ابدىكەرىم مۇراتوۆ. ازانشى

3654
Adyrna.kz Telegram

كەشىرەك كەلىپ، ىستامبۇلدا تەڭىز جاعاسىنداعى بەس جۇلدىزدى قوناقۇيگە جايعاسقان سوڭ، ۇيىقتار الدىندا تازا اۋامەن سەرگيىن دەگەن ويمەن سىرتقا شىعىپ، جاعالاۋ بويىمەن تۇركيانىڭ بايراقتارىن جەلبىرەتكەن جۇزدەگەن ۇلكەندى-كىشىلى كەمەلەردىڭ ارى-بەرى جۇزگەنىنە، قارماقتارىن سۋعا سالىپ قويىپ، بالىقتىڭ ىلىنگەنىن اڭدىپ، سىم تالشىعىنىڭ جىبىرلاعانىنان كوز ايىرماستان تاپجىلماي وتىرعان قارت بالىقشىلاردىڭ توزىمىنە، اق شاعالالاردىڭ مايدا شاباقتى كوز ىلەستىرمەي ءىلىپ كەتكەن شاپشاڭدىعىنا سۇيسىنە قاراپ ءبىراز ءجۇرىپ كەلدىم.

جاتقانىممەن، ۇيقىم قاشىپ، كوزىم ىلىنبەدى، وعان قوسا ۋاقىتتىڭ اۋىسۋى دا اسەر ەتكەن سياقتى. ۇشاقتا دا كوزىمدى جۇمعانىممەن، ۇيىقتاي الماي قويعان ەدىم.

تاعى تۇردىم، قۇردان-قۇر جاتا بەرگەن بولماس دەپ، حامامعا بارىپ، ونداعى حاۋىزدا توبەسىنە كادىمگى اسپان مەن جۇلدىزداردى جاساپ قويعان شەبەردىڭ ۇقىپتىلىعىن مويىنداعان تابيعاتتىڭ قۇشاعىندا سول تابيعاتتىڭ ءبىر تۇيىرشىگىندەي عانا بولىپ جالعىز ءوزىم جايمەن ءجۇزىپ ءجۇردىم.

شارشاپ كەلسەم دە ۇيىقتاي الار ەمەسپىن، استىمداعى كىرشىكسىز اپپاق سەيسەپتەر، بولمەدەگى قىمبات جيھاز، جەلدەتكىشتەن ەسكەن سالقىن اۋا، جاعىمدى اۋەن جانىمنىڭ جاي تابۋىنا ءتىپتى دە سەپ بولمادى. ءبىر نارسە جەتپەگەندەي بولا بەردىم. تەلەديداردىڭ ارنالارىن توقتاۋسىز اۋىستىرا بەرگەننەن جالىعىپ، اقىرى ءتۇن اۋا كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى...

ۇيقىلى-وياۋ كەزىمدە ءبىر ءۇن ەستىلدى:

«اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار!

اشھادۋ ءال-ءلا ءيلاحا ءيللا للاھ...»

ورنىمنان اتىپ تۇردىم. مۇنداي داۋىستى ەستىمەگەنىمە بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. تاعى باسقا، تاعى باسقا مەشىتتەردە ايتىلىپ، بۇكىل ىستامبۇلدىڭ ءىشىن تاڭعى بامداتقا شاقىرعان ازان ءۇنى ارالاپ كەتتى...

بالا كەزىمىزدە ازان ەستىلگەندە ءجۇرىپ بارا جاتساق تا، ويناپ جاتساق تا، فۋتبولدا دوپ اياققا ءتيىپ، قارسىلاستىڭ داربازاسىنا دوپ سالۋدىڭ كەزەگى كەلىپ قالسا دا، وتىرا قالامىز دا، ازان بىتكەنشە ۇندەمەستەن تىزەرلەي كەتەتىنبىز.

سودان ازان بىتكەندە ءجۇزىمىزدى سيپاپ، جولىمىزدى، جۇمىسىمىزدى، ويىنىمىزدى ءارى قاراي جالعاپ كەتەتىنبىز...

ءار كۇنىمىز ازانمەن باستالۋشى ەدى...

ازان دەمەكشى...

***

...ءبىزدىڭ اۋىل مەن كورشى اۋىل ءبىر قىردىڭ ەكى جاعىندا جايعاسقان، سوندىقتان دا ءبىر اۋىلدىڭ اتى كۇنگەي بولسا، ەكىنشىسى – تەرىسكەي. ەكى اۋىلعا ءبىر زيرات: كۇنگەيلىكتەر دە، تەرىسكەيلىكتەر دە بولەك-بولەك وزدەرىنىڭ قيا جولدارىمەن ءمايىتتى الىپ كەلسە، دوڭگە شىققان سوڭ توپىراق سالۋعا ەكى اۋىلدىڭ دا ەركەكتەرى جينالادى. سول زيراتتىڭ ءبىر بۇرىشىندا مەشىت بار. ەسكى مەشىت. الگى مەشىتتىڭ ءبىر بۇيىرىندە مەشىت سياقتى كونەتوز ءۇي ورىن تەپكەن. ول – ازانشىنىڭ ءۇيى. ءبىز، بوقمۇرىندار، ازانشىنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى بار ما، جوق پا، شىنى كەرەك، بىلمەيمىز، جاي عانا «ازانشى» دەپ اتايمىز. مەن ءتىپتى، قازىرگە دەيىن ازانشىنىڭ اتى كىم ەكەنىن سۇراماعام...

قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى بەس ۋاقىت ازانىن ايتادى. ونىڭ سونشالىقتى جاعىمدى داۋىسى اسا ەرەكشە، اسىرەسە ورازادا اۋىز اشار الدىنداعى ازانى بىزگە ءتىپتى باسقاشا سەزىلەدى. شارشاعان كۇن ۇياسىنا باتقاننان-اق، انامىز «ەندى ازاندى تىڭداپ تۇرىڭدار» دەپ، سىرتقا شىعارىپ قويۋشى ەدى. سودان ءبىر كەزدە ازان باستالادى. جارىقتىق ازاندى ەرەكشە ايتۋشى ەدى، الدىمەن ءبىر تارماعىن ايتادى دا، ارتىنان ءبىرشاما ۋاقىت تىنىپ قالادى، سودان ءبىتتى مە ەكەن دەپ تۇرساڭ، تاعى جالعاسىپ كەتەدى. دىبىسىنىڭ اۋەزدىلىگى، داۋىسىنىڭ قۇلاققا جاعىمدىلىعى، ايتۋ بارىسىندا جاساعان تىنىستارى سونداي تاماشا، ءدوپ كەلگەن ىرعاعى، اراب سوزدەرىن ناقتىلاپ، باپتاپ ايتقانى – ءبارى دە كەلىستى، جاراسىمدى. ورازادا ءوستىپ ازان تىڭداۋعا شىعىپ، باستالعاندا ورنى-ورنىمىزدا وتىرىپ قالامىز دا، بىتكەننەن سوڭ ءجۇزىمىزدى ءبىر سيپاپ، ۇيگە «ازان ايتتى» دەپ جۇگىرىپ كىرەمىز. اۋزىمىز بەرىك بولماسا دا، ۇلكەندەردىڭ جانىندا، ولاردان بۇرىن رامازاننىڭ مول داستارقانىنا قول سوزامىز.

اۋىلىمىزدا ءبىر ەمەس، اپتالاپ كۇننىڭ كوزى تۇگىلى، قايسى تۇستا تۇرعانى كورىنبەيتىن، كوك اسپان اشىلماستاي تۇنەرىپ، ەكپىنى ادامدى ۇشىرىپ اكەتەتىندەي الاي-دۇلەي داۋىلدى كۇندەر بولادى. ادامدار جاڭىلىسادى، ساعات ءتىلى الدىعا اسىعىپ كەتىپ قالادى، نە كەشىگىپ ارتتا قالادى، نە تۇقىمى قۇرعىردىڭ قۇمى ءبىتىپ، كۇرت توقتايدى، ەسكى ساعاتتاردى بۇراپ تۇرۋدى ۇمىتاسىڭ، قابىرعاداعى كوكەك ساعاتتارى كەيدە ءۇنى شىقپاي جىم بولادى. بىراق ازانشى استە جاڭىلىسپايدى، دالمە-ءدال، كۇن مەن ءتۇن تەڭەسۋگە، بىرىنەن ءبىرى جەر بەتىندەگى بيلىگىن كوبىرەك جۇرگىزۋگە اسىعىپ، الماسىپ تۇرسا، ازانشى دا ولاردى وكشەلەپ، ناماز ۋاقىتىن ناقتى بەلگىلەپ، ازانىن جاڭعىرتىپ وتىرادى. اۋىلىمىزدىڭ ساعاتى دا – وسى ازانشى. جاز ىسىعان كەزدە ەگىستىكتەگى تەمەكى ءپىسىپ، ورىپ الۋ ۋاقىتى كەلگەندە، سول ازاندى كۇتىپ جاتامىز، ازان ايتىلعان سوڭ ءاپ-ساتتە كيىنىپ، تەمەكى جيناۋعا كەتەمىز. مال بازارعا بارعاندار دا، مال ىزدەپ تاۋعا شىعاتىندار دا «ازانشىنىڭ داۋىسىمەن تۇرايىق» دەپ قالۋشى ەدى، نەمەسە «ازانشىنىن ءبىرىنشى ايتقان ساتىندە كەلگەن ەدىم» دەيتىن.

ازانشى بولسا دەنە قىزۋى جانىن سۋىرىپ الاتىنداي قيناسا دا، جوتەلى ىشەك-قارنىن اقتارىپ جاتسا دا – ازانىن ايتادى دا، اۋىرعانىن ودان ءارى جالعاستىرا بەرەدى.

«ازان ايتۋدى قايدان ۇيرەنگەنسىز»، - دەدىم ءبىر جولى ونىڭ سۇستى جۇزىنە قايمىعا قاراپ، «ە-ەھ، بالام، جەتى اتامىز ازان ايتىپ كەلگەن، اتالارىمىزدىڭ ىشىندە قوقاندا حان ورداسىنا بارىپ ازان ايتقاندار دا بولعان، تۋعانىمىزدا اكەلەرىمىز قۇلاعىمىزعا ازان ايتىپ ات قويادى، توبەمىزدە كۇندە بەس ۋاقىت ازان ايتىلادى، سوندا ءبىز ازانشى بولماعاندا كىم بولادى»، - دەپ قويدى.

اۋىلعا اس نە تويعا بارىپ قالسا، ازان ۋاقىتى جاقىنداعاندا، ۇيگە جەتەتۇعىن ۋاقىتىن شامالاپ، وتىرعان جەرىنەن ۇشىپ تۇرىپ شىعىپ كەتەدى. ونىڭ كەتكەنىن دە ءبىرلى-جارىم ادام ەرسى كورمەيدى. كەتە بەرەدى. شاي قايناتىم ۋاقىتتان كەيىن، ەكى اۋىلدىڭ ءىشىن جاڭعىرتقان سونداي ءبىر جاعىمدى ازان ءۇنى تاعى ءبىر ناماز ۋاقىتى كەلگەنىن جاريا ەتىپ، جان-جاققا تاراتىپ جاتاتىنىن اۋىلىمىزدىڭ قالىپتى ءبىر كورىنىسى دەپ ءبىلىپ، اسا ءمان دە بەرمەيتىنبىز.

ادامدار بولسا «جاراتقان التى جىل ازان ايتقان پەندەسىن سۇراققا الماي، دەرەۋ جانناتقا شىعارادى»، «ازانى قانشا جەرگە ەستىلسە، سونشا جەردەن جينالعان ساۋاپ ازانشىعا تيەدى» دەپ قالۋشى ەدى.

وعان قوسا، ونىڭ نامازعا ازان ايتقاننان باسقا دا كۇنگەي-تەرىسكەي اۋىلدارىندا اتقاراتىن تاعى ءبىر جاۋاپتى مىندەتى بار – بۇل جاڭا تۋعان بالالارعا ازان شاقىرىپ ات قويۋ. ۇلكەنىرەك بالالار ونىڭ ۇيىنە كەلىپ: «ازانشى اتا، ءسىز ءبىزدىڭ ۇيگە كەلىپ بوپەمە ات قويىپ بەرەدى ەكەنسىز، اكەمدەر ايتتى»، - دەيدى. «كىمنىڭ بالاسىسىڭ» دەپ، بارار جەرىن ناقتىلاپ سۇراپ الادى دا، ۇيىنە كىرىپ بالاعا «مىنە، ءسۇيىنشىڭ» دەپ تاپقانىن ۇستاتادى، ءبىر جاڭعاق بولسا دا بەرەدى. بالاقايلاردىڭ وجەتتەرى ازانشىعا تىك قاراپ، «مىناداي ات قويىپ بەرىڭىزشى، اناداي ەسىم بەرىڭىز» دەپ سۇرايدى. قاريا بولسا ونىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، بالانى ەرتىپ، ولاردىڭ ۇيلەرىنە بەت الادى. اتاسى قۇشاقتاپ تۇرعان جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن ەندى عانا اشقان نارەستەنىڭ جانىندا قۇبىلاعا قاراپ ازانىن ايتىپ، كەيىن قۇلاعىنا اتىن سىبىرلايدى. ءابدىلحاميت، ابدىعاني، ابدىكەرىم، ءابدىراحمان، ابدىمۇقتار، ءابدىمۇتالىپ دەگەن ەسىمدەر قايتا-قايتا قويىلا بەرەتىن. كەيىن ازانشىنىڭ ايتقانىنا كونبەي، بالانىڭ اتا-اناسى نۇرلان بولسىن، باقىت بولسىن، كوسموس بولسىن دەپ، جاڭا اتتاردى قويدىرا باستادى. ازانشىدا نە كىنا، ايتقان اتتاردى بالانىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ قويا بەرەدى. كەيىن كەيبىر پەندەلەردىڭ ازانشى قويعان سول اتتارى باسقاشا بولىپ وزگەرىپ كەتكەنىمەن، اقىرەتكە كەتەر الدىندا باياعى ازانشىنىڭ قويعان ەنشىلى ەسىمىن قايتا ەسىنە تۇسىرەدى.

ەكى اۋىلدىڭ ادامدارىنىڭ ەسىمىنىڭ دەنىن سول ازانشى قويىپ بەرگەن.

ونىڭ ات قويعاندارى كوپ بولعانىمەن، ءوزىنىڭ بالالارى جوق. ايەل تۇرمادى. ءبىرى ونىڭ ازانشىلىعىنا نامىستانىپ كەتسە، ءبىرى ۇيقى بەرمەگەنىنەن ىعىر بولىپ تايىپ تۇرعان. تاعى ءبىرى جاي ءىزىن سۋىتقان. كەتكەندەردىڭ ءبىرىنىڭ دە ارتىنان نە ءوزى بارمادى، نە قايتارىپ الىپ كەلۋگە بىرەۋدى جىبەرمەدى. بىرەۋى عانا كۇماندى كەتتى، قالعاندارىنان بالالى بولمادى. بۇكىل ءومىرىن جالعىز وتكىزدى. وعان ىشتەي نالي ما – بىلدىرمەيدى، بىرەۋ بىردەڭە دەسە – مەن ات قويعان بالالاردىڭ ءبارى مەنىكى دەپ قۇتىلادى...

***

ءبىر جولى كولحوزعا جاڭا باستىق كەلەدى. باسقا جاقتان ەكەن. كەلە سالا كەڭسەدە اكتيۆپەن تانىسىپ جاتسا، ازان جاڭعىرا كەتتى. اقىر اياعىنا دەيىن دەمىن ىشىنە تارتىپ تىڭداپ، ازان بىتكەن سوڭ دا سىلەيىپ وتىرا بەردى. ءولى جىم-جىرتتىقتى بۇزا الماي كولحوزداعى بەتكەۇستارلار دا جايسىزدانىپ تۇر.

- بۇل كىم؟ – دەدى جاڭا باسشى.

- ازانشى، - دەستى الگىلەر ءبىر اۋىزدان.

- ەرتەڭ ماعان الىپ كەلىڭدەر!

ەرتەسى ازانشىنى الىپ كەلەدى.

- ازاندى كانشا رەت ايتاسىڭ؟ – دەدى باسشى جۇدەۋ كىسىنىڭ قالتىراپ تۇرعان دەنەسىن ودان بەتەر قالشىلداتىپ.

- بەس ۋاقىت... – ازانشى داۋىسىن ارەڭ شىعادى. ونىڭ ەكى اۋىلدى جارىپ جىبەرەتىندەي باقۋات ءۇنى رايىستىڭ مەكەمەسىندە ءوشىپ جاتقان شامداي ولىمسىرەي بەردى.

- ازانىڭنىن ماعىناسىن بىلەسىڭ بە؟

- ىى، نامازعا شاقىرامىن!

- سەن ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ مۇشەسىسىڭ. كولحوزعا قىزمەت ەتۋىڭ كەرەك! – دەدى باستىق ءبىراز جۋاسىپ.

ازانشى شىنىندا دا كولحوزدىڭ جۇمىسىن اتقارىپ كورگەن ەمەس، كولحوزعا مۇشە ەكەنىن بىلمەيدى دە. اكەسىن كولحوز كۋلاك دەپ سوتتاتىپ، مۇلكىن تاركىلەپ، سول جاقتا سۇيەگى اق جاۋىپ ارۋلاپ قويىلماي، جانازاسى وقىلماي قالدى دەگەندى ادامداردان ەستىپ، «كولحوز» دەگەندى تىڭداعىسى دا كەلمەيتىن. كەشە كەشكىسىن كولحوز باسشىسى شاقىرىپ جاتقانىن ايتقاندا دا ۇيقىسى قاشىپ، سارىدەگى ازانىن دا قالتىراپ زورعا ايتقان.

- بۇدان كەيىن ازانىڭنان سوڭ ءبىزدىڭ كولحوزدىڭ حابارلاماسىن ايعايلاپ جاريالاپ تۇراسىڭ؟ – دەدى باستىق وكتەم سويلەپ.

- جوق، اقساقال، بولمايدى، - دەدى ازانشى ەسى شىعىپ، - ازانعا باسقا ءسوز قوسۋعا بولمايدى.

- بولادى! ءبارى بولادى! بۇل دۇنيەدە بولمايتىن نارسە دەگەن جوق! ايتاسىڭ!

- ايتادى! ايتادى! – دەپ شىر-پىرى شىعىپ كەتتى ءاۋ باستان ەسى شىعىپ تۇرعان ازانشىنىڭ تۋىستارىنىڭ ءبىرى، كولحوز بريگاديرلەرىنىڭ اقساقالى. – سوزدەرىن مەن ءوزىم حاتشى قىزىڭىزدان الىپ بارىپ بەرىپ تۇرامىن.

***

سول ەكەن، ءبىز نارسەگە اڭ-تاڭ بولدىق: بەس ۋاقىت ازاننان سوڭ ازانشىنىڭ وسى ىسپەتتى كوپتەگەن حابارلامالارى جاريالانا باستادى:

«بۇگىن ساعات التىدا كەڭسەدە جينالىس بولادى، بارلىق اكتيۆتەر تۇگەلدەي كەلۋى ءتيىس! كەلمەگەندەر پارتيادان شىعادى.»

«ەگەمبەردى، سەنى باس ينجەنەر شاقىرىپ جاتىر، تەز ماشيناڭمەن كەلىپ كەت!»

«اتتوقىر مەرگەن، توراعا كۇتىپ وتىر، باياعىنى قاشان اتىپ بەرەسىڭ؟»

«قيسىق ءساتى، سوقىر يمار مەن ماماش سۋدىراقتى الىپ، ەرتەڭ قىرمانعا شىعىڭدار!»

«قۇرمەتتى كوممۋنيستەر، ەرتەڭ پارتيا جينالىسىنا ىشپەي، شەكپەي، ادەمى كيىنىپ كەلىڭدەر، رايكومنان ۇلكەندەر كەلەدى!»

بۇنداي حابارلامالارعا بارا-بارا كوندىگىپ تە كەتتىك. ءبىر كۇنى كولحوز جەتەكشىسى قىزمەتتەن كەتىپ، ءوزى عانا كەتپەي، ارابشا ازاننان سوڭ كولحوز بەلسەندىلەرىنىڭ تىلىمەن جازىلعان قىرعىزشا جازۋدى ازانشى ارەڭ-ارەڭ بۋىنداپ وقىپ، سودان جاتتاپ الىپ بار داۋسىمەن ايتىپ بەرەتىن ەسەپسىز حابارلامالارىن قوسا الىپ كەتكەندەي، ازاننان كەيىن بۇكىل اۋىل قۇلاق تۇرەتىن جارنامالار ءتۇپ-تامىرىمەن جوعالدى.

جاڭا باسشىلىققا تاشكەننەن پارتيا مەكتەبىن بيىل عانا بىتىرگەن جاپ-جاس جىگىتتى، جىگىت تە ەمەس، ورىمدەي بالانى جولداپتى. تەز ارادا اكتيۆتەردى ءبىر-بىردەن زەينەتكە كەتىرىپ، جۇمىستان ايداپ، پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ەتىپ وزىندەي جاس ءبىر دوسىن اكەپ قويدى. ەلدەر «رايىس پەن پارتورگ – ەكى دوستان دۆويكا العانىڭ – ستاليندىك ترويكا العانىڭ» دەپ ءان شىعارىپ العان بۇل ەكەۋى كولحوزدا باسقا شارۋا قالماعانداي، ازانشىنى الدىرىپ، ونى كەلەكەلەپ وتىرىپ، «ەسكىنىڭ سارقىنشاعىن تاراتۋشى»، «ءدىندى ۇگىتتەۋشى» دەپ قاماتىپ تىندى...

اۋىلىمىزدا ازان ءۇنى ەستىلمەي قالدى. ادامدار نامازدى دا جالعىزداپ وقۋعا كىرىستى. ورازا ۇستاعانداردىڭ اۋزىن قيناپ اشتىردى. «ازان ءۇنى ەستىلمەي قالعاندا قيامەت-قايىم بولادى» دەسىپ ەسكىلەر قيامەتتەن قورقىپ، ءوز-وزىنەن كۇڭىرەنىپ ازان ايتقان بولدى...

سول كەزدە تاعدىردىڭ كەرەمەتىنە قارامايسىز با – ءبىزدىڭ ازانشى حالىق جاۋى دەپ سىبىرگە – تايگاگا سۇرگىنگە ايدالادى دا، ول جەردە تۇرمە باسشىسى بولعان تاتار جىگىتتىڭ قولىنا تۇسەدى. ەلدەگى قايتا قۇرۋدىڭ، دەموكراتيانىڭ لەبى ءدال وسى تايگا ورماندارىندا باستالىپ، اباقتىداعىلار بىردە اشتىق جاريالاپ، بىردە قاسىق-تاباقتارىن تىقىلداتىپ، تۇرمەشىلەردىڭ جانىن الىپ، مازاسىن كەتىرەدى. سوندا تاتار ناچالنيك مۇسىلمانداردى جيناپ، ۇلكەن اتاسىنان ۇيرەنگەن قۇران اياتتارىن، حاديستەردى ايتىپ، بەس ۋاقىت ناماز وقىڭدار دەپ ۇگىتتەپ، ازانشىلىققا سول ءبىزدىڭ ازانشىنىڭ ءوزى تابىلىپتى. تۇرمەدەگىلەر ونى ءبىر عانا ىسكە – ازان ايتۋعا شەگەلەپ قويىپتى.

ەكى جىل وتپەي ەسكى وداق ىدىراپ، تۇرمەشىلەر ءوز ادامدارىڭدى الىپ كەتىڭدەر دەپ بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تۇرمە باسشىلارىنا حات جازىپ، الىپ كەتكەندەر الىپ كەتىپ، قىرعىزداردى جوقتاپ بارار ەشكىم تابىلماي، جان-جاققا تاراپ كەتە بەرگەندە ازانشى اۋىلىنا قايتادى.

***

اڭگىمەنىڭ باسىنداعى مەنىڭ ىستامبۇلداعى وقيعام ءدال سول جىلدارى بولعان ەدى...

***

تاڭداردىڭ بىرىندە اۋىلىمىزدا تاعى ازان ءۇنى جاڭعىرادى.

«اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار!

اشھادۋ ءال-ءلا ءيلاھا ءيللا للاھ...».

بۇنى ەستىگەن كارى-قۇرتاڭ دا، جاستار دا دارەتىن الىپ، قىرداعى مەشىتكە اعىلدى. ازانشىمەن قۇشاقتاسىپ كورىسىپ، وعان اق باتاسىن بەرىپ، نامازعا قاز-قاتار ءتىزىلىپ، نامازگويلەردىڭ سانى ارتىپ، بەلى قاتپاعان بالالار دا يمامنىڭ مىنبەرىنە بەت بۇرىپ، ساجدەگە باس ۇردى. ايت نامازدا ەسكى مەشىتكە ادام سيماي، اۋىلىمىزدان شىققان قالتالى جىگىتتەر ارابتاردى الىپ كەلىپ، جاڭا مەشىت سالدىردى. ازانشىعا دىبىس كۇشەيتكىش قويىپ بەرىپ ەدى، ودان قورقىپ، قىمسىنىپ، داۋىسىن بىرەۋ جۇلىپ الىپ كەتەتىندەي كۇي كەشىپ اقىرى كونبەي قويدى دا، ءوزىنىڭ ەسكىشە ايتۋىنا كوشتى.

سودان جاس بالالار ءوز قالالارىمىزداعى مەدرەسەلەردە، يسلام ينستيتۋتتارىندا وقىپ كەلىپ، قىستاعىمىزدا عالىمدار قاتارى كوبەيە بەردى.

ءبىر كۇنى اۋداننان «شوڭدار» كەلدى، اراسىندا وبلىستىڭ قازىسى، يمامدار بار، جاس قاري بالالار دا ءجۇر. «مەشىتتەردى تەكسەرىپ جاتىرمىز، اتتەستاتسيا بولادى» دەدى كەلگەندەر. «ديپلومىڭىزدى الىپ شىعىڭىز» دەدى بىرەۋى. ازانشى ەسكى ساندىقتىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەكى كۋالىك الىپ شىقتى دا، كەلگەندەرگە ۇسىندى. الگىلەر كۇلكىسىن تيا الماي قارقىلداپ كۇلە باستادى. «بۇنىڭ ءبىرى جەتى جىلدىق مەكتەپتى تامامداعان كۋالىگىڭىز، ەكىنشىسى بولسا تراكتوريستەردىڭ كۋرسىندا وقىپسىز، سول ەكەن» دەدى العالى بەرى بەتى ءبىر دە اشىلماعان كۋالىكتەردى قولدان-قولعا وتكىزىپ. ازانشى وقۋ جايلى مۇلدەم بەيحابار، اۋىلدا كەشكى وقۋ اشىلىپ، كوپپەن قاتار ونى دا جازىپ قويعان ەكەن، ۇن، شاي-پاي، تيىن-تەبەنىن دە الىپ جۇرگەن. قايران ەس-ەس-ەس-ەر قاعازىن دا بەرگەن ەكەن، بىراق ازانشى تراكتور ايداۋ بىلاي تۇرسىن، ونىڭ جانىنا جاقىن بارىپ كورگەن ەمەس.

قىسقاسى، مەشىتكە ساقالى كوكىرەگىن جاپقان، جاس بولسا دا قاۋعا ساقال بولىپ العان بىرەۋدى الىپ كەلدى دە، جانازا، نەكە-پەكە عانا ەمەس، ازاندى دا سول وقي باستادى. ازانشى بولسا بىردەمەسىن ۇرلاتقانداي كۇي كەشىپ، ۇيقىسى قاشىپ، ىشقۇسالىقتان ەلگە دە شىعا الماي قالدى. بۇك ءتۇسىپ جاتا بەردى. ازان ايتىلا باستاعاندا قۇلاعىن تۇرە قالادى دا، ىشىنەن جاڭا ازانشىنىڭ ازانىنا قوسىلىپ ءوزى دە قالاي ازان ايتىپ قويعانىن بايقاماي قالادى... بىراق ونىڭ ازانى ەستىلمەيدى. وزىنە دە ەستىلمەيدى. دەسە دە ازان ايتقانداي سەزىمگە بولەنەدى...

وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە ازانشىمىز ۇشتى-كۇيلى «جوعالىپ كەتتى». ومىرىندە اۋىلدان شىقپاعان ازانشىنىڭ «جوعالعانىمەن» كوپشىلىكتىڭ شارۋاسى دا بولعان جوق، ويتكەنى جاڭا ازانشى بار، اۋىل تۇرعىندارى ناپاقا ىزدەپ الىس جاقتارعا كەتىپ، حالىق سيرەكسىپ قالعان. سولارمەن بىرگە كەتىپ قالدى دەسەڭ – جاسى بىرازعا بارىپ قالدى، ءبىر قۇرىلىستا، ساۋدادا ىستەيتىن ەبى دە جوق.

كەيىن ءبىزدىڭ ازانشى قوقاندا ما، تاشكەندە مە، ايتەۋىر ءبىر الىپ شاھاردىڭ ءزاۋلىم مەشىتىندە ازان ايتىپ ءجۇر ەكەن دەگەن اڭگىمە تارادى. ونىڭ ازانىن تىڭداۋ ءۇشىن اتىراپ-شەتتەن قىزىققاندار كەلىپ كەتەدى ەكەن. ايت كۇنى ايتقان ازانىنىڭ اۋەزىنە وكىمەت كىسىلەرى دە رازى بولعان دەسەدى. شىن-وتىرىگىن بىلمەيمىن، تۋريست بولىپ كەلگەن ءبىر اراب ءوز ەلىنە الىپ كەتسەم بە دەگەن ەكەن، مەشىت يمامى كەلىسپەي، بەرمەي قويىپتى دا، مەشىتتىڭ ىشىنەن جاپ-جاقسى ءۇي ءبولىپتى.

جىل وتپەي-اق تاعى قىزىق بولدى – ازانشىمىز اۋىلعا قايتىپ ورالدى. ەسكى مەشىتتەگى كونە ءۇيىن دە ءسۇرىپ تاستاعان ەكەن، جاڭا مەشىتتىڭ ءبىر بۇرىشىن پانالادى. ول قىستاققا اسەتتەن ارەڭ شىققان قۋرايداي ءىلميىپ، جۇدەپ-جاداپ، ءۇپ دەسە ۇشىپ كەتەتىندەي اياعىنان ازەر تۇرىپ، ءۇنى قۇمىعىپ، داۋىسى قىزىل وڭەشىندە-اق ءوشىپ، سويلەۋگە شاماسى قالماعان كەزىندە كەلدى. اۋىلداعى دانىشپانداردىڭ ءبىرى «باقتالاستارى تاماعىنا ۋ قوسىپ بەرىپتى» دەسە، ەندى ءبىرى «كوز ءتيىپتى» دەدى، تاعى باسقاسى «بايىپ كەتكەن ەكەن، اقشاسىن العاندار وسىنداي كۇيگە سالىپ قويىپتى» دەگەن بولدى.

ونىڭ تۋىستارى نامىستانىپ، زەينەتكە شىعارىپ قويساق دۇرىس بولار ەدى دەپ قيمىلداي باستايدى، ارى بارادى، بەرى بارادى، ازانشىنىڭ ەسكى كولحوز مۇراعاتىندا دا، اۋداندىق مۇراعاتتا دا نە ەڭبەك كىتاپشاسى، نە ءبىر كۇن جۇمىس ىستەگەنى جايىندا ەشبىر مالىمەت جوق بوپ شىعارى بار ما.

***

قىزىعى، ازانشىنىڭ داۋىسىن ابدەن تازا قىلىپ زاماناۋي ستۋديادا جازىپ العان ەكەن، سودان ءبىر ۇلكەن مەشىتتەردە ونىڭ ازانى دىبىس كۇشەيتكىشپەن جاڭعىرىپ، ينتەرنەتتە بۇكىل الەمگە تاراپ كەتىپتى...

***

كوپ ۇزاماي ازانشىنى دا ەكى اۋىل تايلى-تاياعىمىزبەن كەلمەسكە شىعارىپ سالدىق. جانازاعا جاس-كارى دەمەي بىردە-ءبىرى قالماي تۇگەل تۇردى، كەلگەندەر ارناعان توپىراعىن سالىپ، پەندەلىك پارىزىن اتقارىپ جاتقاندا زيراتقا اسىعىس كەلە جاتقان ءبىر كولىكتى توسىپ الدىق. ماشينادان تۇسە سالا بەرى قاراي اياق باسقان كىسىنى دەرەۋ تانىدىم. باياعى ازاننان سوڭ حابارلاما ايتتىرعان باستىق بولىپ شىقتى. قازىر ورتالىقتىڭ ءبىر مەشىتىندە يمام بولىپ ءجۇر دەپ ەستىگەن ەدىك. مەنىڭ جانىمدا تۇرىپ، مارقۇمنىڭ بەيىتىنە سالاتۇعىن ءبىر ۋىس توپىراعىنا قايتا-قايتا «مەنى كەشىر»، «ازاننان كەيىن ايتتىرعان حابارلارىم ءۇشىن كەشىر» دەپ كۇبىرلەپ جاتقانىن قۇلاعىم شالدى. ادام دەگەن سونداي ەكەن عوي، ءبىر كۇنى بارىنەن دە تازالانۋى كەرەك ەكەن: بىرەۋ كوپ جەپ الىپ، قورىتا الماعان تاماعىنان ىشەك-قارنىن، باۋىر-جۇرەگىن تازالايدى ەكەن، ەندى ءبىرى بىرەۋگە عايبات سويلەپ الىپ، سول ءسوزىنىڭ ءزىل باتپان اۋىرتپالىعىنان قۇتىلعىسى كەلەدى، تاعى بىرەۋ جامان نيەت-تىلەك ەتىپ، سول ميىن جەگىدەي جەگەن ارام نيەتتەن، تەرىس تىلەكتەن ءوزىن ارىلتقىسى كەلىپ تازالانادى ەكەن. ادام ءومىرى وسىنداي ارەكەتتەردەن تۇرسا كەرەك. ەسكى باستىق ءبىر كەزدە جاساعان كۇناسىنەن ارىلۋ ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ جاتقاندا، ءبىز ازانشىنىڭ الدىندا ونىڭ جاي-كۇيىنە كوڭىل بۇرماعانىمىز، ادام سياقتى تۇسىنە الماعانىمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇراپ، تازالانۋىمىز كەرەكتىگىن، بىراق ەندى ءبارى كەش، تىم كەش بولىپ قالعانىن سەزىپ وكىنە بەردىم...

***

جاز ابدەن قىزعان، قاۋىننىڭ ءيىسى اڭقىپ، قاربىز شارت ەتىپ جارىلعان كەز، اۋىلعا كەشقۇرىم جەتىپ، كەزىندە مارقۇم اتام، توپىراعى تورقا بولعىر اكەم جاتقان ساكىدە باقالاردىڭ باقىلداعان ءۇنىن ەستىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن، تاڭ سوگىلىپ، بوزامىق ساۋلە تارالا باستاعاندا ازان ءۇنى ەستىلدى:

«اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار! اللاھۋ اكبار!

اشھادۋ ءال-ءلا ءيلاحا ءيللا للاھ...»

ورنىمنان قارعىپ تۇردىم. تانىس داۋىس، تانىس ازان. بالالىعىمنىڭ ازانى...

- بۇل كىم؟! – دەدىم جانىمدا جاتقان ءىنىمنىڭ ۇلىنان.

- اا... ۇيىقتاي بەرمەدىڭىز بە؟ ءجا، نامازعا تۇراسىز با؟ ىلگەرىدە ءبىر ازانشى كىسى بولعان ەكەن عوي، مەشىتتە تۇرعان، سونىڭ ءبىر نەمەرەسى تابىلىپتى. سول كەلگەن. سول ازان ايتىپ جاتىر، – دەدى ۇيقىلى-وياۋ. سودان ءسوزىن تاعى جالعاستىرىپ قويدى. – ەندى ءبىزدىڭ اۋىلعا قيامەت-قايىم كەلمەيدى، ءيا، ءبىزدىڭ ازانشىمىز بار!..

 

قىرعىز تىلىنەن اۋدارعان – گۇلنۇر قىرانبايقىزى

 

پىكىرلەر