بۇگىندە بىلەككە ەمەس، بىلىمگە سەنەتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسى ورايدا «ZERDELI» اقىل-وي دامىتۋ ورتالىعى زەردەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ جولىندا ايانباي ەڭبەك ەتۋدە. «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى رەسپۋبليكاعا تانىمال ورتالىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشى، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ەكى مارتە قۇرمەت گراموتاسىن يەمدەنگەن بەلگىلى ماتەماتيك ىرىسبەك ماۋىتپەن اڭگىمە-دۇكەن قۇردى.
–«زەردەلى» اقىل-وي دامىتۋ ورتالىعىن قۇرۋ يدەياسى قالاي كەلدى؟ اڭگىمەمىزدى وسى سۇراقتان باستاساق...
–مەن 2008 جىلى دارىندى بالالارعا ارنالعان «زەردە» مەكتەبىندە جۇمىس جاسادىم. سول كەزدە نۇر-سۇلتان قالاسىندا بالالارعا ارناپ جازىلعان ديداكتيكالىق ماتەريالداردىڭ جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى. سونداي-اق، «حالىقارالىق وليمپيادالارعا كوبىنەسە ءورىستىلدى وقۋشىلار شىعادى» دەگەن اڭگىمەلەردى ەستىدىم. شىنى كەرەك، مەن قازاقتىلدى بالالاردىڭ دا وسى ءبىر بيىكتى باعىندىرا الار قابىلەتى بار ەكەنىن دالەلدەگىم كەلدى. سويتسەم، بارلىعى ورىسشا ديداكتيكالىق ماتەريالدارعا كەلىپ تىرەلىپ تۇر ەكەن. سول ۋاقىتتا مەندە ءبىلىم سالاسىنا ەنگىزەر كوپتەگەن يدەيالار بولىپ، نەگە ويلارىمدى ىسكە اسىرماسقا دەگەن وي تۋدى. بىلايشا ايتقاندا، جۇمىسىمدى پاتريوتتىق سەزىممەن باستاپ كەتتىم. وسىلايشا، ورتالىق اشىلدى.
–ورتالىقتىڭ قۇرىلعانىنا قانشا جىل بولدى؟
–بيىل ءبىزدىڭ قۇرىلعانىمىزعا 6 جىل تولادى. 2014 جىلى شاعىن عانا ءوفيستى جالداپ، جۇمىسىمىزدى باستاپ ەدىك. بۇگىندە نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ وزىندە 6 فيليالىمىز بار.
–وسى ورايدا وقىتۋشىلاردىڭ قۇرامىمەن تانىستىرىپ وتسەڭىز.
–بۇل تۇستا «زەردەلىنىڭ» بىرنەشە ەرەكشەلىكتەرىن اتاۋعا تۋرا كەلەدى.
العاش ءىسىمىزدى باستاعاندا ءبىزدىڭ ماتەماتيكتەردىڭ بارلىعى ەر ادامدار بولدى. سونداي-اق، ەلوردامىزدا ەڭ مىقتى دەگەن مامانداردىڭ باسىن قوستىق. كوماندامىزدىڭ مۇشەسى، ءىنىم وجەت يرلانديادان دوكتورانتۋرا ءبىتىرىپ كەلدى. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ىستەيتىن 20 شاقتى مۇعالىم ءبىزدىڭ ورتالىقتا ساباق بەرەدى.
–ال وقىتۋ ادىستەمەلەرىڭىزدە قانداي ەرەكشەلىكتەر بار؟
– بالانىڭ لوگيكاسىن دامىتۋ ماقساتىندا ەڭ العاش رەت 100 باللدىق باعالاۋ جۇيەسىن ەنگىزدىم. قازىر سول جۇيە بويىنشا ونلاين پلاتفورما دايىندادىق. جىل سايىن «دارىن» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىمەن بىرىگىپ، باستاۋىش مۇعالىمدەرىنە ارنالعان «التىن تۇعىر» وليمپياداسىن ۇيىمداستىرامىز. ۇنەمى ءوز تاجىريبەمىزبەن ءبولىسىپ، سەمينارلار وتكىزىپ تۇرامىز. اۆتورلىق كىتاپتارىمىز، ويلاپ تاپقان ەرەكشە ادىستەرىمىز دە بار.
– Digital باعىتىندا قانداي جۇمىستار اتقارۋداسىزدار؟
–ەڭ ۇلكەن جۇمىسىمىز دەپ ونلاين پلاتفورما قۇراستىرعانىمىزدى ايتا الامىن. بۇگىندە اعىلشىن تىلىنەن، ماتەماتيكادان ۆيدەوساباقتارى بار وقۋ كىتاپتارىن جاساپ جاتىرمىز. سونداي-اق، قازاقستان بويىنشا جوعارى تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان ونلاين ستۋديامىز بار. ءبىزدىڭ وقىتۋشىلار وسى ستۋديانى پايدالانا وتىرىپ، قاشىقتان بۇكىل رەسپۋبليكا بالالارىن وقىتۋدا.
–ادەتتە بالالارعا ارنالعان وقۋلىقتار كۇردەلى تىلمەن جازىلادى. بۇل وقۋشىلاردىڭ ءوز-ءوزىن تومەن باعالاۋىنا اكەلەتىنى ءسوزسىز. وسى تۇرعىدان سىزدەردىڭ وقۋلىقتارىڭىز دا بىلىمگەرلەردىڭ تانىمىنا سالماق ءتۇسىرىپ جاتقان جوق پا؟
ء–يا، دۇرىس ايتىپ وتىرسىز. كۇنى كەشە «ادەبيەت پورتالىنا» وقۋلىق ماسەلەسىنە بايلانىستى سۇحبات بەردىك. حالىق اراسىندا «وقۋلىقتى بالا تۇرماق، ۇلكەندەر دە تۇسىنبەيدى» دەگەن پىكىر كوپ. ونى ءارى قاراي قوزعاي بەرسەڭ، باعدارلاما مەن وقۋلىق ماسەلەسى شىعادى. الداعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەنى كوتەرۋ ويدا بار. بىرىنشىدەن، ءبىز اۆتورلىق وقۋلىقتارىمىزعا قاراپايىم ءادىس-تاسىلدەردى ەنگىزدىك. ەكىنشىدەن، بالالاردى دەڭگەيگە ءبولىپ وقىتامىز. سونداي-اق، ولار اي سايىن قورىتىندى تەست تاپسىرىپ وتىرادى. ءبىر قۋانتارلىعى، بالاسىنىڭ بىلىمىنە ينۆەستيتسيا قۇياتىن اتا-انالاردىڭ قاراسى كوبەيىپ كەلە جاتىر.
–بالالاردىڭ بىلىمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ ءۇشىن تاعى قانداي تاسىلدەردى قولداناسىز؟
ء–بىز وقۋشىلارعا موتيۆاتسيا بەرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى وقۋ گرانتتارىن تاعايىندايمىز. ونىڭ ءوزى ەكىگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى، وقۋ بارىسىندا ەڭ جوعارى ۇپاي العاندارعا 100%-دىق، 50%-دىق جەڭىلدىكتەردى بەرەمىز. ەكىنشىسى، پروگرەسستىك موتيۆاتسيا. ەگەر بىلىمگەردىڭ دەڭگەيى اي سايىن ءوسىپ وتىرسا، وعان دا جەڭىلدىكتەر جاسايمىز. ورتالىق مۇعالىمدەرى بالالارعا Zitfonss-تاردى ۇلەستىرىپ وتىرادى. ولار Zitfonss-تاردى جيناۋ ارقىلى ءتۇرلى وقۋلىقتاردى، ءتىپتى Iphone-دى دا ۇتىپ الا الادى. سونداي-اق، ءبىز وليمپيادالارعا اسا قاتتى نازار اۋدارامىز. قالالىق 3-6 سىنىپتارعا ارنالعان «التىن ساقا» وليمپياداسىن مەگاپوليس وليمپياداعا اينالداردىق. 10-سىنىپتار «التىن تۇلەك» وليمپياداسىنا قاتىسا الادى.
–ورتالىقتاعى وقۋ باعاسى قانشا؟
–باعالار ءارتۇرلى. سەبەبى، بىزدە نزم ەمتيحاندارىنا، ۇبت-عا دايىندايتىن، بالانىڭ وقۋ دەڭگەيىن كوتەرەتىن ءتۇرلى توپتار بار. دەسە دە، وقۋ اقىسى قولجەتىمدى دەپ ايتا الامىن.
–قوعامدا ءبىلىمدى جاستار شەتەلگە كەتىپ جاتىر دەگەن پىكىر بار. ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟ ولاردىڭ قونىس اۋدارۋىنا نە تۇرتكى بولۋدا؟
–قازاقستاندا دارىندى جاستار وتە كوپ. ولاردىڭ بارلىعى شەتەلگە قونىس اۋدارىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن. «بولاشاقپەن» وقىپ كەلىپ، ەلگە ورالعاندارى قانشاما؟ جاستار شەتەلگە ماتەريالدىق جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشەدى دەپ ويلايمىن. ەۋروپا مەن اقش ءبىزدىڭ ەلگە قاراعاندا الدەقايدا كوپ جالاقى تولەيتىنى بەلگىلى عوي. ءبىز جاستاردى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان ساتىنەن باستاپ وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋىمىز قاجەت. كەزىندە قىتايدا دا سونداي جاعدايلار بولعان.
1966-1976 جىلدارى ولاردا مادەنيەت توڭكەرىسى بولىپ، ەل تۇرالاپ قالدى. مەملەكەت ەلدى دامىتۋ ماقساتىندا جاستاردى شەتەلگە وقۋعا جىبەردى. سول كەزدە دىڭ شاوپينگە ءبىر كىسىلەر «ءبىز جاستاردى وقىتىپ جاتىرمىز، الايدا ولاردىڭ بارلىعى سول جاقتا قالىپ قويىپ جاتىر»،–دەگەن اڭگىمە ايتقان ەكەن. باسشى: «ولار تۇبىندە قىتاي ءۇشىن كەلىپ، ينۆەستيتسيا قۇياتىن بولادى»،–دەپ جاۋاپ بەرىپتى. شاوپين ايتقانداي، شەتەلگە كەتكەن جاستار كەيىن ەلگە ورالىپ، مەملەكەتتىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان. ەگەر ءبىز دە سول دەڭگەيدە جۇمىس جاساي الساق، ەرتەڭگى كۇنى وتانداستارىمىز دا جاڭا دۇنيەلەردى ۇيرەنىپ كەلىپ، ەل دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن تيگىزەر ەدى. بىراق قىتاي سەكىلدى ميللياردتاعان حالقىمىز جوق ەكەنىن دە ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ەگەر شەتەلگە تارىداي شاشىراپ كەتسەك، مەملەكەتىمىزدى كىم كوركەيتەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى.
ءوز باسىم ەلدى دامىتۋدا ءوزىمىزدىڭ جاستارعا مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. مىسالى، ءبىز شەتەلدىك مامانعا الدەقايدا جوعارى جالاقى تولەيمىز عوي. دەسە دە، وتانداسىمىزدىڭ ءبىلىمى شەتەل ازاماتىنان تومەن بولماۋى دا مۇمكىن عوي. وكىنىشتىسى، ەلىمىزدە شەتەلدەن كەلگەن كادرلارعا تابىنۋشىلىق باسىم.
–شىنى كەرەك، ەلىمىزدە عىلىمي جاڭالىق اشىپ، حالىقارالىق جارىستاردا ۇزدىك اتانعان جاستار باق-تا لايىقتى دارەجەدە ناسيحاتتالا بەرمەيدى. ونىڭ قاسىندا سپورتتىق جەتىستىكتەرىمىز دۇركىرەپ، ەلگە ەستىلەدى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ نەگە ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن جاس ورەندەرىمىزدى كوتەرە الماي كەلەمىز؟
–بۇگىنگى باق-قا شوۋ كەرەك. ءسىز دە اقپاراتتىق پورتالىڭىزدى كوتەرۋ ءۇشىن ءتۇرلى جاڭالىقتاردى سالاسىز عوي. ال ءبىر بالا ماتەماتيكالىق جارىستان جۇلدە الدى دەپ جازساق، بۇل جاڭالىق قانشالىقتى قارالىم جيناي الادى؟ بىلايشا ايتقاندا، بارلىعى رەيتينگ قۋىپ كەتتى.
راس، ەلىمىزدە تالانتتى جاستاردىڭ جەتىستىكتەرى تۋرالى جازىلمايدى دەسە دە بولادى. ايتپەسە، قانشاما وقۋشىلارىمىز حالىقارالىق وليمپيادالاردان جۇلدەلى ورىن الىپ جاتىر. بۇگىندە ولاردى تەك رەيتينگىسى تومەن باعدارلامالارعا شاقىرادى. قازىرگى قالىپتاسقان جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن قوعاممەن جۇمىس جاساپ، حالىقتى تاربيەلەۋ قاجەت. مەملەكەتتى عىلىم مەن تەحنيكا دامىتاتىنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
–ورتالىق قانداي جەتىستىكتەرگە جەتىپ ۇلگەردى؟
–بىلتىر نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ وزىنەن 20 وقۋشىمىز نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە گرانتقا ءتۇسىپ، 140 شاكىرتىمىز نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنە قابىلداندى. ال وليمپيادالاردان جۇلدە الىپ جۇرگەن بالالارىمىز وتە كوپ. ءبىزدىڭ وقۋشىلاردىڭ ىشىندە جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسە الماي قالعاندارى جوق دەپ ايتۋعا بولادى.
–اڭگىمەمىزدى وزىڭىزگە قاراي ويىستىرساق، ەستۋىمشە، عىلىمي پوتەنتسيالى جوعارى جانداردىڭ ءبىرىسىز. بىراق ءسىز بۇل سالانى ەمەس، جاس ورەندەردى تاربيەلەۋ باعىتىن تاڭدادىڭىز. ەگەر عىلىمدى تاڭداساڭىز، قانداي جەتىستىكتەرگە جەتەر ەدىم دەپ ويلايسىز؟ جالپى ءوز-وزىڭىزگە باعا بەرىپ كوردىڭىز بە؟
–عىلىم سالاسىن تاڭداسام، ۇلكەن جەتىستىككە جەتەر ەدىم دەپ ايتا المايمىن. كەزىندە گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ-دە ماگيستراتۋرا وقىپ جۇرگەنىمدە دانيار قوزىباەۆ دەگەن اعايىمىز بولدى. ءبىر كۇنى ول: «الگەبرا جانە گەومەتريا كادەفراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋالباي ومىرباەۆ كەلدى، امانداسىپ قايتايىق»،–دەدى. ۋالباي اعاي اڭگىمە بارىسىندا «دوكتورانتۋراعا ءتۇسىڭىز»،–دەپ باعىت بەرگەن بولاتىن. الايدا مەن «قازىر عىلىم جولىن قۋا المايتىن شىعارمىن»،–دەپ جاۋاپ بەردىم. سەبەبى، بۇل جولدى قۋ ءۇشىن ءبارىن تاستاپ، ۇنەمى ىزدەنىستە بولۋ قاجەت. سول كەزدەرى تۇرمىستىڭ اۋىرتپاشىلىعى بار، بارلىعى دەرلىك جەلكەمنەن باسىپ تۇردى.
نەگىزى مەنىڭ العاشقى ماماندىعىم «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» بولعان. ماتەماتيكاعا كەيىننەن كەلگەن اداممىن. دەسە دە، ماماندىعىمدى لايىقتى دارەجەدە وقىپ شىقتىم. ءوز باسىم بالا وقىتۋدى كىشكەنتاي كەزىمنەن ۇناتتىم. مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە دە قاتارلاستارىم: “تاقىرىپتى ءتۇسىڭدىرىپ بەرشى» دەپ ءجيى قولقا سالاتىن. سول كەزدەن باستاپ مۇعالىم بولسام دەپ ارمانداعان جايىم بار.
-وتباسىڭىزدا جولىڭىزدى قۋعان بالالارىڭىز بار ما؟
-ەكى ۇل، ەكى قىزىم بار. ۇلكەن قىزىم نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىندە 9-سىنىپتا وقيدى. ۇلدارىم 1-ءشى، 6-سىنىپتاردا وقيدى. كەنجەم 2,5 جاستا. ازىرگە بالالارىم بەلگىلى ءبىر باعىتتى تاڭدامادى. قازىرگى تاڭدا ولاردى جولداسىم وقىتىپ وتىر.
-سۇحباتىڭىزعا كوپ راقمەت! سىزگە شىعارماشىلىق تابىس تىلەيمىز!
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر،
ازىرلەگەن ديانا اسان
