مەن ۇيعىر ۇلتىن ەس بىلگەن كەزدە-اق كوردىم. سەبەبى، وسكەن اۋدانىمىز ۇيعىر اۋدانى بولعان سوڭ كورەسىڭ. بەرتىن كەلە اكە-شەشەمىز شونجىعا كوشكەندە ۇيعىر بالالارمەن تالاي اسىر سالىپ وينادىق تا. كوكەمنىڭ قول استىندا دا ۇيعىردىڭ تالاي اقجارقىن ازاماتتارى جۇمىس ىستەدى. اللا ءناسىپ ەتىپ ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سوڭ ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتى ندا ەڭبەك جولىم باستالدى. ال، وندا "ۇيعىرتانۋ ورتالىعى" جۇمىس ىستەيتىن. وندا دا قاشقار بەكتەرىنىڭ تۇقىمى، ۇيعىر زيالىلارىنىڭ شوقتىعى بيىك تۇلعاسى - كوممۋنار تاليپوۆپەن، زيالى جان ساۋد اعا موللاۋدوۆپەن (جاندارى جاناتتا بولسىن), باسقا دا ءوزىمىز قاتارلى جاستارمەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەدىك. ودان كەيىنگى ىستەگەن جەرلەرىمىزدە دە ۇيعىر حالقىنىڭ وكىلدەرى بولىپتى، ءالى دە بار.
حوووش، سولاردىڭ بىرىنەن دە ارتىق، قيسىق اڭگىمە ەستىپ كورمەگەنمىن. الايدا، سوڭعى كەزدەرى ءوزىم تۋعان ولكەدەگى ۇيعىر اعايىنداردىڭ وسپادار قىلىقتارى تۋرالى كوپ ەستىپ ءجۇرمىز.
وتكەندە عانا ءدال وسى اۋداننىڭ اقتام، تيىرمەن اۋىلىندارىندا ورىن العان وسپادارسىز جاعدايدان كوبىڭىز حاباردارسىز. الماتى وبلىسى اكىمنىڭ دەر كەزىندە قابىلداعان شەشىمىنىڭ ارقاسىندا قۇداي ساقتاپ ەل تىنىشتىعى ساقتالدى. ال كەشەگى جاعدايدان كەيىن شونجىدا قانداي شيەلەنىس بولعانىن باق-ى ارقىلى ءبىلىپ جاتىرمىز. ەكى كۇندىك ساپارى وسى وقيعاعا تۋرا كەلگەن اماندىق باتتالوۆ اكىم دە شۇعىل تۇردە جينالىس وتكىزگەندە اۋدان جاستارىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى قويعان تالابى اۋدان اتىن وزگەرتۋ بولىپتى. بۇل سوقتاسى پىسكەن ماسەلە. باسقاسى باسقا ۇيعىر اعايىنداردىڭ قانداي القاعا ءتۇسىپ ايتىسسا دا قازاق باۋىرلارىنا دەگەن رەنىشى، وكپەسى بولماۋعا ءتيىس. نەگە دەيسىز عوي؟
وسىدان اتتاي 150 جىل بۇرىن قىتاي قىرعىنىنان باسساۋعالاپ كەلگەن ۇيعىرلار مەن دۇڭگەندەرگە تازابەكتەي سۇڭقاردى ساتىپ كەتكەنىن دە كەشىرىپ قازاقتار پانا بولدى ما؟ بولدى. ودان كەيىن 20 عاسىردىڭ باسىنداعى شەلەك وڭىرىندە بولعان ۇيعىرلار قىرعىنىندا تالاي ۇيعىر بالالارىن قازاقتار ء"وز بالام",-دەپ الىپ قالىپ امان-ساۋ ءوسىرىپ اقار-شاقار ەل ەتتى مە؟ ەتتى. 1938 جىلى التاي قازاقتارى باستاپ، ارتىنان ىلە، تارباعاتاي قازاقتارى قوستاپ، ء"ۇش ايماق" كوتەرىلىسى شىعىپ ىزىنشە شىعىس تۇركىستان قۇرىلدى ما؟ قۇرىلدى. سوعان باستىق بولا قالايىن دەگەن قازاق بولدى ما؟ جوق.
ەلىمىزدە ۇيعىر گازەتى، تەاترى، تەلەارناسى، وقۋ ورىندارى، باسقا دياسپورالاردا جوق "ۇيعىرتانۋ ورتالىعى" بار ما؟ بار. سولاردى جاۋىپ تاستايىق دەپ جاتقان قازاقتار بار ما؟ جوق. ۇيعىر اۋدانىندا شىنى كەرەك قازاقتان گورى ۇيعىر اعايىندار اۋقاتتى تۇرادى. جالپى قازاقيادا كەدەي ۇيعىر جوقتىڭ قاسى. بيزنەستەرىنە بىرەۋ كەدەرگى جاساي ما؟ جوق.
الايدا، قازاقتاردىڭ ۇيعىر تۋىستارىنا وكپەلەرى بار دەسەك جاڭىلمايمىز. ونىڭ باسى سوناۋ ي. يۋسۋپوۆ قازاقكسر-ڭ تىزگىنىن ۇستاعان كەزدە باستالدى. حرۋششەۆپەن اۋىز جالاسىپ قازاق جەرىن بولشەكتەگەنى بار. قۇداي وڭداعاندا (الدە قازاقتىڭ باعىنا) حرۋششەۆتىڭ بيلىگى باياندى بولماي شىقتى. بولماسا نە بولارىن قۇداي بىلەدى. "1986 جىلى قازاق جاستارى قانعا بوگىپ جاتقاندا ءبىر توپ ۇيعىر قايماقتارى م.س. گورباچەۆتىڭ اتىنا قازاقستان ۇيعىر اۆتونومياسىن قۇرىپ بەرۋىن ءوتىنىپ حات جازعان", - دەگەن قاڭقۋدى دا قۇلاعىمىز شالعان. الايدا، ونداي قاڭقۋعا سەنە قويمادىق. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى دا ءبىر توپ ۇيعىر اعايىندار بەلگيادان ساياسي باسپانا دا سۇرادى قازاقستاننان قىسىم كورگەنىن ايتىپ.
كەشەگى وبلىس اكىمىمەن بولعان جينالىستا ۇيعىر اقساقالدارىنىڭ بىرەۋى "شونجىنىڭ اتىن وزگەرتسەك وزگەرتەيىك. اۋدان اتىنا تيىسپەيىك",-دەپتى. بۇل ەل بولاتىن ادامنىڭ ءسوزى مە؟ اقساقالى ءسويتىپ تۇرسا جاستارىنا نە دەپ بولادى؟
اينالايىندار-اۋ "ە، اينالايىندار. وتان ورتاق. وتانىمىزدىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن اۋدان اتىن وزگەرتسەك وزگەرتەيىك. ءبىزدى ايداپ سالىپ جاتقان 3-ءشى ءبىر كۇشتەر (سول جيىندا ايتىلعان) بەرەكەمىزدى قاشىرماسىن. اتى وزگەرسە دە ءبارىبىر حالقى قالادى. پانفيلوۆ، شەلەكتەگى باۋىرلار دا كەلبەتىن جوعالتپاي وتىر عوي",-دەۋگە بولاتىن با ەدى؟ ەل قامىن شىن ويلاعان جاندار بولسا ابدەن بولاتىن ەدى.
شىنىنا كەلسەك، باسقا دياسپورا وكىلدەرىنە ءدال قازاقتارداي كەڭدىك تانىتىپ وتىرعان ۇلت جوق. الىسقا بارماي-اق، وزبەكستان مەن قىرعىزستانعا بارىپ كورىڭىزدەرشى. بىزدەگى جاعدايدىڭ بىرەۋى جاسالىپ پا ەكەن؟ ء"بارىمىز مۇسىلمانبىز",- دەپتى ءبىر ازامات. ودان دا ء"بىز باۋىرلاس حالىقپىز",-دەپ نەگە ايتپايدى؟ دەمەك، ونداي يدەولوگيا جۇرمەيدى. ەكىنشىدەن، جاقىندا ءبىر امەريكا ۇيعىرلارى پارتياسىنىڭ "اقش ۇيعىر مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىندادى",-دەگەن فەيك حابارلاماسىنىڭ ۋاتساپتا تاراپ جۇرگەنىن كورىپ قالدىم. سودان جەلبۋازدانىپ ءبىراز جاستار كوپىرسە كەرەك. قۇداي-اۋ مۇنىڭ انشەيىن ويىن ەكەنىن ورتا ءبىلىم العان ادامنىڭ ءوزى دە بىلەدى عوي.
حوش، سونىمەن شونجىعا بارعان باتالوۆ مىرزا ءبىراز قوردالانعان جاعدايلاردان حاباردار بولىپ، شەشۋدى قولعا الاتىنىن ايتىپ، ۋادە بەرىپتى. بۇيىرسا، وڭىنان بولار.
اعايىندار، تاۋەلسىزدىك تالاي ۇيعىر ازاماتتارىنىڭ ارمانى بولعانىن بىلەمىن. تىلەۋلەرىڭ قابىل بولسىن! الايدا، وعان جەتۋدىڭ جولى باۋىرىڭنىڭ باۋىرىن ويۋ دەپ كىم ايتتى؟ وۋ، تۋىستار-اۋ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا نەمىس پەن كارىس، گرەكتەر وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قايتىپ كەتسە دە قازاقستاندى، قازاق ۇلتىن ۇمىتپاي ءاردايىم العىسپەن ەسكە الىپ وتىرادى. بۇل - تەكتىلىك. تەكتى بوپ قالايىق، اعايىن. تاۋەلسىزدىك تەك قازاققا عانا كەرەك قۇندىلىق ەمەس. وسى وتاندى مەكەندەيتىن بارشا ۇلىستارعا دا كەرەك نارسە. قىزىق. بالا كەزىمدە باۋىرلارىممەن شەكىسىپ قالسام ۇلكەندەر "ەي، توبەت! ساعان نە جوق؟ سەن ۇلكەن ەمەسسىڭ بە؟",-دەر، مەنىكى دۇرىس بولسا دا ۇرسىپ، جىعىپ بەرەتىن. كەيىن ەسەيگەندە "سەن ۇلكەنىسىڭ. بار جاۋاپكەرشىلىك سەندە",-دەيتىن بولدى. دەگەنمەن، كوڭىلدە ورىنسىز ەستىگەن ۇرىسىڭ تۇرىپ تارتىنشاقتايسىڭ شە؟ قازاقتىڭ كۇيى دە سول. دەگەنمەن، 30 جىل ءوتتى عوي. ەندى اق پەن قارانى ايىرا الاتىن كەز كەلگەن شىعار؟
ءسوز سوڭى: ۇيعىر اۋدانىن "قارادالا", ياكي "شارىن",-دەپ وزگەرتەيىك دەسە الا تاقيالى اعايىن ورە تۇرەگەلىپتى. قارادالا ۇعىمىن "قاپ-قارا تاقىر",-دەپ قابىلداپتى. جوق، اعايىن "قارا" ءسوزى ءيىسى تۇركى حالىقتارىندا "ۇلى", "ۇلكەن" دەگەندى بىلدىرەدى.
دوسىم زىكىريا
