Uıǵyrǵa qazaqtaı jaǵdaı jasaǵan halyq joq

14707
Adyrna.kz Telegram

Men uıǵyr ultyn es bilgen kezde-aq kórdim. Sebebi, ósken aýdanymyz Uıǵyr aýdany bolǵan soń kóresiń. Bertin kele áke-sheshemiz Shonjyǵa kóshkende uıǵyr balalarmen talaı asyr salyp oınadyq ta. Kókemniń qol astynda da uıǵyrdyń talaı aqjarqyn azamattary jumys istedi. Alla násip etip ýnıversıtet bitirgen soń R.B.Súleımenov Atyndaǵy Shyǵystaný Instıtýty nda eńbek jolym bastaldy. Al, onda "Uıǵyrtaný ortalyǵy" jumys isteıtin. Onda da Qashqar bekteriniń tuqymy, uıǵyr zııalylarynyń shoqtyǵy bıik tulǵasy - Kommýnar Talıpovpen, zııaly jan Saýd aǵa Mollaýdovpen (jandary janatta bolsyn), basqa da ózimiz qatarly jastarmen qoıan-qoltyq jumys istedik. Odan keıingi istegen jerlerimizde de uıǵyr halqynyń ókilderi bolypty, áli de bar.
Hooosh, solardyń birinen de artyq, qısyq áńgime estip kórmegenmin. Alaıda, sońǵy kezderi ózim týǵan ólkedegi uıǵyr aǵaıyndardyń ospadar qylyqtary týraly kóp estip júrmiz.

Ótkende ǵana dál osy aýdannyń Aqtam, Tıirmen aýylyndarynda oryn alǵan ospadarsyz jaǵdaıdan kóbińiz habardarsyz. Almaty oblysy ákimniń der kezinde qabyldaǵan sheshiminiń arqasynda qudaı saqtap el tynyshtyǵy saqtaldy. Al keshegi jaǵdaıdan keıin Shonjyda qandaı shıelenis bolǵanyn BAQ-y arqyly bilip jatyrmyz. Eki kúndik sapary osy oqıǵaǵa týra kelgen Amandyq Battalov ákim de shuǵyl túrde jınalys ótkizgende aýdan jastarynyń eń birinshi qoıǵan talaby aýdan atyn ózgertý bolypty. Bul soqtasy pisken másele. Basqasy basqa uıǵyr aǵaıyndardyń qandaı alqaǵa túsip aıtyssa da qazaq baýyrlaryna degen renishi, ókpesi bolmaýǵa tıis. Nege deısiz ǵoı?

Osydan attaı 150 jyl buryn qytaı qyrǵynynan bassaýǵalap kelgen uıǵyrlar men dúńgenderge Tazabekteı suńqardy satyp ketkenin de keshirip qazaqtar pana boldy ma? Boldy. Odan keıin 20 ǵasyrdyń basyndaǵy Shelek óńirinde bolǵan uıǵyrlar qyrǵynynda talaı uıǵyr balalaryn qazaqtar "óz balam",-dep alyp qalyp aman-saý ósirip aqar-shaqar el etti me? Etti. 1938 jyly Altaı qazaqtary bastap, artynan Ile, Tarbaǵataı qazaqtary qostap, "Úsh aımaq" kóterilisi shyǵyp izinshe Shyǵys Túrkistan quryldy ma? Quryldy. Soǵan bastyq bola qalaıyn degen qazaq boldy ma? Joq.
Elimizde uıǵyr gazeti, teatry, telearnasy, oqý oryndary, basqa dıasporalarda joq "Uıǵyrtaný ortalyǵy" bar ma? Bar. Solardy jaýyp tastaıyq dep jatqan qazaqtar bar ma? Joq. Uıǵyr aýdanynda shyny kerek qazaqtan góri uıǵyr aǵaıyndar aýqatty turady. Jalpy Qazaqııada kedeı uıǵyr joqtyń qasy. Bıznesterine bireý kedergi jasaı ma? Joq.

Alaıda, qazaqtardyń uıǵyr týystaryna ókpeleri bar desek jańylmaımyz. Onyń basy sonaý I. Iýsýpov QazaqKSR-ń tizginin ustaǵan kezde bastaldy. Hrýevpen aýyz jalasyp qazaq jerin bólshektegeni bar. Qudaı ońdaǵanda (álde qazaqtyń baǵyna) Hrýevtiń bıligi baıandy bolmaı shyqty. Bolmasa ne bolaryn qudaı biledi. "1986 jyly qazaq jastary qanǵa bógip jatqanda bir top uıǵyr qaımaqtary M.S. Gorbachevtiń atyna Qazaqstan Uıǵyr avtonomııasyn quryp berýin ótinip hat jazǵan", - degen qańqýdy da qulaǵymyz shalǵan. Alaıda, ondaı qańqýǵa sene qoımadyq. Táýelsizdik alǵan jyldary da bir top uıǵyr aǵaıyndar Belgııadan saıası baspana da surady Qazaqstannan qysym kórgenin aıtyp.

Keshegi oblys ákimimen bolǵan jınalysta uıǵyr aqsaqaldarynyń bireýi "Shonjynyń atyn ózgertsek ózgerteıik. Aýdan atyna tıispeıik",-depti. Bul el bolatyn adamnyń sózi me? Aqsaqaly sóıtip tursa jastaryna ne dep bolady?
Aınalaıyndar-aý "e, aınalaıyndar. Otan ortaq. Otanymyzdyń tynyshtyǵy úshin aýdan atyn ózgertsek ózgerteıik. Bizdi aıdap salyp jatqan 3-shi bir kúshter (sol jıynda aıtylǵan) berekemizdi qashyrmasyn. Aty ózgerse de báribir halqy qalady. Panfılov, Shelektegi baýyrlar da kelbetin joǵaltpaı otyr ǵoı",-deýge bolatyn ba edi? El qamyn shyn oılaǵan jandar bolsa ábden bolatyn edi.

Shynyna kelsek, basqa dıaspora ókilderine dál qazaqtardaı keńdik tanytyp otyrǵan ult joq. Alysqa barmaı-aq, Ózbekstan men Qyrǵyzstanǵa baryp kórińizdershi. Bizdegi jaǵdaıdyń bireýi jasalyp pa eken? "Bárimiz musylmanbyz",- depti bir azamat. Odan da "biz baýyrlas halyqpyz",-dep nege aıtpaıdy? Demek, ondaı ıdeologııa júrmeıdi. Ekinshiden, jaqynda bir Amerıka uıǵyrlary partııasynyń "AQSh Uıǵyr memleketiniń táýelsizdigin moıyndady",-degen feık habarlamasynyń ýatsapta tarap júrgenin kórip qaldym. Sodan jelbýazdanyp biraz jastar kópirse kerek. Qudaı-aý munyń ánsheıin oıyn ekenin orta bilim alǵan adamnyń ózi de biledi ǵoı.
Hosh, sonymen Shonjyǵa barǵan Batalov myrza biraz qordalanǵan jaǵdaılardan habardar bolyp, sheshýdi qolǵa alatynyn aıtyp, ýáde beripti. Buıyrsa, ońynan bolar.

Aǵaıyndar, táýelsizdik talaı uıǵyr azamattarynyń armany bolǵanyn bilemin. Tileýleriń qabyl bolsyn! Alaıda, oǵan jetýdiń joly baýyryńnyń baýyryn oıý dep kim aıtty? Oý, týystar-aý, atasy basqa, dini basqa nemis pen káris, grekter ózderiniń tarıhı otandaryna qaıtyp ketse de Qazaqstandy, qazaq ultyn umytpaı árdaıym alǵyspen eske alyp otyrady. Bul - tektilik. Tekti bop qalaıyq, aǵaıyn. Táýelsizdik tek qazaqqa ǵana kerek qundylyq emes. Osy Otandy mekendeıtin barsha ulystarǵa da kerek nárse. Qyzyq. Bala kezimde baýyrlarymmen shekisip qalsam úlkender "eı, tóbet! Saǵan ne joq? Sen úlken emessiń be?",-der, meniki durys bolsa da ursyp, jyǵyp beretin. Keıin eseıgende "sen úlkenisiń. Bar jaýapkershilik sende",-deıtin boldy. Degenmen, kóńilde orynsyz estigen urysyń turyp tartynshaqtaısyń she? Qazaqtyń kúıi de sol. Degenmen, 30 jyl ótti ǵoı. Endi aq pen qarany aıyra alatyn kez kelgen shyǵar?

Sóz sońy: Uıǵyr aýdanyn "Qaradala", ıákı "Sharyn",-dep ózgerteıik dese ala taqııaly aǵaıyn óre túregelipti. Qaradala uǵymyn "qap-qara taqyr",-dep qabyldapty. Joq, aǵaıyn "qara" sózi ıisi Túrki halyqtarynda "uly", "úlken" degendi bildiredi.

 Dosym Zikirııa

Pikirler