Tıbet. Men burnaǵy bir jyldary tarıhı derekterge úńilgende osy tıbettikterdiń kóne tarıhynda bir sumdyq dástúrdi kórip qatty tańǵalǵan edim.
Tıbet halqynyń babalary buryn adam jegish kannıbal bolypty. Bular bir kezde o dúnıelik bolǵan ata - anasyn irep soıyp jep qoıyp otyrady eken. Buny olar "bul bizdiń marqumdarǵa degen súıispenshiligimizdiń belgisi, olar úshin bizdiń asqazanymyzdan artyq qabir joq, biz de olardyń árýaǵynan nár alamyz" dep túsindiripti mis. Jáne bular buryn máıitke aınalǵan babalarynyń bas súıeginen ydys jasap sodan sýsyn ishetin kórinedi. Buny 13 ǵasyrlardaǵy saıahatshy G. Rýbrýk óz jazbalarynda atap ótedi. Ony keıin14 ǵasyrda Marko Polo da rastaıdy. "Bulardyń osy dástúri kórshiles halyqtardyń ashý- yzasyn týdyryp otyr" deıdi Rýbrýk.
Búginde osy Tıbet Qytaıdyń quramynda. 1911 jyly Qytaılyq ın ımperııasynyń kúıregeni belgili. Sol kezdegi Qytaıdyń álsizdigin paıdalanyp buryn ın qolastyna qaraǵan Mońǵolııa, Týva, Tıbet syndy kóptegen elder bostandyq alady, sol tusta Týva sekildi halyqtar orystyń qolastyna ótip alady. Al Tıbet 1913 jyly resmı azat bolady. Sodan bular bergi 30- 40 jyl azattyq alǵan jyldary ne istegen deısiz ǵoı? Túk te istemegen. Mólıe tońqańdap tas qudaılaryna tabynyp eltigennen basqa dáneńe de istemegen. Sózdiń toqeteri osy.
Lhasa ataýly dinı ortalyqtaryn astana qylǵan, sol qalany qasıetti qala sanap shal- shaýqannan bastap bala - shaǵalarymen empeńdep sol qalaǵa at shaptyrym jerden tońqańdap kiretin bopty. Qasıetti qala mys.
Bul kezde qytaılyqtar bul elge qatysty "uzyn arqan, keń tusaý" saıasatyn ustanyp, tıbet sheneýnikteriniń tamyryn basyp, olardy jaǵalap keremet syılyqtar jasap, asqan aıarlyqpen satyp alýǵa tyrysady eken. Bundaıdy jalpy orys pen qytaı qatyrady. (Bundaı nárse bizdiń de basymyzdan ótti, bizdegi keıbir maqaýlar áli kúnge sheıin babasynyń orys ımperııasynan alǵan nagrat - syılyqtaryn,shenderin aıtyp maqtanady.) Qytaı ókimeti de ózimen múddeles, ózine adal kórshilerine taralǵy taratyp, keýdelerine salpynshaq asqandy táýir kóredi.
Hosh sonymen, Qytaıda 40 jyldar aıaǵy kommýnıster bılikke keledi. Kelgennen soń Mao zydýn Tıbetti Qytaıdyń bólshegi dep tanyp, artynan kóp uzatpaı kommýnıster Tıbetke basyp kirgende, júz myń muzdaı qursanǵan qytaı áskerine tıbettikter asyp - sasyp 8 myń shıti myltyqpen, sadaqpen qarýlanǵan áskerin qarsy qoıypty. Qytaı áskeri olardy shybyn shaqqan qurly kórmeı basyp ótip, Tıbetke óz ókimetin ornatady. Osy kezde buryn biraz murty maılanǵan tıbettik sheneýnikter elin satyp qytaı jaǵyna ótip ketipti. Bul kezde, Tıbettiń Dalaı Lamasy boqmuryn bala, bılikte el bılep onyń ýázirleri otyr. Bul ýázirler sol tusta eldiń irgesin bekitip, qýatty ásker jasaqtap, myqty memleket qurýdyń ornyna tabandary jaltyrap Qytaı men Úndistan arasynda júgirip "mnogovektornis" degennen basqa túk te istemepti.
Aqyry, olardyń sol olaqtyǵynyń kesirinen tıbet halqy Qytaıdan myqtap taıaq jedi. Uzyn sózdiń qysqasy, sol zamandaǵy atalarynyń beıqamdyǵy úshin búginde olardyń urpaǵy óksip jylap aıanyshty jaǵdaıǵa dýshar boldy..
Sol jyldardan beri Qytaı ókimeti tıbettikterdi aıaýsyz janyshtap keledi. Qytaıǵa qarsy tıbettik bas kótergen qurbandar sany sol zamannan beri mıllıondap sanalady. Qytaıdyń basqynshylyq saıasatyna qarsylyq retinde 2011 jyldan beri 50-60 tıbettik ózin - ózi órtegen eken.
Jalpy sol zamannan beri shetelde júzdegen tıbettik saıasılanǵan quqyq qorǵaý uıymdary qurylyp AQSh pen Úndistandy arqa tutyp óz azattyǵy úshin Qytaı úkimetimen jaǵalasyp keledi. Biraq ony qytaı ókimeti ursyn ba, qysyq kóz qytaı betteri búlk etpeı áli óz bilgenderin istep otyr. Ǵalamtor betterindegi bir kadrda órtengen tıbettik shalajansar azamat "tilimiz ben dinimiz qurydy, tilimiz qytaı tili aralasqan qoıyrtpaq boldy, bizdiń halqymyz hal ústinde jatyr" dep kúbirlep ólip barady.(Internette vıdeosy bar eken, qarańyzdar). Bul azamattyń keıpi maǵan, búginde óship bara jatqan Tıbet halqynyń obrazyn kórsetkendeı boldy.
Al Tıbettiń zańdy ókimeti sol zamanda shekara asa qashyp, Úndistandy panalady, bulardyń syrtqa ketip bosqyn atanǵan halqy da óte kóp. Ol da zańdy. El irgesi sógilgen soń halqynan ábden bereke ketken eken.
Qytaımen kórshiles bir halyqtyń taǵdyry osyndaı. Al taǵy bir halyq — jońǵarlar tipti joq bop ketti. Mine sizderge taǵy bir qytaıǵa kórshiles halyqtyń tragedııasy.
Qytaı jalpy kórshisiniń álsizdigin óziniń paıdasyna oń jaratatyn el, ony bul el san ǵasyrlar boıy dáleldep keledi. Eger siz álsiz bolsańyz, oǵan kúnińiz tússe, sylq etkizip juta salady.
Endi men statıstıkaǵa qarap otyrsam, sońǵy kezde Qytaı ókimeti qorǵanys salasyna mıllıardtaǵan qyrýar qarjy shashyp jatyr eken.
Olardyń qazir qorǵanys salasyna bólingen shyǵyny azýly AQSh memleketinen eki ese ǵana kem eken. Buryn on ese, jıyrma ese kem edi, ol kezde qytaı qorǵanys salasyna asa qatty mán bermeıtin edi, biraq onyń qazirgi shamasy sumdyq. AQSh tyń jaıy belgili, ol álemdi bılep otyr, al Qytaıdyń túpki maqsaty qandaı???
Men keıde bylaı oılaımyn, eger Tıbet halqy tasqa syıynyp, eltip, múlgip, uıyqtap óz táýelsizdiginen qalaı aıyrylyp qalǵanyn bilmeıtin halyq bolsa, biz dýmandatyp, toıdan - toıǵa sekeńdegennen basqa túk te bitirmegen halyqpyz.
Biz dozadan dozaǵa sheıin ómir súretin nashaqorlar sekildi bir senbilik toıdan ekinshi senbilik toıǵa sheıin ómir súretin shegirtke halyqpyz. Óıtkeni statıstıkalyq qarapaıym qazaqtyń mı qatparynda toıdan basqa túk te joq.
Biz "qazaqtyń toıy bitpesin" dep urandap, daraqy yrqyl - jyrqylymen ózimizge tóngen qaýipti de sezbeı dýmandatyp júrgen halyqpyz, al qaýip qazir dál irgege tóndi. (Osy oraıda bir aıta keterligi sol toılarymyz baıandy bolsa bir jón, qazir bizdegi nekelerdiń 30 paıyzyna sheıin ajyrasyp jatady eken, bul ajyrasý úrdisi bizde ulttyq tragedııaǵa aınaldy, ony da oılaǵan eshkim joq).
Biz qazir ánebir mýltfılmdegi quddy ózin - ózi saılap alǵan Jýlıan patshalaryn ortaǵa alyp eńkildep bılep júrgen Madagaskar lemýrlary sııaqtymyz, osy mýltıtýyndy - dál biz týraly týyndy desem artyq aıtqanym emes.
Biz qazir, keleshek urpaǵyn oılamaǵan ana beıqam tıbettiń atalarynyń istegenin qaıtalap júrmiz. Bul aqıqat.
Menińshe, biz halyq retinde der kezinde esimizdi jıyp, DEREÝ (túsinip tursyzdar ma, DEREÝ) qýatty memleketimizdi, aıbyndy áskerimizdi, ozyq ekonomıkamyzdy, jahandyq úzdik ǵylymdy meńgermesek, osy ıdeıamen aýyrmasaq, kúıip janbasaq, ony iske asyrmasaq, túbi aıtpady demeńizder, biz osy tıbet - jońǵarlardaı qurdymǵa ketemiz.
Oljas Ábildiń jazbasynan
