كەنەسارى حان مەن بالاسى سىزدىق سۇلتان تۋرالى دەرەك وسمان مۇراعاتىنان كەزدەسۋى بەك مۇمكىن. بۇعان ەشقانداي دا ءشۇباڭىز بولماسىن.
ءبىرىنشى سۇگىرەت، وسمان ەلىندە جارىق كورگەن "باسيرات" (basîret) اتتى گازەت.
ەكىنشى جانە ءۇشىنشى سۇگىرەت، وسمان مەملەكەتىندە جارىق كورگەن "ۋاقىت" اتتى گازەت.
ءتورتىنشى سۇگىرەت، وسمان سۇلتانى ءابدۇلازيزدىڭ قاشقارياعا كومەككە جىبەرگەن اسكەري قارۋ-جاراق، وق-دارىسىنەن ءبىر پارشا كورىنىس.
كەنەسارى مەن سىزدىق سۇلتان تۋرالى وسمان دەرەكتەرى شىنى كەرەك ءالى تولىق زەرتتەلگەن جوق. حان كەنەسارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن قازاقستان ايماقتارىمەن شەكتەپ ءبولىپ قاراۋ ەڭ ۇلكەن قاتەلىك سانالادى. حان كەنە مەن شىعىس تۇركىستانداعى قازاق، ۇيعىر، دۇڭعان كوتەرىلىستەرى اراسىنداعى ساياسي، اسكەري قاتىناستار تۋرالى دەرەك تە قىتاي مۇراعاتىندا كومۋلى جاتىر. وندا شاۋەشەك، قۇلجا جانە ءۇرىمجى قالالارىنداعى قازاقتاردىڭ حان كەنەمەن جانە كەيىنگى سىزدىق سۇلتانمەن جاساسقان قۇپيا حاتتارى ساقتاۋلى. وسى تۇستا وسمان مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قۇپيا بارلاۋ قىزمەتى تسين ۇكىمەتىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس ۇيىمداستىرعان مۇسىلماندار تۋرالى راپورت دايىندادى. وندا قۇلجا، شاۋەشەك، ءۇرىمجى جانە قاشقاريا مۇسىلماندارى تۋرالى حاتتامالار توپتالعان. حاتتامانىڭ كەلەسى بۋماسى حيۆا، بۋحارا جانە قوقان حاندىقتارىنىڭ رەسەي ساياساتى مەن وتارىنا بايلانىستى جيناقتالعان. حان كەنەسارىنىڭ اتى مەن ءىس-قيمىلدارى سوندا تولىقتاي كەزدەسەدى.
ءبىرىنشى سۋرەت
كەيىن كەنەسارى ءوز اسكەري ءىس-قيمىلىن شىعىس تۇركىستان بەتتەرىندە جالعاستىرۋدى دا كوزدەدى. ويتكەنى، ىشكى قىتايدا تسين ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىستەر ارت-ارتىنان تۋىلىپ، مانجۋرلاردىڭ قۇلجا مەن ۇرىمجىدەگى قازاق، دۇڭعان جانە ۇيعىرلار كوتەرىلىسىن باسىپ جانشۋعا كۇشى دارمەنسىز قالعان ەدى. وسىدان سوڭ مانجۋرلاردىڭ قۇلجا (كۇرە) ارقىلى تۇتاس ورتالىق ازياعا ساياسي ەكسپانسيا جۇرگىزۋ جوباسى تاس-تالقان بولدى. قۇلجا مەن ۇرىمجىدەگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس حان كەنەسارى ءۇشىن جاقسى وراي بولدى. حان كەنە ەندى ءتاڭىر تاۋ مەن التاي اراسىنداعى قازاق جەرىن ارتقى بازا رەتىندە قولدانۋدى كوزدەدى. بۇل القاپ اتاسى ابىلاي كەزىنەن بەرى حاندار اۋزىنان تۇسپەگەن كۇنشىعىس جايلى اۋماق-تى. اتاسى ابىلايعا ايبار شەككەن تسين ۇكىمەتى قازىر قاۋقارسىز، كوتەرىلىس كۇن ساناپ ءورشىپ كەلەدى. بىراق كەنەسارى بۇل ارمانىنا جەتپەدى، ماقساتى الاتاۋدان اسا المادى...
ەكىنشى سۋرەت
حان كەنەسارى ولگەن كەزدە سىزدىق سۇلتان توقىم قاعار جاستا بولدى. ورىندالماعان ساياسي ارماندى سىزدىق سۇلتان اتقاردى. ول ىشكى قىتايداعى مانجۋر بيلىگىنە قارسى "تايپين تيان گو" بۇلعاعىن ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، ءۇرىمجى مەن قۇلجا جانە شاۋەشەك قالالارىنداعى قازاق كوتەرىلىسىنە بولىستى جانە قىسقا ۋاقىت ىشىندە ساياسي تۇلعا رەتىندە تانىلدى.
ءۇشىنشى سۋرەت
ءدال وسى تۇستاعى اسكەري وقيعالار ىستانبۇلدا جارىق كورگەن "باسيرات" پەن "ۋاقىت" گازەتتەرىندە كوپ جازىلدى. (سۇگىرەتتەر گازەتتىڭ كەيىنگى نۇسقالارى). ول گازەتتەر قاشقاريا مەن جوڭعاريا تۋرالى اپتالىق اقپاراتتىق ساراپتاما جاساپ تۇردى. گازەت ءتىپتى ول جاقتان كەلگەن ەلشىلەردىڭ سۇلتان ابدۇلازيزبەن سارايداعى جولىعۋىن دا اپتالىق ەڭ ماڭىزدى جاڭالىق رەتىندە بەرىپ وتىردى. سۇلتان ءابدۇلازيز اسكەري قارۋ-جاراق پەن وق-ءدارى جانە سونىمەن بىرگە اسكەري سوعىس مامانى مەن اسكەري تەحنولوگ كادرلارىن جەرورتا، قىزىل تەڭىزدەن كەسىپ ءوتىپ پارسى شىعاناعى ارقىلى ءۇندى مۇحيتىنا ودان بومبايعا دەيىن جەتكىزگەن. بومبايدان قاشقارياعا دەيىن ىستانبۇلداعى اعىلشىن ديپلوماتتارىنا قولقا سالىپ ءجۇرىپ قاراقۇرىم تاۋىنان اتكولىك امان اسىرعان. "باسيرات" پەن "ۋاقىت" گازەتىنىڭ 1971-1972 جىلعى كونە نۇسقالارىندا وسى تۋرالى ايتىلادى (كەمە باستاپتا سۆەيىش كانالى ماڭىندا قايراڭداپ كوپ تۇرىپ قالعان، كەيىن تۇرىك سۇلتانى كەمەنى وڭدەپ قايتا جىبەرگەن).
ءتورتىنشى سۋرەت
سىزدىق سۇلتان قۇلجا، شاۋەشەك جانە ءۇرىمجى قالالارىندا بەلسەندى اسكەري قيمىل جۇرگىزگەن كەزىندە التايداعى كوگەداي حان اباق كەرەي بيلىگى مەن قاشقارياداعى ياقۇپ بەك حان اراسىندا بىزگە ءالى بەيمالىم ديپلوماتيالىق قاتىناستار ءجۇرىپ جاتتى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، بۇل كەزەڭگە بايلانىستى عىلمي اينالىمعا تۇسپەي قالعان تىڭ دەرەكتەر وسمان مۇراعاتىندا شاڭ باسىپ جاتىر. سول دەرەكتەردى ونتولوگيالىق تالداۋدان وتكىزىپ، ادال جولمەن اشسا بىلسەك (بۇرمالاۋسىز) حان كەنەسارى مەن سىزدىق سۇلتان تۋرالى بىزگە بەيمالىم تىڭ دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەرى انىق.
سۇلتان ابدۇلازيزدەن سوڭ بيلىككە كەلگەن سۇلتان ەكىنشى ابدۇلقاميتتىڭ ىستانبۇلدا قۇپيا قۇرىلتاي وتكىزىپ شىعىس تۇركىستاننان قازاق وكىلدەرىن ۇلكەن قۇرمەت جانە ۇلى سەنىممەن شاقىرۋى تەگىن ەمەس. تاريح ساحناسىندا ولار "قاجىعا بارعان قازاقتار" دەگەن اتپەن عانا ساقتالدى، ال شىن مانىندە قاجىلىق ساپاردى سىلتاۋ قىلا وتىرىپ، سۇلتتاننىڭ ارنايى قۇپيا قۇرىلتايىنا بارا جاتقانىن قايدان ءبىلسىن...
ەلدەس وردا
