مەن تاريحقا قارىزدار بولسام دا، ماعان تاريح قارىزدار ەمەس. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا بارساڭ دا، مەملەكەت، ەل مەن جەر – ۇرپاعىمەن مىقتى. ۇلىلاردىڭ وتكەنىن ۇلىقتايتىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ماسەلەسى ءاردايىم ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك. "جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز" دەگەن ءسوزدى كوپ ەستيمىز. ماعىناسىنا تەرەڭ ۇڭىلەر بولساق، استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. تالاي ۇلى تۇلعالار – ءىزباسار، ۇلى ۇستازدار شاكىرت تاربيەلەپ كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى دە بولاشاققا دەگەن ءبىر سەنىمنىڭ بەلگىسى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاس وركەندى كىشكەنتايىنان تاربيەلەيدى. بالاباقشا، مەكتەپ سەكىلدى مەكەمەلەردىڭ اتقارار ءرولى ۇلكەن. بالا بويىنا ءبىلىم مەن تاربيەنى ۇشتاستىرىپ سانالى ازامات ەتىپ شىعارۋ وسى ەكى كىشكەنتاي عانا ۇيادان باستالاتىنداي. ناعىز اقىل-ويى تولىسقان ادامدى قالىپتاستىرۋ ۋنيۆەرسيەتەتكە جۇكتەلگەن مىندەتتەي. ول سول مىندەتتى مۇلتىكسىز اتقارۋدا. ونى ءبىز تاريح ورنەگى مەن ءومىر بەتتەرىنەن كەزدەستىرەمىز. اقىل-ويى تولىسقان سانالى ازامات كەلەسى كەزەكتى ەلى مەن جەرى ءۇشىن قىزمەت ەتۋگە ارنايدى. وسى ۋاقىتتا ونىڭ ەلى بەرگەن تاربيەنى حالقى ءۇشىن پايدالانۋعا ءتيىس ۋاقىتى سەكىلدى. ءبىز جاستاردى، ونىڭ ىشىندە بالالاردى ءوزىمشىل بولۋعا ەمەس، كوپشىل بولۋعا تاربيەلەۋىمىز كەرەك. وزىندە باردى وزگەگە ءبولىپ بەرە الاتىنداي بولۋعا جاعداي جاساۋىمىز قاجەت. مەملەكەت سول كەزدە عانا داميدى. ەلدىڭ بىرلىگى مەن بىرتۇتاستىعى كورىنەدى. اتا-بابامىز جاقسىمەن جولداس بول، سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى دەپ بەكەر ايتپايدى. راس ءسوز. شىندىعىمەن قويماي، ومىرلىك ءمانى بار ءسوز. مىنەزى جىبەك جانمەن تاتۋ بولساڭ، سەندە سونىڭ مىنەزىن وزىڭە سىڭىرە باستايسىڭ. ونى سەندە ءوز دوستارىڭا تاراتاسىڭ.
جاس ۇرپاقتىڭ ءبىلىمدى بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان بار جاعداي جاسالۋدا. يگەرىپ كەتەتىن ازامات بولسا، قيىن ءىس جوق. ومىردە ەشكىم قاتەلىكسىز، ءمىنسىز بولىپ تۋىلمايدى. ءبارى ءومىردىڭ ءوز جىلدارىندا بەلگىلى ءبىر قيىن جولداردان وتەدى. ەگەر سول قيىندىقتارعا مويىماي، سىنباي وتسە بولاشاعى مىندەتتى تۇردە جارقىن بولادى. ناعىز قاتەلىككە كوپ ۇرىناتىن كەز ول جاستىق شاق. جاس كەزىڭدەگى قاتەلىكتەرىڭ ومىرلىك تاجىريبە بولىپ قالادى. مىسالى، مەن تانيتىن سۇڭعات جانزاح دەگەن جاس بيزنەسمەن بار. مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ-اق، 16-جاسىندا قازىر اۋادان اقشا ىستەيتىن زامان دەپ ايتاتىن. ءوزىنىڭ مەكتەپ كەزىنەن-اق شاعىن بيزنەسى بولاتىن. مەكتەپتەرگە، شالعاي اۋىلدارداعى وقۋشىلارعا بىلىمگە قاجەتتى ماتەريالدار ساتاتىن. تەست سىناق كىتاپشالارى، ۇبت-گە كەرەك ماتەريالداردى ساتۋمەن اينالىساتىن. وسىلايشا شاعىن بيزنەستەن باستاپ، وزىنە لايىق دارەجەدەگى بيزنەسپەن اينالىسۋدا. 20 جاسىندا نۇر-سۇلتان قالاسىنان تەز دايىن بولاتىن تاعامدار ءدامحاناسىن اشىپ، دامىتتى. سۇڭعاتتىڭ مۇنداي دارەجەگە قول جەتۋى ءۇشىن ءتۇرلى قيىندىقتاردان وتكەنىن ايتادى. بيزنەس-ارىپتەستەرىنىڭ سوزدەرىندە تۇرماۋى، كەلىسىلگەن كەلىسىمشارتتاردىڭ بۇزىلۋى سەكىلدى قيىندىقتاردىڭ بولعانىن جاسىرمادى. «جاس بولعان سوڭ سەنى مويىندامايتىن، مويىنداعىسى كەلمەيتىن ازاماتتار تابىلادى. سونداي جاعدايدا كەرىسىنشە قولداپ، مۇمكىندىكتەر بەرسە ەلىمىزدىڭ جاستارى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋىنە بولار ەدى»-دەيدى سۇڭعات. راس، تەك ءبىلىم، اقشا تاعى دا باسقا ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرگە عانا ءمان بەرمەي، مورالدىق تۇرعىدا دا كومەكتەسۋ كەرەك. بەلگىلى ۆيدەوگراف، موبيلوگرافيا كۋرسىنىڭ جەتەكشىسى قىران تالاپبەك ءوزىنىڭ جەتىستىككە جەتۋىنە اتا-اناسىنىڭ سەنىمى كومەكتەسكەنىن ايتادى. ول تاريحتا دا بار. بابالارىمىز بولار بالانىڭ بەتىنەن قاقپا، بەلىن بۋ دەپ بەكەرگە ايتپاعان. جاس ادامعا اكە-شەشەسىنىڭ سەنىمى مەن قولداۋى ۇلكەن موتيۆاتسيا ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءوزى سول مەيىرىمدى بەرە الماي، بالاسىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتۋى بوس اۋرەشىلىك. قازىرگى اتا-انانىڭ قاتەلىگى وسىندا ما دەپ ويلايسىڭ. سەبەبى اكە-شەشەسى كۇنى-ءتۇنى جۇمىستا، بالالارىنا جەتكىلىكتى ۋاقىت بولىنبەي قالىپ جاتادى. قاراۋسىز قالعان بالالار ءوزىنىڭ بىلگەنىن ىستەپ، تەرىس ارەكەتتەرگە بارىپ جاتادى. ونى دۇرىس جولعا سالامىن دەۋ بەكەر، سەبەبى كەتكەن ۋاقىتتى كەرى قايتارا المايسىڭ....
بۇرىنعىنىڭ جاستارى قانداي بولعان؟ قازاقتىڭ قاراكوز قىزدارى مەن قاراتورى ۇلدارىنىڭ وقۋ ۇيرەنۋگە، ءبىلىم ۇيرەنۋگە دەگەن تالابىنىڭ ۇلكەن بولعانىن اڭعارامىز. بايلىق پەن باقىتتىڭ وقۋ ۇيرەنگەن، اقىلى تولىسقان ادامدا بولاتىنا حالقىمىز تۇسىنە بىلگەن. ءبىز ءبىر عانا بالا ابايدىڭ جاستىق شاعىن ۇلكەن ءبىر كىتاپ ەتىپ وقي الامىز. ءوزىنىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ بولۋىنا دا بار جاعداي جاساعان. قىز بالانىڭ تاربيەسى قاشاندا بولەك. ونىڭ نازىك جولى بۇكىل ءومىرىن ايقىنداپ تاستاعانداي. بۇرىندارى قىز بالانى وقىتۋ، ونى ءبىلىم قۋعا جىبەرۋ سيرەك كەزدەسكەن. اسىرەسە قازاق حالقى. ءبىز ءوز دوستارىمىزدىڭ اراسىندا ەرتەرەكتە وقۋعا كەتكەن جاستار اۋىلىندا ءوزىنىڭ اتاستىرىلعان قالىڭدىعى بولا تۇرا، وزگە ۇلت وكىلدەرىنەن قىز الىپ، ۇيلەنىپ كەتكەن جاعدايلاردىڭ نەگە كەزدەسكەنىن ويلاپ ەدىك. /وعان دالەل عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءومىرى. اۋىلدا قانشايىم اتتى كەلىنشەگى بولا تۇرا، قازاق پەداگوگيكا يسنتيتۋتىندا وقيتىن قۇسني ياعفاروۆا دەيتىن تاتار قىزبەن ۇيلەنەدى./ گرۋپپالاستارىمىزبەن قىزۋ تالقىعا تۇسكەن سۇراققا مەنىڭ جاۋابىم قارا حالىق قازاق قىزىن قالاعا وقۋعا جىبەرمەدى. وقۋ ۇيرەنگەن ازاماتتىڭ وي-ءورىسى، ومىرگە كوزقاراسى بولەك بولادى. اۋىلداعى قاراڭعى قازاق قىزىنان، قالاداعى وزگە ۇلت وكىلىنىڭ قىزى قانشاما ەسە سۇلۋ بولىپ كورىنەرى انىق. ويلاۋى، سويلەۋى، ءجۇرۋى، تۇرۋىنا دەيىن ءبىلىم اسەر ەتەتىنى انىق. وسىنى كەش تۇسىنسە دە، ءبىزدىڭ حالىق ءتۇبى ءتۇسىندى. كەيىننەن ءبىزدىڭ قاراكوز قازاقتىڭ قىزدارى دا ءبىلىم قۋىپ قالاعا كەلدى. جىگىتتەردىڭ قولىنان كەلمەيتىن ىستەرگە دەيىن اتقارىپ جۇرگەن قىز بالالار بار. بۇل قازاق قىزىنىڭ قايسارلىعى، ورلىگى، مىنەزىنىڭ كوركەمدىگى.
قازىرگى تاڭدا بيزنەسپەن اينالىسىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى قىز بالالار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مەن ارالاساتىن قۇربىلارىمنىڭ دا اراسىندا بيزنەسپەن اينالىسۋشىلار وتە كوپ. سونىڭ ءبىرى – 20 جاستاعى اقەركە جۇمانوۆا. ونىڭ «mishki.shym» اتتى ينتەرنەت دۇكەنى بار. ول ءوز بيزنەسىن باستاعالى ءالى كوپ ۋاقىت بولا قويماسا دا، ءبىرشاما جەتىستىكتەرگە جەتىپ ۇلگەردى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلكەن جانە كىشى بيزنەستى دامىتۋ جاقسى جولعا قويىلعان. وسىعان بايلانىستى بيزنەستى قولداۋدا ءتۇرلى باعدارلامالار ىسكە قوسىلعان. تەك ماقساتىڭ ايقىن، جوسپارىڭ ناقتى بولسا بولدى. مىسالى، 20 جاسار سىمبات جۇلدىزباي «اتامەكەن بيزنەس» بويىنشا گرانت يەگەرى اتاندى. ول ءوزىنىڭ بيزنەس جوسپارىن كوپشىلىكتىڭ سۇرانىسىنا يە قىزىقتى ىستەن باستادى. قازىر، كوپ ادامدار كەز-كەلگەن زاتتىڭ سانىنا ەمەس، ساپاسىنا قارايدى. ال ول فوتوسۋرەتتەر جايىندا بولسا شە؟ قازىرگى زاماننىڭ سۇرانىسىنا يە قاجەتتىلىكتىڭ ءبىرى ساپالى سۋرەتتەر بولىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. وسى ماقساتتا سىمبات ساپالى كامەرا ساتىپ الىپ، بيزنەسىن دامىتۋدى جولعا قويىپ وتىر. مىنە، ەلىمىزدە بيزنەستى دامىتۋعا ارنالعان باعدارلامالار وتە كوپ. ونىمەن جۇمىس جاساپ جۇرگەن جاستار دا كوپ. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇرىنعى جىلدارى ءوزىنىڭ ءاربىر جولداۋىندا ۇلكەن جانە كىشى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا، بيزنەستى جولعا قويۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ايتىپ وتەتىن، قازىر دە ول نازاردان تىس قالعان ەمەس. ناتيجەسىندە ءوزىمىز كۋا بولىپ وتىرعانداي جاستارىمىز ءوز بيزنەستەرىن دوڭگەلەتۋدە. مەن بيزنەس تاقىرىبىن جازا كەتكەن سەبەبىم، ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا بۇل فاكتورلار تىكەلەي اسەر ەتەدى. مەملەكەتتىڭ دامۋىنا، ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاتىناستارىنىڭ دۇرىس بولۋىنا ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسى بولۋى قاجەت.
الەم جاستارىنا موتيۆاتسيا مارك تسۋكەربەرگتى ءبارىمىز بىلەمىز. الپاۋىت كومپانيانى باسقارىپ وتىرعان ونىڭ تابىسى قوماقتى. ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكاسىنا، بىلىمىنە ۇلەس قوسىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ قارا دومالاق بالالارىنىڭ اراسىنان دا ءبىلىمدى ازاماتتار شىعىپ جاتىر، بولاشاقتا دا شىعا بەرمەك. مارك تسۋكەربەرگ بۇل تابىسقا وڭاي جەتە قويعان جوق. ءبىلىم الىپ، ەڭبەكتەندى. ۋاقىتىن تابىسقا جەتۋگە ارنادى. مىنە ءدال وسىنداي قاراپايىم ۇلگىمەن جەتىستىككە جەتتى. جەتىستىككە جەتۋدىڭ نەگىزگى فورمۋلاسى قاراپايىم: ءبىلىم الۋ، ەڭبەكتەنۋ، تاۋەكەلگە بەل بۋ. ال، ونى جۇزەگە اسىرۋشىلار - جاستار. ەلدىڭ ەلدىگى، بىرلىگى، دامۋى جاستارعا تىكەلەي بايلانىستى.
اتا-بابامىزدىڭ بىزگە امانات ەتىپ تاپسىرعان ەلىن، جەرىن، ءتىلىن قورعاۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. كەز-كەلگەن قازاق جاستارى وسىنى ەسىنەن شىعارماۋى كەرەك. جانە وزىنە ەڭبەك ەتۋى ارقىلى ەلىنە دە قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىن دەپ ويلاۋ قاجەت. «اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول»-دەپ حالقىمىز تەكتەن تەككە ايتپاعان. بۇل ماقالدىڭ نەگىزگى ويى تەك وتباسىڭا كومەكتەسىپ شەكتەلىپ قالماي، قولىڭنان كەلىپ جاتسا بارشا حالىققا كومەگىڭدى تيگىز دەپ تۇراتىن سياقتى. كومەك بەرۋدى كوبى تەك ماتەريالدىق جاعىنان دەپ ويلايدى. مەنىڭ ويىمشا بۇل دۇرىس ەمەس. اقىن مەن جازۋشىنىڭ سوزدەرى، ادام ءومىرىن جاقسارتۋعا ارنالعان ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەر مەن جاڭالىقتار دا جاتاتىنداي كورىنەدى. ەڭ باستىسى ەلىڭە پايداڭ تيسە بولعانى.
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەن جاستارعا تەك فاكۋلتەت ۇستازدارى مەن اتا-انالارى عانا سەنىم ارتپايدى. ولاردا بۇكىل حالىقتىڭ سەنىمى تۇراتىنداي. اقپارات ايدىنىندا حالىققا دۇرىس اقپارات تاراتۋ ءبىزدىڭ جۋرناليستەردىڭ قولىندا. جۋرناليستيكا – ءتورتىنشى بيلىك دەپ بەكەر ايتىلماعان. بولاشاقتا جۋرناليستەر ەلىنە ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن قىزمەت ەتە الادى. سول جولدا وزگە ماماندارمەن تەرەزەسى تەڭ جۇمىس ىستەيتىن بولادى. جۋرناليستەر دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن حابار تاراتادى. باسۋعا، ايتۋعا بولاتىن كەز-كەلگەن جاڭالىقتى جازادى. الەمنىڭ سوڭعى جاڭالىقتارىنان حاباردار ەتەدى. بۇل تۇسىنىكتى. ەندى مەن ءوزىم جاس جۋرناليستەرگە بايلانىستى كۋا بولعان بىرقاتار وقيعالاردى جازا كەتسەم. وتكەن جىلى تۇركىستان وبلىسىندا ارىس قالاسىندا جارىلىس بولدى. وقيعا ورنىنان حابار تاراتۋ ءۇشىن جاستاردى جىبەردى. ولارعا جۇكتەلگەن مىندەت ساعات سايىن، ءسات سايىن وزگەرىپ وتىرعان جاڭالىقتارمەن حالىقتى قاماتاماسىز ەتۋ. باستاپقى كەزەڭدە جارىلىستىڭ سالدارىنان، ومىرىنە قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىكپەن كەتسە دە، جاس ادام مەن بارمايمىن دەپ ايتا المايدى، سەبەبى ول ءوزىنىڭ كاسىبي جانە حالقىنىڭ الدىنداعى مىندەتى بار. ەكىنشى كەزەكتە، سوڭعى بولىپ جاتقان الەمدەگى وزگەرىستەر، كارانتين، توتەنشە جاعدايلاردىڭ ەنگىزىلۋىن ايتساق. جۋرناليستەر دە جۇمىسىن ۋاقىتتىڭ كەز-كەلگەن بولىگىنە قاراماي، دەنساۋلىعىنا تونەر قاۋىپتى بىلە تۇرا، جۇمىستارىن جالعاستىرۋدا. تۇنگى، تاڭەرتەڭگى تۇسىرىلىمدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا جاس جۋرناليستەر جۇرەدى. ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ جۋرناليستەرگە مىندەتتى تۇردە بەتپەردە كيىپ، حالىققا اقپارات تاراتسىن دەگەن ءسوزى بەكەر ەمەس. جۋرناليستەر ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن ايانباي تەر توگىپ ءجۇر دەپ ايتۋعا تولىقتاي نەگىز بار. ءبىزدىڭ تولقىن وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعىن كوردى، بولاشاقتا تاجىريبەلى مامان بولادى دەپ ويلايمىن. ارقاشان ەل سەنىمى مەن ءۇمىتىن اقتايدى دەگەن سەنىمدەمىن. جاس ادامنىڭ قانداي جاعداي بولماسىن ءبىلىمدى، تالاپتى، جاۋاپكەرشىلىگى مول بولۋى قاجەت. اتا-انا بالاسىن ەرتەڭگى كۇنى مەنى اسىرايدى دەگەن ۇمىتپەن وسىرەدى. مەملەكەت تە ءدال سولاي. بارلىق قوعام سونداي ويدا. حالىق جاستارعا سەنەدى، جاستار ۇلكەندەردىڭ اقىلىنا قۇلاق اسادى. ەكى ءيىرىم مەملەكەتتىڭ بەرىكتىگىنە، بولاشاعىنا اسەر ەتەدى. ءدال وسى قۇرىلىم الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىندە دە بار. جاستاردى قولداۋ، ولاردىڭ قيىندىقتارىن شەشۋ، ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ، ولاردى مورالدىق تۇرعىدا دەمەۋ جاعىنان ءبىزدىڭ ەلدىڭ جۋرناليستيكاسى قولداۋ كورسەتۋدە. گازەت، راديو، سايت، تەلەۆيزيامىز دا جۇمىس ىستەۋدە. جاستارعا بايلانىستى ماقالالار جازىلىپ، باعدارلامالار تۇسىرىلۋدە. مۇنىڭ بارلىعى جاستاردى قولداۋ ماقساتىندا جاسالىپ جاتقان يگى ىستەر. مەن ءوز قۇرداستارىما سەنەمىن! ءبىزدىڭ ەل بىزگە سەنەدى!
ايدانا ەربولقىزى،
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 3 كۋرس ستۋدەنتى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
ءسابيت مۇقانوۆ «عابيت مۇسىرەپوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر – 19 بەت. «الاش جولى» 2012 جىل
