
دەرەكتەردە ابىلقايىر حاننىڭ قىپشاق داستۇرىمەن جەرلەنگەنى ايتىلعان. ياعني، قارۋ-جاراعى وزىمەن قوسا كومىلگەن. قابىر باسىنا حاننىڭ ۇلى نۇرالى 12 تەرەك ەككەن. سودان ءبىر ءتۇپ اق تال عانا قالىپ، كەيىننەن نايزاعاي ءتۇسىپ جانىپ كەتكەن. سول اق تالعا حان جەرلەنگەن جەر دەپ كيە تۇتىشۋلار اقتىق بايلايتىن بولعان.
ابىلقايىردىڭ جەكە تاعدىرى ءساتتى بولدى. ونىڭ ومىرلىك سەرىگى بوپاي ادال جار جانە قامقورشى انا بولىپ قانا قويماي، حاندىقتى باسقارۋ ىسىندە تاپتىرماس كومەكشى رەتىندە جانىنان تابىلدى. ونىڭ بالالارى – نۇرالى، ەرالى، ايشۋاق، قوجا-احمەت، شىڭعىس ەرجۇرەك جاۋىنگەر بولعان، ءوز اكەسىنىڭ لايىقتى مۇراگەرلەرى ەدى. سونىمەن، ابىلقايىر حان قايعىلى تاريحي كەزەڭدە قازاق جەرلەرىنىڭ رەسەيگە ءوتۋ ۇدەرىسىن ءبىرىنشى بولىپ باستادى. ول وزىنە دەيىن قازاق حاندىعىنىڭ رەسەي مەملەكەتىمەن بىرتىندەپ جاقىنداسۋىن باستاعان تاۋەكەل، تاۋكە، قايىپ حانداردىڭ ارەكەتىن جالعاستىرىپ، تاريحتىڭ جاڭا تىزبەگىندە وسى ساياسي باعىتتى اياقتادى. ارينە، ابىلقايىر حان وسىنشالىق ءماندى دە ماڭىزدى تاعدىرلىق شەشىمنىڭ كەيىنىرەكتەگى سالدارلارىن باعامداي الماعانى حاق. ءدال سول تۇستا ونىڭ مەزەتتىك مىندەتى حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ بولدى جانە ونى ىسكە اسىردى دا. ابىلقايىر سول زامانعا لايىق بولدى، تاريحتىڭ ءوزى ونى جاسادى، ول قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە وتانىن جانە حالقىن قۇتقارۋ جولىندا باتىل قادام جاساي ءبىلدى.
