تيبەت. مەن بۇرناعى ءبىر جىلدارى تاريحي دەرەكتەرگە ۇڭىلگەندە وسى تيبەتتىكتەردىڭ كونە تاريحىندا ءبىر سۇمدىق ءداستۇردى كورىپ قاتتى تاڭعالعان ەدىم.
تيبەت حالقىنىڭ بابالارى بۇرىن ادام جەگىش كاننيبال بولىپتى. بۇلار ءبىر كەزدە و دۇنيەلىك بولعان اتا - اناسىن ىرەپ سويىپ جەپ قويىپ وتىرادى ەكەن. بۇنى ولار "بۇل ءبىزدىڭ مارقۇمدارعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىزدىڭ بەلگىسى، ولار ءۇشىن ءبىزدىڭ اسقازانىمىزدان ارتىق قابىر جوق، ءبىز دە ولاردىڭ ارۋاعىنان ءنار الامىز" دەپ ءتۇسىندىرىپتى ءمىس. جانە بۇلار بۇرىن مايىتكە اينالعان بابالارىنىڭ باس سۇيەگىنەن ىدىس جاساپ سودان سۋسىن ىشەتىن كورىنەدى. بۇنى 13 عاسىرلارداعى ساياحاتشى گ. رۋبرۋك ءوز جازبالارىندا اتاپ وتەدى. ونى كەيىن14 عاسىردا ماركو پولو دا راستايدى. "بۇلاردىڭ وسى ءداستۇرى كورشىلەس حالىقتاردىڭ اشۋ- ىزاسىن تۋدىرىپ وتىر" دەيدى رۋبرۋك.
بۇگىندە وسى تيبەت قىتايدىڭ قۇرامىندا. 1911 جىلى قىتايلىق تسين يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەنى بەلگىلى. سول كەزدەگى قىتايدىڭ السىزدىگىن پايدالانىپ بۇرىن تسين قولاستىنا قاراعان موڭعوليا، تۋۆا، تيبەت سىندى كوپتەگەن ەلدەر بوستاندىق الادى، سول تۇستا تۋۆا سەكىلدى حالىقتار ورىستىڭ قولاستىنا ءوتىپ الادى. ال تيبەت 1913 جىلى رەسمي ازات بولادى. سودان بۇلار بەرگى 30- 40 جىل ازاتتىق العان جىلدارى نە ىستەگەن دەيسىز عوي؟ تۇك تە ىستەمەگەن. موليە توڭقاڭداپ تاس قۇدايلارىنا تابىنىپ ەلتىگەننەن باسقا دانەڭە دە ىستەمەگەن. ءسوزدىڭ توقەتەرى وسى.
لحاسا اتاۋلى ءدىني ورتالىقتارىن استانا قىلعان، سول قالانى قاسيەتتى قالا ساناپ شال- شاۋقاننان باستاپ بالا - شاعالارىمەن ەمپەڭدەپ سول قالاعا ات شاپتىرىم جەردەن توڭقاڭداپ كىرەتىن بوپتى. قاسيەتتى قالا مىس.
بۇل كەزدە قىتايلىقتار بۇل ەلگە قاتىستى "ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ" ساياساتىن ۇستانىپ، تيبەت شەنەۋنىكتەرىنىڭ تامىرىن باسىپ، ولاردى جاعالاپ كەرەمەت سىيلىقتار جاساپ، اسقان ايارلىقپەن ساتىپ الۋعا تىرىسادى ەكەن. بۇندايدى جالپى ورىس پەن قىتاي قاتىرادى. (بۇنداي نارسە ءبىزدىڭ دە باسىمىزدان ءوتتى، بىزدەگى كەيبىر ماقاۋلار ءالى كۇنگە شەيىن باباسىنىڭ ورىس يمپەرياسىنان العان ناگرات - سىيلىقتارىن،شەندەرىن ايتىپ ماقتانادى.) قىتاي وكىمەتى دە وزىمەن مۇددەلەس، وزىنە ادال كورشىلەرىنە تارالعى تاراتىپ، كەۋدەلەرىنە سالپىنشاق اسقاندى ءتاۋىر كورەدى.
حوش سونىمەن، قىتايدا 40 جىلدار اياعى كوممۋنيستەر بيلىككە كەلەدى. كەلگەننەن سوڭ ماو تسزىدۋن تيبەتتى قىتايدىڭ بولشەگى دەپ تانىپ، ارتىنان كوپ ۇزاتپاي كوممۋنيستەر تيبەتكە باسىپ كىرگەندە، ءجۇز مىڭ مۇزداي قۇرسانعان قىتاي اسكەرىنە تيبەتتىكتەر اسىپ - ساسىپ 8 مىڭ ءشيتى مىلتىقپەن، ساداقپەن قارۋلانعان اسكەرىن قارسى قويىپتى. قىتاي اسكەرى ولاردى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەي باسىپ ءوتىپ، تيبەتكە ءوز وكىمەتىن ورناتادى. وسى كەزدە بۇرىن ءبىراز مۇرتى مايلانعان تيبەتتىك شەنەۋنىكتەر ەلىن ساتىپ قىتاي جاعىنا ءوتىپ كەتىپتى. بۇل كەزدە، تيبەتتىڭ دالاي لاماسى بوقمۇرىن بالا، بيلىكتە ەل بيلەپ ونىڭ ۋازىرلەرى وتىر. بۇل ۋازىرلەر سول تۇستا ەلدىڭ ىرگەسىن بەكىتىپ، قۋاتتى اسكەر جاساقتاپ، مىقتى مەملەكەت قۇرۋدىڭ ورنىنا تاباندارى جالتىراپ قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىندا جۇگىرىپ "منوگوۆەكتورنىس" دەگەننەن باسقا تۇك تە ىستەمەپتى.
اقىرى، ولاردىڭ سول ولاقتىعىنىڭ كەسىرىنەن تيبەت حالقى قىتايدان مىقتاپ تاياق جەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، سول زامانداعى اتالارىنىڭ بەيقامدىعى ءۇشىن بۇگىندە ولاردىڭ ۇرپاعى وكسىپ جىلاپ ايانىشتى جاعدايعا دۋشار بولدى..
سول جىلداردان بەرى قىتاي وكىمەتى تيبەتتىكتەردى اياۋسىز جانىشتاپ كەلەدى. قىتايعا قارسى تيبەتتىك باس كوتەرگەن قۇرباندار سانى سول زاماننان بەرى ميلليونداپ سانالادى. قىتايدىڭ باسقىنشىلىق ساياساتىنا قارسىلىق رەتىندە 2011 جىلدان بەرى 50-60 تيبەتتىك ءوزىن - ءوزى ورتەگەن ەكەن.
جالپى سول زاماننان بەرى شەتەلدە جۇزدەگەن تيبەتتىك ساياسيلانعان قۇقىق قورعاۋ ۇيىمدارى قۇرىلىپ اقش پەن ءۇندىستاندى ارقا تۇتىپ ءوز ازاتتىعى ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتىمەن جاعالاسىپ كەلەدى. بىراق ونى قىتاي وكىمەتى ۇرسىن با، قىسىق كوز قىتاي بەتتەرى بۇلك ەتپەي ءالى ءوز بىلگەندەرىن ىستەپ وتىر. عالامتور بەتتەرىندەگى ءبىر كادردا ورتەنگەن تيبەتتىك شالاجانسار ازامات ء"تىلىمىز بەن ءدىنىمىز قۇرىدى، ءتىلىمىز قىتاي ءتىلى ارالاسقان قويىرتپاق بولدى، ءبىزدىڭ حالقىمىز حال ۇستىندە جاتىر" دەپ كۇبىرلەپ ءولىپ بارادى.(ينتەرنەتتە ۆيدەوسى بار ەكەن، قاراڭىزدار). بۇل ازاماتتىڭ كەيپى ماعان، بۇگىندە ءوشىپ بارا جاتقان تيبەت حالقىنىڭ وبرازىن كورسەتكەندەي بولدى.
ال تيبەتتىڭ زاڭدى وكىمەتى سول زاماندا شەكارا اسا قاشىپ، ءۇندىستاندى پانالادى، بۇلاردىڭ سىرتقا كەتىپ بوسقىن اتانعان حالقى دا وتە كوپ. ول دا زاڭدى. ەل ىرگەسى سوگىلگەن سوڭ حالقىنان ابدەن بەرەكە كەتكەن ەكەن.
قىتايمەن كورشىلەس ءبىر حالىقتىڭ تاعدىرى وسىنداي. ال تاعى ءبىر حالىق — جوڭعارلار ءتىپتى جوق بوپ كەتتى. مىنە سىزدەرگە تاعى ءبىر قىتايعا كورشىلەس حالىقتىڭ تراگەدياسى.
قىتاي جالپى كورشىسىنىڭ السىزدىگىن ءوزىنىڭ پايداسىنا وڭ جاراتاتىن ەل، ونى بۇل ەل سان عاسىرلار بويى دالەلدەپ كەلەدى. ەگەر ءسىز ءالسىز بولساڭىز، وعان كۇنىڭىز تۇسسە، سىلق ەتكىزىپ جۇتا سالادى.
ەندى مەن ستاتيستيكاعا قاراپ وتىرسام، سوڭعى كەزدە قىتاي وكىمەتى قورعانىس سالاسىنا ميللياردتاعان قىرۋار قارجى شاشىپ جاتىر ەكەن.
ولاردىڭ قازىر قورعانىس سالاسىنا بولىنگەن شىعىنى ازۋلى اقش مەملەكەتىنەن ەكى ەسە عانا كەم ەكەن. بۇرىن ون ەسە، جيىرما ەسە كەم ەدى، ول كەزدە قىتاي قورعانىس سالاسىنا اسا قاتتى ءمان بەرمەيتىن ەدى، بىراق ونىڭ قازىرگى شاماسى سۇمدىق. اقش تىڭ جايى بەلگىلى، ول الەمدى بيلەپ وتىر، ال قىتايدىڭ تۇپكى ماقساتى قانداي؟؟؟
مەن كەيدە بىلاي ويلايمىن، ەگەر تيبەت حالقى تاسقا سىيىنىپ، ەلتىپ، مۇلگىپ، ۇيىقتاپ ءوز تاۋەلسىزدىگىنەن قالاي ايىرىلىپ قالعانىن بىلمەيتىن حالىق بولسا، ءبىز دۋمانداتىپ، تويدان - تويعا سەكەڭدەگەننەن باسقا تۇك تە بىتىرمەگەن حالىقپىز.
ءبىز دوزادان دوزاعا شەيىن ءومىر سۇرەتىن ناشاقورلار سەكىلدى ءبىر سەنبىلىك تويدان ەكىنشى سەنبىلىك تويعا شەيىن ءومىر سۇرەتىن شەگىرتكە حالىقپىز. ويتكەنى ستاتيستيكالىق قاراپايىم قازاقتىڭ مي قاتپارىندا تويدان باسقا تۇك تە جوق.
ءبىز "قازاقتىڭ تويى بىتپەسىن" دەپ ۇرانداپ، داراقى ىرقىل - جىرقىلىمەن وزىمىزگە تونگەن قاۋىپتى دە سەزبەي دۋمانداتىپ جۇرگەن حالىقپىز، ال قاۋىپ قازىر ءدال ىرگەگە ءتوندى. (وسى ورايدا ءبىر ايتا كەتەرلىگى سول تويلارىمىز باياندى بولسا ءبىر ءجون، قازىر بىزدەگى نەكەلەردىڭ 30 پايىزىنا شەيىن اجىراسىپ جاتادى ەكەن، بۇل اجىراسۋ ءۇردىسى بىزدە ۇلتتىق تراگەدياعا اينالدى، ونى دا ويلاعان ەشكىم جوق).
ءبىز قازىر انەبىر مۋلتفيلمدەگى قۇددى ءوزىن - ءوزى سايلاپ العان جۋليان پاتشالارىن ورتاعا الىپ ەڭكىلدەپ بيلەپ جۇرگەن ماداگاسكار لەمۋرلارى سياقتىمىز، وسى مۋلتيتۋىندى - ءدال ءبىز تۋرالى تۋىندى دەسەم ارتىق ايتقانىم ەمەس.
ءبىز قازىر، كەلەشەك ۇرپاعىن ويلاماعان انا بەيقام تيبەتتىڭ اتالارىنىڭ ىستەگەنىن قايتالاپ ءجۇرمىز. بۇل اقيقات.
مەنىڭشە، ءبىز حالىق رەتىندە دەر كەزىندە ەسىمىزدى جيىپ، دەرەۋ ء(تۇسىنىپ تۇرسىزدار ما، دەرەۋ) قۋاتتى مەملەكەتىمىزدى، ايبىندى اسكەرىمىزدى، وزىق ەكونوميكامىزدى، جاھاندىق ۇزدىك عىلىمدى مەڭگەرمەسەك، وسى يدەيامەن اۋىرماساق، كۇيىپ جانباساق، ونى ىسكە اسىرماساق، ءتۇبى ايتپادى دەمەڭىزدەر، ءبىز وسى تيبەت - جوڭعارلارداي قۇردىمعا كەتەمىز.
ولجاس ءابىلدىڭ جازباسىنان
