جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ – اتا-بابامىزدان بەرى كەلە جاتقان قاتاڭ قۇقىقتىق زاڭ-ەرەجە. بۇل – اۋرۋ تۋدىراتىن گەنەتيكالىق وزگەرىستەردىڭ، فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق اۋىتقۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاسالعان ساقتىق شاراسى.
ياعني، ۇيلەنەتىن ازامات قالىڭدىقتى جەتى تاۋدان اسىپ، جەتى وزەننەن ءوتىپ تاپسا، ەرلىك سانالعان. بۇل ۇرپاق ساۋلىعىن، قان تازالىعىن، تەكتىلىكتى ساقتاۋدىڭ ەڭ ۇلى ءارى ەڭ سەنىمدى جولى رەتىندە الەمدە مويىندالدى.
“جەتى جارعىداعى” جەتى اتا ماسەلەسى
جەتى جارعىنىڭ نەكەلىك قاتىناستار تۋرالى بابىندا باليعاتقا تولۋمەن قاتار، ەكىنشى شارت – بۇل بولاشاق جۇبايلاردىڭ جەتى اتاعا دەيىن تۋىستىق قاتىناستا بولماۋى تالاپ ەتىلگەن. وندا باليعات جاسى 13 بولىپ بەلگىلەنگەن. سونىمەن بىرگە اتاستىرۋ، ايتتىرۋ، قۇدا ءتۇسۋ، عاشىقتىق جانە باسقا دا جولمەن قوسىلۋدىڭ ەرەجەلەرى ايقىندالدى. قالىڭمال بەرۋدىڭ ءتارتىبى دە رۋ باسىلارى مەن اقساقالداردىڭ كەلىسىمىمەن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا قاراي وڭتايلاندىرىلدى. بۇنىڭ قازاقتا “باي بايعا، ساي سايعا قۇيادى” دەگەن ماتەلىنە اينالعانى بەلگىلى.
جەتى اتاعا جەتپەي قوسىلعاندارعا قولدانىلعان جازالار
تەرىس باتا – اكە-شەشەسى، نە قاتتى نازارى تۇسكەن اقساقال الاقانىن تەرىس قاراتىپ جايىپ، لاعنەت ايتىپ، قارعىس دۇعاسىن وقىعان.
جەتى اتاعا تولماي قوسىلعان جاستاردىڭ ماسەلەسىن رۋ باسشىلارى مەن اقساقالدارىنىڭ جينالىسى شەشىپ وتىرعان. الدىمەن 3-5 رەتكە دەيىن ەسكەرتۋ جاساعان. ەگەر ەكى جاس اقساقالداردىڭ، اكە-شەشەنىڭ شەشىمىنە قاراماي ۇيلەنسە، قاشىپ كەتسە ەڭ الدىمەن "تەرىس باتا" بەرگەن. سونىمەن بىرگە قايدا قاشىپ كەتسە دە تاۋىپ الىپ، جازالاپ، ءتىپتى، ءولتىرىپ وتىرعان.
مۇندايدان ەلدى شەكتەپ، حالىققا ۇلگى ەتۋ ءۇشىن “تاس اتۋ” ارقىلى دا قيا باسقانداردى جازالاپ وتىرعان. وندا ءار ۇيدەن ءبىر ادامنان شىعىپ، ءبىر كەسەك تاستى ەلدى قارا بەت ەتكەن قىلمىسكەرگە اتقان. بۇل ءدىني جازالاۋ تۇرىنە ۇقساپ كەتەدى.
كەيدە ءتورت جاققا كەرىپ، جەرگە جاتقىزىپ بايلاپ قويىپ، ۇستىنەن قورالى قويدى ارلى-بەرلى وتكىزۋ ارقىلى مالدىڭ تۇياعىنا تاپتاتىپ ولتىرگەن.
ەلدەن الاستاۋ – كەيدە وسىنداي اۋىر قىلمىس جاساعان ەكى جاستى بايلاپ، ەلدەن الىس جەرگە اپارىپ، تەنتىرەتىپ قويا بەرگەن. بىراق ولتىرمەگەن.
بۇدان تىس اساۋ جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا تاعىپ، سۇيرەتىپ جىبەرگەن جاعدايلار دا بولىپتى.
جەتى اتا تۋرالى ادەبيەتتە نە بار؟
كەيبىر عاشىقتىق جىرلار “جەتى اتادان قىز الىسپاۋ” زاڭىنان سوڭ تۋىنداعان. بۇل تۋرالى “قالقامان – مامىر” عاشىقتىق جىرىن ايتۋعا بولادى. وندا قالقامان مەن مامىردىڭ اراسىنداعى تۋىستىق قاتىناس جەتى اتاعا تولماعاندىقتان اقساقالدار جاعىنان ۇيلەنۋگە شەك قويىلادى. سونىمەن عاشىقتاردىڭ اراسىندا تراگەديا تۋعانى بەلگىلى. سول سەبەپتى مامىردى تۋىستارى اتىپ تاستاعان – مىنە بۇدان قازاقتىڭ جەتى اتا قاعيداسىنىڭ وتە قاتال زاڭ ەكەنىن كورۋگە بولادى.
"قالقامان – مامىر" – 1722 جىلى بولعان تاريحي وقيعاعا بايلانىستى شىعارىلعان داستان. اۆتورى ش.قۇدايبەردىۇلى. جاس جىگىت قالقامان مەن ارۋ قىز مامىر ءبىر-بىرىنە عاشىق بولىپ قوسىلعانىمەن، ولاردىڭ ءبىر رۋدان شىققاندىعىنا بايلانىستى، ەكى جاس ء"داستۇردى بۇزعانى ءۇشىن" ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. مامىر ءوز تۋىسى كوكەنايدىڭ قولىنان قازا تابادى. (ۋيكيپەديا اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىندى).
قازاق جەتى اتاعا تولىپ، قىز الىسۋعا رۇقسات بولعاندا قانداي جورالعى جاساعان؟
باياحمەت جۇماباي، ەتنوگراف، جازۋشى:
"ارينە، بۇل جاعداي ەكى جاستىڭ ءوزارا ماحابباتىنان تۋىندايتىنى بەلگىلى. مۇنداي كەزدە اۋىل اقساقالدارى مەن بيلەرى اقىلداسقان. ەگەر ەكى جاستىڭ تۋىستىق بايلانىسى جەتى اتاعا تولسا، جەتى رۋدان بيلەر مەن اقساقالداردى جيناپ، "اقسارباس" ايتىپ، مال سويىپ، باتاسىن بەرەتىن بولعان. سونىمەن بىرگە جاڭا شىققان رۋعا رۋ اتىن، ەن-تاڭباسىن، ارۋاق-ۇرانىن بەلگىلەپ بەرگەن. مىنە وسى باتالاسۋدان كەيىن بۇل ەكى رۋ ءبىر-بىرىنەن قىز الىساتىن بولىپتى".
رۋدى سۇراۋ – ۇلكەن ۇلاعات
جاستاردىڭ ءوزارا رۋ سۇراسۋى ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. وسى ارقىلى ءوز تەكتەرىن بىلەدى ءارى تانىسقان قىز-جىگىت تۋىستىق بايلانىستىڭ الىس-جاقىندىعىن دا ايىرادى. مىنە، بۇل جاستاردىڭ ءتىل تابىسىپ، ءوزارا ءسوز بايلاسۋىنا ىقپال ەتەدى.
سماعۇل ارايلىم، ستۋدەنت: “ينتەرنەتتە ءبىر جىگىتپەن تانىستىم. بايقاعانىم، قازىر جىگىتتەر ەڭ الدىمەن سويلەسەتىن قىزىنىڭ رۋىن سۇراپ الادى. بۇل مەنى قۋانتتى. سوسىن نە بولدى دەيسىز عوي. ەكەۋمىز دە ءبىر رۋدان ەكەنبىز. “مەنىكى بولماي قالدى، ءا؟” دەپ ازىلدەپ قويدى. “ەشتەڭە ەتپەس، تاعى ءبىر اعام بار ەكەن” دەپ جىلى جابا قويدىم. مەنىڭشە، رۋ سۇراسۋ ەرسى ەمەس، ءتىپتى مىندەتتى نارسە. باۋىر باسىپ قالعاننان كەيىن بىلسە، ەكى جاسقا دا ايىرىلىسۋ قيىن بولۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى بولاشاقتا ءومىرىڭدى بىرگە وتكىزەتىن ادامنىڭ تەگىن ءبىلۋ كەرەك”
قاراقالپاق جانە نوعاي مەن قۇمىق، از باشقۇرتتا بۇل سالت جوعالۋدا
ويتكەنى بۇل حالىقتار XVI – XIX عاسىرعا دەيىن قازاقتان بولىنبەگەن تۋىسقان ۇلىستار ەدى. ولار قازىر وزدەرى تۇرعان ورتالارىنا بايلانىستى بۇل سالتتان ايىرىلىپ بارا جاتىر.
قاراقالپاقتار مەن نوعايلار كەڭەس وداعى قۇرىلعاننان كەيىن قازاقتان الىستاي باستادى. تۋىسقاندار اراسىندا قىز الىسپاۋ دارىپتەلسە دە جەتى اتاعا دەيىن دەگەن قاعيدانى ۇستانبايدى ەكەن. ونسىزدا سانى از بولعان سوڭ امالسىزدان ءوزارا قىز الىسا بەرگەن. قاراقالپاقتار ءسويتىپ اقىرىنداپ وزبەكتەردىڭ سالتىن قابىلداي باستادى.
جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ ءداستۇرى ۇرپاق ساۋلىعى ءۇشىن ۇلكەن مانگە يە ەكەنى ايان. كوپشىلىگى ءمان بەرمەگەنىمەن كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن بۇل ءداستۇردىڭ ماڭىزى مول. ءسىز نە دەيسىز؟
اياۋلىم ءابىلدا،
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
