زايىرلىلىق جانە ءدىن

6460
Adyrna.kz Telegram

قازاقستاندا ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسى مەن ءدىن جانە قۇقىق بايلانىسى، زايىرلىلىق توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر تالقىلانعاندا ەكى ءتۇرلى قاتەلىكتى بايقاۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، بۇرىنعى كەڭەستىك جۇيە شەڭبەرىندە قالىپتاسقان تۇسىنىكتەن شىعا الماي زايىرلىلىقتى دىنسىزدىك (اتەيزم) ۇعىمىنا بالاما تۇردە قولدانۋ قاتەلىگى، ەكىنشىسى زايىرلىلىق دەگەنىمىز دىنسىزدىك ەمەس دەپ تۇسىنەتىن، الايدا ونىڭ قالاي قولدانىس تابۋىنان، ونىڭ قاعيداتتارىنان بەيحابار، ءوزى ۇستاناتىن ءدىني مۇددەگە قاراي بەيىمدەۋگە تىرىسۋ قاتەلىگى.

ءبىرىنشى ماسەلە بويىنشا قاتەلىك، نەگىزىنەن، ءدىن قۇبىلىسىنىڭ قوعامداعى ورنى مەن رولىنە شىنايى باعا بەرىلمەۋىنەن، ساباقتاستىقتى ءداستۇرلى ءدىني تاجىريبەگە سۇيەنگەن ءدىني تانىم مەن سەنىم تۇسىنىگىنىڭ نەگىزدەرى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە ءمان بەرمەۋشىلىكتەن، قوعامداعى ءدىني ۇستانىم ديناميكاسىنىڭ ارتۋى ماسەلەسىن نازارعا الماۋدان، نە بولماسا حالىقتىڭ ءدىني جاڭعىرۋى مەن ءدىندار ازاماتتاردىڭ سانىنىڭ كۇننەن كۇنگە ارتۋىنان قاۋىپتەنۋ ۇرەيىنەن تۋىنداپ وتىر. ال ەكىنشى ماسەلەگە قاتىستى، مەملەكەتتىڭ ءدىني پليۋلاريزم مەن سەنىم بوستاندىعىنا بەرگەن مۇمكىنشىلىكتەرىن بۇرمالاي وتىرىپ، باسقا دا مۇسىلمان ەلدەرىمەن سالىستىرمالى تۇردە ءدىني ۇستانىمعا قولايلى جاعداي قالىپتاستىرۋ، ءتىپتى جەكەلەگەن توپتار مەن كوزقاراس وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك، قۇقىقتىق قاعيداتتاردى زايىرلىلىق قاعيداتتارىنا قايشى دەپ ساناۋ ارقىلى تولىق ءوز ءدىني قىزىعۋشىلىقتارىنا تالپىنىس جاساۋ. سوڭعى كەزدەردە ايتىلىپ جۇرگەن «قازاقستان، مۇسىلمان مەملەكەتى بولۋى ءتيىس. ونى زاڭدا كورسەتۋىمىز كەرەك» دەگەن سىندى پىكىرلەردىڭ استارىندا وسىنداي تالپىنىس جاتىر دەۋگە بولادى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدىن، ساياسات، قۇقىقتىق نەگىز جانە زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ قاعيداتتارىنىڭ ناقتى انىقتاماسى جاسالىنباعان. سول ءۇشىن دە وسى ۇعىمدى ادامداردىڭ ىشىندەگى دۇنيەتانىمى ايقىنداپ كەلەدى. ال قوعامدا كوپشىلىك ادامدار ەستىگەن اقپاراتتارىنا قاراي وي ايتادى جانە سولاي قابىلدايدى. ولاي بولسا، ءالى دە بولسا وسى ۇعىمنىڭ قاعيداتتىق قىرىن ايقىنداۋ مىندەتى تۇر. بۇل جالپى قوعامنىڭ ءاربىر سالاسىنداعى مەملەكەتتىك تالاپتاردى ايقىنداۋعا كومەكتەسەدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دىنگە بەيتاراپ قارايتىن ادامدار مەن ۇستانىمداردى زايىرلى دەپ سيپاتتاۋ بەلەڭ العان. سوندىقتان وسى انىقتاما نەگىزىندە زايىرلى قۇقىق دەپ نەگىزى دىنگە نەگىزدەلمەگەن، ءدىننىڭ قاعيدالارىنان تاۋەلسىز، ال زايىرلى مەملەكەت دەگەندە مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە رەتتەۋ جۇيەسىندە ءدىني سەنىمدەر مەن شارتتاردى قولدانبايتىن مەملەكەت دەپ تۇسىنەمىز.

قازىرگى قازاقستان قوعامىنىڭ باسىنان كەشىرىپ وتىرعان كەزەڭىن زايىرلىلىق قاعيداتتاردىڭ ورنىعۋ كەزەڭى دەپ باعالاۋعا بولاتىن شىعار. ولاي بولاتىنى، ءدىن مەن مەملەكەت قاتىناستارىندا ءالى دە ايقىنداۋدى قاجەت ەتەتىن تالاپتار مەن قاعيداتتار جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى كەيبىر كەزدەرى ءدىننىڭ قاعيدالارى مەن تالاپتارىن مەملەكەتتىڭ ساياساتى مەن قاعيدالارىنا قارسى قويۋ، بولماسا ءدىني ۇكىم مەن مەملەكەتتىڭ ۇستانىمىنىڭ اراسىندا قالۋ سياقتى ىڭعايسىزدىقتار بارشىلىق.

ءوز كەزەگىندە، نەگىزىنەن دىنگە قاتىستى شارتتار مەن تالاپتاردى مەملەكەت ايقىندايدى. وعان ەشكىمنىڭ دە تالاسى بولماۋى ءتيىس. الايدا ءدىني-سەنىم بوستاندىعى بەرىلگەن قوعامدا ازاماتتاردىڭ وزدەرى ۇستاناتىن ءدىننىڭ تالاپتارىن دا ءوز بەتتەرىنشە ورىنداۋىنا ەشقانداي كەدەرگى بولمايتىندىعى زاڭدا كورسەتىلگەن. وسى جەردە العاشقى تۇسىنبەستىك تۋىنداپ وتىر. قر زاڭدا: «اركىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىنا سايكەس ءدىني نەمەسە وزگە دە نانىمداردى ۇستانۋعا، ولاردى تاراتۋعا، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىنە قاتىسۋعا جانە ميسسيونەرلىك قىزمەتپەن اينالىسۋعا قۇقىلى» دەلىنگەن ء(دىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭ 3-باپ، 6-تارماقشا). ولاي بولسا، ازاماتتار ۇستاناتىن ءدىننىڭ قانداي دا ءبىر تالابى نەمەسە قاعيداسى مەملەكەتتىڭ قويعان تالاپتارى مەن زاڭدارىنىڭ بىرىنە قايشى كەلگەن جاعدايدا، بۇل ماسەلە قالاي شەشىلەتىندىگىنىڭ باسى ءالى دە بولسا اشىق قالىپ وتىر. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋ، مەكتەپكە ءدىني اتريبۋتيكامەن كەلۋ (حيجاپ ماسەلەسى), ءدىننىڭ ىشىندەگى قاعيدالار بويىنشا اركىمنىڭ ءوز ءدىنىن ۋاعىزداۋعا ىنتالى بولۋى سياقتى ماسەلەلەر. ماسەلەن، مۇسىلمان ءدىنى بويىنشا ءبىر ادام ءدىندى بىلسە، ونىڭ ەكىنشى ادامعا تاراتۋى، ۋاعىزداۋى قۇپتالاتىن ماسەلە. ال بەلگىلى ءبىر وكىلەتتى مەكەمە وكىلدەرىنىڭ عانا ۋاعىز ايتۋعا قۇقىلى بولۋى ورتا عاسىرداعى كاتوليك ءدىنىنىڭ ۇلگىسىنە ورالۋ دەگەن ءسوز. بۇل سول ءدىننىڭ ىشىندەگى ءدىندارلاردىڭ ارازدىعىن تۋدىرۋى مۇمكىن نەمەسە باسىمدىق بەرىلگەن ءدىني مەكەمە وكىلى وزىنە بەرىلگەن وكىلەتتىلىكتى اسىرا پايدالانۋى ىقتيمال. مۇنداي ميسسونەرلىك قىزمەتتەر حريستيان دىنىندە دە بار.

بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ ىقپالىن ناقتى سول ءدىننىڭ وكىلدىگى بولىپ سانالاتىن ءدىني بىرلەستىككە بەرۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۋاعىزداۋداعى شەكتەۋلەردى قويۋ كەزىندە بۇل ۇيىمداردىڭ وكىلى تۇسىنىستىكپەن، شىدامدىلىقپەن قاراۋى مۇمكىن. الايدا ءداستۇرلى ەمەس دىندەر مەن اعىمداردىڭ وكىلدەرى بۇل تالاپتارمەن مۇلدە ساناسپايتىندىعى بەلگىلى. ولاي بولسا، ءدىن سالاسىنداعى زايىرلىلىق قاعيداتتارىن قالىپتاستىرۋدا بۇل ماسەلە باستى نازاردا بولۋى ءتيىس. ءوز كەزەگىندە ءدىندارلار دا زايىرلىلىق قاعيدالارى مەن ءدىننىڭ قاعيدالارىن سالىستىرىپ تا جاتپايدى. ولاي بولاتىنى ءدىندارلار ءۇشىن ولاردىڭ ءومىرىنىڭ باعدارىن ايقىندايتىن قاعيدا – ءدىننىڭ تالاپتارى.

الايدا، زايىرلىلىقتى زاڭدار مەن قۇقىقتىق نورمالاردىڭ، مەملەكەتتىك قاعيداتتاردىڭ ءدىني ۇستانىمدارعا نەگىزدەلمەگەن جانە ودان تاۋەلسىز فورماسى دەپ قاراستىرۋعا بولادى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ دىننەن ءبولىنۋى، زاڭدارىن دىنگە نەگىزدەمەۋى، بەلگىلى ءبىر ءدىندى قولداماۋى، ياعني ءدىني ءپليۋراليزمدى ساقتاۋى، بارلىق ءدىن وكىلدەرىنە تەڭ قۇقىق بەرۋى، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ زايىرلى سيپاتتا بولۋى، وتان قورعاۋ، دەنساۋلىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەتتە زايىرلىلىق تالاپتارىنىڭ قاتاڭ ساقتالۋى، ءدىن جانە مەملەكەت ىستەرىنىڭ اجىراتىلۋى سياقتى قاعيداتتاردى قامتىعان.

دەگەنمەن، بۇل ءدىن ءىسى مەملەكەت ىسىنەن بولەك دەگەنىمەن، ءدىن مەن قوعام بولەك دەگەن قاعيدانى تۋدىرمايدى. سەبەبى، قوعامداعى ءدىني احۋالدى رەتتەۋ، قاداعالاۋ، ءدىني بىرلەستىكتەرمەن جۇمىس، ولاردىڭ قىزمەتتەرىن قاداعالاۋ، قازىرگىدەي رۋحاني باعىتىن ايقىنداۋ كەزەڭىندەگى جانە راديكالدى، دەسسترۋكتيۆتى سيپاتتاعى اعىمدار مەن ۇستانىمدارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى. دەمەك، زايىرلىلىق قاعيداتتارىن ءاربىر مەملەكەتتىڭ ىشكى ءدىني احۋالىنا بايلانىستى، مادەني-رۋحاني ۇستانىمدارىنا جانە تاريحىنا، ساياسي، قۇندىلىقتىق مۇددەسىنە قاراي قالىپتاستىرۋى زاڭدى قۇبىلىس. بۇعان رەسەي، تۇركيا ءتىپتى كەيبىر اراب ەلدەرى جانە ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىن مىسال بەرۋگە بولادى. قانشالىقتى ءدىني قۇندىلىقتار نەمەسە ءدىندارلاردىڭ سانى باسىم بولعانىمەن قوعامدىق جانە ادەۋمەتتىك قارىم-قاتىستاردى رەتتەۋدە زايىرلىلىق قاعيدالارى مەن زايىرلى قۇقىقتىق نورمالار ماڭىزدى كۇشكە يە بولا بەرەدى. سوندىقتان ءدىندارلاردىڭ كورسەتكىشىنىڭ ارتۋىمەن زايىرلىلىق قاعيداتتارى مەن قۇندىلىقتارىنا ەشقانداي دا شەكتەۋ بولماسى انىق. تەك ءدىن مەن ءدىني قىزمەتتەر تەتىكتەرى دۇرىس قالىپتاستىرىلسا بولعانى.

زايىرلىلىق تەك ءدىن مەن سەنىم بوستاندىعى نەمەسە مەملەكەت پەن ءدىني مەكەمەلەر ىستەرىنىڭ اجىراتىلۋى عانا ەمەس. زايىرلىلىق، كوپتەگەن ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق ۇستانىمدارعا نەگىزدەلۋىن بىلدىرەدى. ولاي بولسا، مەملەكەتتىڭ جالاڭ تۇردە زايىرلى بولۋى ەمەس، تاريحي، رۋحاني، مادەني سالالارداعى قۇندىلىقتارىن نازارعا الا وتىرىپ، ازاماتتاردىڭ سەنىمدىك جانە رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن باعالاي وتىرىپ زايىرلىق قاعيداتتارىنىڭ ۇلگىلەرىن قالىپتاستىرۋى قاجەت. مۇنىڭ العىشارتتارى ەلىمىزدە جاسالا باستادى دەۋگە بولادى. وعان دالەل: «وسى زاڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىراتىنىن، اركiمنiڭ ار-وجدان بوستاندىعى قۇقىعىن راستايتىنىن، اركiمنiڭ دiني نانىمىنا قاراماستان تەڭ قۇقىلى بولۋىنا كەپىلدىك بەرەتىنىن، حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ جانە پراۆوسلاۆيەلىك حريستياندىقتىڭ حالىقتىڭ مادەنيەتىنىڭ دامۋى مەن رۋحاني ومىرىندەگى تاريحي ءرولىن تانيتىنىن, قازاقستان حالقىنىڭ رۋحاني مۇراسىمەن ۇيلەسەتىن باسقا دا دىندەردى قۇرمەتتەيتىنىن، كونفەسسياارالىق كەلىسىمنىڭ، ءدىني تاعاتتىلىقتىڭ جانە ازاماتتاردىڭ ءدىني نانىمدارىن قۇرمەتتەۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن تانيتىنىن نەگىزگە الادى» دەگەن ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭنىڭ پريامبۋلاسىنداعى سوزدەر.

بۇل قاعيدانىڭ ەندىگى جەردە جەتىلدىرۋ مىندەتى تۇر. ويتكەنى، قازىرگى ءدىني سەنىم بوستاندىعى دەگەن جەلەۋمەن جاپپاي بەرىلگەن مۇمكىنشىلىكتىڭ بولاشاقتا ۇلكەن رۋحاني، ءدىني بولىنۋشىلىككە، كونفەسسياارالىق قايشىلىقتارعا، ءتىپتى تەكە-تىرەسكە الىپ كەلەتىندىگىن دە نازارعا العان دۇرىس. سوندىقتان مەملەكەت قوعامنىڭ قازىرگى احۋالىن قاداعالاۋ عانا ەمەس، بولاشاق كەلەڭسىزدىكتەردىڭ الدىن الۋعا دا مىندەتتى. ياعني، ءداستۇرلى دىندەردىڭ بارىنشا دارىپتەلۋىن، تەرىس اعىمداردىڭ بارىنشا الدىن الۋ دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

ءدىن – الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، دۇنيەتانىمدىق قۇبىلىس. ءاربىر قوعام وتباسىنان، وتباسى جەكە ادامداردان تۇراتىن بولسا، ءاربىر ءينديۆيدتىڭ جەكە دۇنيەسى بار جانە ول ءوزىنىڭ، قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ، جاراتۋشىنىڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى بار تىرشىلىك يەسى. وعان قوسا ءدىن قوعامعا، باسشىعا، جەكە ادامعا، قىسقاسى ءاربىر قوعام مۇشەسىنە مىندەتتەر جۇكتەيدى. ال ءدىندار ءۇشىن بىرىنشىدەن، ءدىننىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداۋ، تىيىمدارىنان قاشۋ، قۇلشىلىق پەن ءمىناجاتتارىن جۇزەگە اسىرۋ جاراتقاننىڭ بۇيرىعى، جەكە جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ تابىلادى. ونى ورىنداماسا، ءدىني تۇرعىدان كۇنا جاساعانى جانە ىشتەي قايشىلىققا تۇسەدى. بۇل ونىڭ جان-دۇنيەسىندە پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس تۋعىزادى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ زاڭى مەن ءتارتىبىن مويىنداپ، زاڭىنا باعىنىپ، قۇرمەتتەۋ ونىڭ ازاماتتىق بورىشى، مىندەتى. بۇل تۇرعىدان ءدىندار ادام ەكى مىندەت اراسىندا قالىپ وتىر. ءبىرى – ءدىني مىندەتى، ەكىنشىسى – مەملەكەت الدىنداعى ازاماتتىق مىندەتى. وسى ەكى تالاپتىڭ، قۇندىلىقتىڭ اراسىن رەتتەۋ، وڭتايلى شەشىم شىعارۋ، ازاماتتاردىڭ ءوزىن ەكى جاعىنان دا تولىققاندى سەزىنۋى ەلدەگى زايىرلىلىق قاعيدالارىنىڭ تۇسىندىرمەلەرىنە تىكەلەي بايلانىستى.

زايىرلى مەملەكەتتە ءدىني سەنىم بوستاندىعى – ازاماتتاردىڭ قانداي دا ءبىر كەدەرگىگە ۇشىراماي قالاعان دىنىنە سەنۋى، ونىڭ تالاپتارىن ەركىن ورىنداۋى، ۇستاناتىن ءدىنى تۋرالى ويلارى مەن ءبىلىمىن اۋىزشا نەمەسە جازباشا تاراتۋ، سول ءدىندى ەركىن ۇيرەنىپ، باسقاسىنا ەركىن تاراتۋ، مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلەنگەن زاڭعا ساي ارەكەت ەتۋ شارتىمەن وتباسىندا نەمەسە قوعامدىق ورىنداردا ءوزىنىڭ سەنگەن ءدىنىن ۇستانۋ مۇمكىندىگى. الايدا ەلىمىزدە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن باقىلاۋ ءۇشىن قويىلعان تالاپتار، ءداستۇرلى ءدىن وكىلدەرىن دە قامتىعاندىقتان كەيبىر تەڭسىزدىكتەر تۋىنداۋى ىقتيمال. قر ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭنىڭ 7-بابىنداعى قويىلعان تالاپتاردا زاڭنىڭ پريامبۋلاسىنداعى باسىمدىق قاراستىرىلمايدى. ال ءىس جۇزىندە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني ۇيىمدار مەن بىرلەستىكتەر زاڭنىڭ تالاپتارىن كوبىنەسە ساقتامايتىندىقتان، قوعامنىڭ تىنىشتىعىنا مۇددەلى ءداستۇرلى دىندەر مەن بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتى شەكتەلەدى دە تەرىس ءدىني يدەولوگيامەن كۇرەستە جەڭىلىس تاۋىپ وتىرادى.

سونىمەن زايىرلىلىق قاعيداسى، تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن جۇيە. بۇل جۇيەدە ءدىن مەن مەملەكەت جەكە-دارا ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. بىراق، قازاقستاندا كونتسەپتۋالدى تۇردە زايىرلىلىقتىڭ قاعيداتتارى ايقىندالماسا جوعارىدا ايتىلعان قايشىلىقتار مەن تايتالاس ءالى دە سوزىلا بەرمەك. سوندىقتان مەملەكەتتىك، ساياسي ۇستانىمدى كۇڭگىرتتىكتەن ارىلتىپ، ايقىنداۋ قاجەت بولسا، ءوز كەزەگىندە ءدىني بىرلەستىكتەر، سونىڭ ىشىندە ءداستۇرلى ءدىن ۇيىمدارى دا انىقتامالىق اپپاراتتى ايقىنداۋدا بەلسەنە قاتىسۋى ءتيىس.

قورىتا كەلگەندە، ارينە ەلىمىزدە زايىرلىلىق قاعيداتتارىنىڭ ورىن الۋى جالپى ءدىندارلار ءۇشىن دە ءتيىمدى جاعداي. جالپى زايىرلىلىق ۇستانىمدارى ءدىننىڭ ىشكى قاعيدالارىندا دا ورىن الادى. سول سەبەپتى مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمدارى مەن قاعيداتتارى ءدىننىڭ قاعيدالارى جانە ادامگەرشىلىك نورمالارىمەن ۇندەستىك تابا وتىرىپ قالىپتاستىرىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى. بۇرىنعى عىلىم مەن ءدىننىڭ ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعارۋى، كونفرونتاتسيا ءۇردىسى دە قازىرگى عاسىردا باسەڭدەدى. قازىر ءوزارا تۇسىنىستىككە بەت بۇردى. سوندىقتان ءدىندى قوعامنان تىس قاراستىرۋ، ونى تەك قارسى مايداندا ەلەستەتۋ دەرتىنەن ارىلعان دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە قازاقستانداعى ازاماتتاردىڭ ءدىندارلانۋ ءۇردىسىنىڭ قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندىعىن نازارعا الاتىن بولساق، بۇل قازىرگى زايىرلىلىق قاعيداتتارىنداعى كەيبىر تالاپتاردى قايتا قاراۋ قاجەتتىلىگىن تۋدىرارى ءسوزسىز.

جaلپى ءاربiر دiن ۇcتaنۋشى ياعني دiنشiل aدaم ءوزiنiڭ ۇcتaنaتىن دiنiن دۇرىc دeپ eceپتeيدi. ءوزدeرiنe تيeciلi كaنوندaرى بaر. بacقa دiندeردiڭ كaنوندaرىمeن كeلicپeۋi مۇمكiن. دiندeر ءوزدeرiنiڭ cول كaنوندaرى مeن دوگمaتتaرى aرقىلى eرeكشeلeنeدi ءجانe ولaردى وزگeرتۋ نeمece دوگمaتيكaلىق caلaدa بeلگiلi بiر كeلiciمگe كeلۋ مۇمكiن eمec.

Aدaمنىڭ ومiردeگi ءوزiنiڭ ورنىن ءتۇciنۋ، ونeگeلiك بaعىت-بaعدaرلaردى iزدeۋ ءجانe ولaرمeن بaيلaنىcتى دiنشiلدiكتiڭ iشكi قaيشىلىقتaرى دa بولaتىنى بeلگiلi. Cوندىقتaن ءدۇنيeتaنىمنىڭ قaلىپتacۋىنa ەكزيcتeنتسيaلدى مaعىنaدaعى فaكتورلaر ءالبeتتe ىقپaل eتeدi. ءدۇنيeتaنىم – بۇل تeك ءدۇنيeceزiم، كۇيزeلic, acقaق مۇرaتتaر عaنa eمec, cونىمeن بiرگe cودaن تۋىندaيتىن نىق ceنiم، ومiرلiك ۇcتaنىم، الeۋمeتتiك-caياcي مۇرaتتaر، وقيعaعa بaعa بeرۋ. تiپتi بۇل aدaمنىڭ نaقتى بiر جaعدaيلaردa بeلگiلi بiر مiنeز-قۇلىقتىق ارeكeتكe شىنaيى دaيىندىعى. ءدۇنيeتaنىمنىڭ قaلىپتacۋىنa, ءاciرece ونىڭ تaنىمدىق ءورiciنe بiلiم aيتaرلىقتaي ىقپaل eتeدi. وcى ceبeپتeن، زeرتتeۋ نىcaنacى رeتiندe aرنaيى ۋنيۆeرcيتeتتe بiلiم aلۋشى cتۋدeنتتiك جacتaر aلىنادى. بiلiم aزaمaتتى، تولىققaندى تۇلعaنى قaلىپتacتىرۋعa تيic. جوعaرعى دۇنيeتaنىمدىق بaعىت-بaعدaرلaردىڭ جوعaلۋى شeكتeن شىققaن قىلىقتaرعa, تۇلعaنىڭ وزدiگiنeن قۇلدىرaۋىنa اكeلiپ cوقتىرۋى مۇمكiن. ۆ. Cولوۆeۆ aقىل ءماceلeciن، ءومiر ءcۇرۋ شىندىعى، ونىڭ مaعىنacى ءماceلeciن شeشeتiن ءجانe cونىمeن بiرگe eرiكتiڭ جوعaرعى تaلaپتaرىن قaنaعaتتaندىرaتىن بيiك دeڭگeيدeگi ceنiمنiڭ قaجeتتiگi تۋرaلى aيتقaن بولaتىن.

دۇنيeتaنىمدىق يدeيالaر بiزدiڭ ومiرiمiزگe بaعىت بeرeدi ءجانe ونىڭ قۇندىلىقتaرىن aيقىندaيدى. فيلوcوفيالىق ءدۇنيeتaنىمنىڭ قaلىپتacۋى تۇلعaنىڭ بويىندa cىنشىلدىق، كۇماندaنۋ ءتارiزدi قacيeتتeردi قaلىپتacتىرۋدى دa كوزدeيدi. ءCوز ءدۇنيeتaنىمنىڭ قaلىپتacۋىنa ىقپaل eتeتiن بacتى فaكتورلaردىڭ بiرi ويلaۋ ءمادeنيeتi تۋرaلى دa بولىپ وتىر. دeمeك، بiلiمدi aقىل ءمادeنيeتi مeن وزiندiك cىنشىلدىقتى قaلىپتacتىرۋعa بaعىتتaۋ قaجeت. Cىني ويلaۋ – بۇل بaرلىعىن تaلدaۋ، ۇعىنۋ، cوقىر ceنiمدi قaبىلدaمaۋ دaعدىcى. بۇل ءوز قaتeلeرiن كورۋ ءجانe مويىندaۋ قaبiلeتi, ءوز ic-قيمىلىن رaتسيونaلدى بaعaلaۋ، cوندaي-aق بacقa aدaمدaردىڭ پiكiرiن aقىلمeن caرaلaۋ دaعدىcى. ول ءۇشiن eركiن تۇلعaلaردى قaلىپتacتىرۋ قaجeت. Eڭ مaڭىزدىcى iشكi eركiندiك، وزiندiك مeن كeڭicتiگiندeگi بaعىت-بaعدaر، ويتكeنi aدaم ءوزiنiڭ جaعدaيىن نeعۇرلىم كeڭ ۇعىنca ءجانe ءوز مiنeز-قۇلىعىن caنaلى ءتۇردe بacقaرa aلca, cوعۇرلىم ول eركiندiكتi ceزiنeدi. وندaي eركiندiكتiڭ مaڭىزدى تaلaپتaرىنىڭ بiرi رeفلeكcيانى دaمىتۋ، ياعني تaنىمنىڭ ءوز iشكi ءدۇنيeciنe بaعىتتaلۋى. دeگeنمeن eركiن بولۋ تۇتac فeنومeننiڭ تeك نeگaتيۆتi acپeكتici عaنa, ونىڭ پوزيتيۆتi acپeكتici – جaۋaپتى بولۋ. قaزiرگi كeزدe cىني ويلaۋ، رeفلeكcيا دaعدىلaرىن دaمىتۋدىڭ، مaنيپۋلياتسيانىڭ aلدىن aلۋدىڭ ءتۇرلi بaعدaرلaمaلaرى قۇرacتىرىلعaن. دecترۋكتيۆتi دiني aعىمدaر كeڭ ءورic aلىپ وتىرعaن جaعدaيدa ءاciرece دiنتaنۋشى cتۋدeنتتeردi وcى تاجiريبeلeرگe ءۇيرeتۋ قaجeت، ويتكeنi بiلiم تeك ءۇcتiرتiن وقىتۋمeن عaنa شeكتeلمeۋi كeرeك. Cونىمeن، بiلiم دeربec, eركiن تۇلعaنى قaلىپتacتىرۋى كeرeك.

عىلىمنaن تىc cىني eمec ويلaۋ – قaزiرگi ۋaقىتتaعى بacتى ءماceلe. ءارينe, عيبaدaتتaرعa كۇشتeپ تaرتۋدa aدaمنىڭ وcaلدىعىن كورceتeتiن فaكتورلaر دa بaر. مىcaلى، ول وcى cاتتeگi ۇلكeن قaيعى-قaciرeتتeر، شىنaيى دiني ceنiمنiڭ، قۇندىلىقتaردىڭ جوقتىعى، تۇلعaنىڭ تاۋeلدiلiككe بeيiمدiلiلiگi, aتa-aنaلaر مeن بaلaلaر aرacىندaعى قaرىم-قaتىنacتaعى ولقىلىقتaر، جacتaر aرacىندaعى عيبaدaتتaر بaر ىنتa-جiگeرمeن ۇcىنىپ وتىرعaن رۋحaني aقيقaتقa دeگeن ۇمتىلىc. Cونىمeن بiرگe, كوڭiل-كۇي تaپشىلىعىن، مaحaببaتتى قaجeتciنۋ، كوگنيتيۆتi قaجeتتiلiكتeردi (مaقcaتتى ceزiنۋ، ومiرلiك بaعدaرلaر) دe aتaپ ءوتۋ مaڭىزدى. دeگeنمeن، ءوتe تيانaقتى ءتۇردe جۇرگiزiلگeن پcيحولوگيالىق مaنيپۋلياتسيا بeلگiلi بiر عيبaدaتقa كوندiرۋدiڭ eڭ تيiمدi ءتاciلi.

ي.A.يلين aيتقaندaي، شىنaيى دiنشiلدiك شىنaيى «بiلiمciزدiكتeن» بacتaلaدى. بۇل ويدى ءال-ءازھار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى، دوكتور اتا ءاس-سىنباتيدىڭ پىكىرى دە قاۋاتتايدى.ول ءوزىنىڭ ءبىلىم مەن ناداندىققا جاساعان سيپاتتامىسىندا مىناداي ۇلگىنى بەرەدى.

1) ناداندىق+كەدەيلىك=قىلمىس

2) ناداندىق+بايلىق=بۇزعىنشىلىق

3) ناداندىق+ەركىندىك=انارحيا

4) ناداندىق+بيلىك=قاناۋ

5) ناداندىق+دىن=لاڭكەستىك

ال ەگەر «ناداقتىقتىڭ» ورنىن «بىلىمگە» الماستىراتىن بولساق:

1) بىلىم+كەدەيلىك=قاناعات

2) بىلىم+بايلىق=شۇكىرشىلىك

3) بىلىم+ەركىندىك=شاتتىق

4) بىلىم+بيلىك=ادىلدىك

5) بىلىم+دىن=تۇراقتىلىق [1]

بۇل تۇجىرىممەن كەلىسپەۋگە بولمايدى. سەبەبى، قازىرگى مۇسىلمان الەمى دىنسىزدىكتەن مەن جالاڭ دىنشىلدىكتەن كوپ زارداپ شەگۋدە. كەزىندە بۇكىل الەمدى مويىنداتقان مۇسىلمانداردىڭ تەڭ جارتىسى ساۋاتسىز كورىنەدى. كەيبىر ەلدەردەگى ساۋاتسىزدىق دەڭگەيى الاڭداتادى: ماسەلەن، 2008 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا ەرەسەك ايەلدەردىڭ الجيردە 34%، بانگلادەشتە 52%، مىسىردا 40%، ماروككودا 58%، پاكىستان مەن يەمەندە 60%، تۇركيادا 20% ادامدار ساۋاتسىز [2].

قازىردە ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال ءاربىر سانالى ازاماتتى الاڭداتادى. وسىعان بايلانىستى كۇندەلىكتى قوعامدىق قاتىناستاردا ءدىني ۇستانىمنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ءارتۇرلى قىرلارى جارىققا شىعىپ جاتىر. ءدىندى ۇستانۋشىلاردىڭ قاتارى مولايعان سايىن قوعامدىق ورتادا جاعىمدى-جاعىمسىز پىكىرلەر تۋىنداپ، قاراما-قايشىلىقتار، وتباسىلىق ومىردەگى كيكىلجىڭدەر، ءدىني تۇسىنىكتەردەگى الشاقتىقتار بەلەڭ الۋدا. ەگەر، الەم ەلدەرىندەگى وسى ءدىني ۇستانىم مەن قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى قايشىلىقتاردى نازارعا الار بولساق، ءدىني الاۋىزدىق پەن بولىنۋشىلىكتىڭ زاردابى وراسان بولاتىندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. 2008 جىلعى اعىلشىننىڭ ىشكى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا تەررورلىق ارەكەتتەر مەن سولارعا جاقىن تۇراتىنداردىڭ كوپشىلىگى ءدىندى جاقسى بىلمەيتىن، ءتىپتى ءدىني مىندەرتتەرىن ورىندامايتىندار ەكەندىگىن جازادى. ال ونىڭ الدىن الۋ رەتىندە ءدىني اعارتۋشىلىق پەن ءدىني مەكەمەلەردىڭ جۇمىسى دۇرىس جولعا قويىلۋ كەرەكتىگىن كورسەتكەن.

بىراق، يسلام الەمىن فاتاليزم پىكىرى جاۋلاپ العاندىعى شىندىق. فاتاليزم پىكىرىنىڭ جاۋلاعاندىعى سونشالىق ادام ەگەر قانداي دا ءبىر ىستە وزىنە ءبىر پايدا بەرەتىن بولسا، ول قۇدايدىڭ تاعدىرىنا قارسى كەلگەنى بولىپ سانالعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ 2006 جىلى نۇسقامالىق حاتىمەن ورتا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» كۋرسىن ەنگىزۋدى ۇسىنعانى بەلگىلى. بۇل شەشىم كوپتەگەن داۋ تۋعىزدى. بىرەۋلەر بۇل كۋرسسىز ساۋاتتى تۇلەك دايىنداۋ مۇمكىن ەمەس دەگەندى العا تارتسا،  ەكىنشىلەرى  بۇل كۋرس زايىرلى مەملەكەتتەگى ونسىز دا از ەمەس ءدىندار وتباسىلارىنىڭ قاتارىن تولتىرادى، ۇشىنشىلەرى – مۇعالىمدەر – ماڭىزدى ماتەريالدى ءتيىستى دەڭگەيدە جەتكىزەتىن ساۋاتتى مامانداردىڭ جوقتىعىن العا تارتتى. بىراق قالاي دەگەنمەن دە بۇل ءىس جۇزەگە اسىپ قازىر ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارىندا وقىتىلىپ كەلە جاتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جəنە عىلىم ءمينيسترىنىڭ 2014 جىلعى 15 شىلدەدەگى № 281 بۇيرىعىمەن جالپى ءبىلىم بەرەتىن  مەكتەپتەردىڭ 9-سىنىبىنا ارنالعان  «زايىرلىلىق جəنە ءدىنتانۋ  نەگىزدەرى» كۋرسىنىڭ باعدارلاماسىن  بەكىتۋ تۋرالى شەشىم شىعىپ، 2016-2017 وقۋ جىلىنان باستاپ «ءدىنتانۋ نەگىزدەرى» ءپانى «ءدىنتانۋ جانە زايىرلىلىق نەگىزدەرى» ءپانى رەتىندە وقىتىلىپ كەلەدى. نەگىزىندە بۇل ءپاندى وقىتۋداعى ماقسات ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءدىن تۋرالى ساۋاتتىلىعىن ارتتىرىپ، بولاشاقتا ءارتۇرلى تەرىس اعىمداردىڭ سوڭىنان ەرىپ كەتۋدىڭ الدىن الۋ ەكەندىگى داۋسىز. الايدا بۇل قانشالىقتى دەيگەيدە ءتيىمدى ورىندالۋدا دەگەن سۇراققا ەشكىم تولىق جاۋاپ بەرە المايدى.

جالپىلاما «دىنتانۋعا» قاتىستى ءپان ازاماتتاردىڭ تولىق ءدىن ساۋاتتىلىعىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسادى دەسەك تە، ەلىمىزدە وسى باعىتتا ماماندار دا اىزىرلەنىپ جاتىر. 1992 جىلدان باستاپ قولعا الىنعان بۇل سالاداعى مامانداردى قازىردە ەلىمىزدىڭ التى جوو بازاسىندا وقىتۋ جولعا قويىلعان. مەملەكەتىمىز ءۇشىن جاڭاشا باعىت بولىپ تابىلاتىن «ءدىنتانۋ» ماماندىعىن ازىرلەۋ وڭايعا سوققان جوق. ءالى دە بولسا بۇل سالانى تولىق اياعىنان تۇرىپ كەتتى دەپ ايتۋ ەرتەرەك. سەبەبى، وسى سالادا كوپتەگەن تۇپكىلىكتى شەشۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلەلەر بار:

  1. العاشقى كەزدە «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنا ەڭ جاقىن سالا فيلوسوفيا، بولعاندىقتان، اتالمىش ماماندىق فيلوسوفيا كافەدرالارىنىڭ قاراماعىندا اشىلدى. سول سەبەپتى فيلوسوفيا، تاريح، فيلولوگيا سالاسىنداعى ماماندار العاشقى ءدىنتانۋشىلاردى دايىندادى. بۇل ءجايىت «ءدىنتانۋ» پاندەرىنىڭ تولىق يگەرىلمەۋىنە، ءۇستىرتىن قاراستىرىلۋىنا سەبەپ بولدى.
  2. ءدىنتانۋ ماماندىعىنا قاتىستى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى مۇلدە بولمادى. سوندىقتان، بۇل ماسەلە تولىقتاي وقىتۋشىلىنىڭ ۇستانىمىنا قالدىرىلدى. ءپاننىڭ اتاۋىنا مازمۇنى ساي كەلمەيتىن ءجايتتار كوپتەپ كەزدەستى. بۇل ءوز كەزەگىندە ستۋدەنتتەردىڭ تالاپتانباۋشىلىعىن جانە نارازىلىعىن تۋدىردى. ءتىپتى «ءدىنتانۋ» ماماندىعىن بىتىرگەن تۇلەكتەردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە دايىن بولماي شىقتى.
  3. «ءدىنتانۋ» ماماندىعىنا تالاپكەرلەردىڭ از كەلۋىنە بايلانىستى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلىعى جانە مينيسترلىك تاراپىنان نارىقتىڭ زاڭىنا ساي كەلمەگەندىكتەن قامقورلىقتىڭ از بولۋى. قاجەت دەپ ساناماعان جاعدايدا، تالاپكەرلەردىڭ ازايۋىنا بايلانىستى ماماندىقتاڭ تۇبەگەيلى جابىلىپ قالۋ قاۋپى ءالى دە ساقتالۋدا.
  4. بۇل سالاعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس از بەرىلىپ، تالاپكەرلەردىڭ از كەلۋىنە بايلانىستى، دىندانۋشىلارعا ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىلاردىڭ موينىنا ونشاقتى، ءتىپتى ودان دا كوپ پاندەردىڭ جۇكتەلۋى ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ءپاننىڭ، اقىرى ماماندىقتىڭ ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ سوعادى.
  5. ءدىنتانۋ ماماندىعىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىندە كەلگەن تالاپكەرلەردىڭ تەولوگيالىق ءبىلىمدى كوزدەپ كەلۋىنە بايلانىستى مۇددە قايشىلىعى ورىن الدى. وسى مۇددە تۇرعىسىنان ءدىن دارىستەرىن بەرۋگە ماماندار دا دايىن بولماي شىقتى.
  6. «ءدىنتانۋ» ماماندىعىن ءبىتىرىپ شىققان مامانداردىڭ وسى سالاعا كەلمەۋى. سول سەبەپتى، بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن الەۋمەتتانۋشىلار، ساياساتتانۋشىلار، ءتىپتى فيلولوگ مامانداردىڭ تولىقتىرۋى. سونمەن قاتار، ءدىنتانۋ، يسلامتانۋ جانە تەولوگيانىڭ ارا جىگى دە ءالى ناقتى اجىراتىلماعان دەۋگە بولادى. ال حالىق ءۇشىن ءدىن سالاسىنىڭ ءبارى ءبىر. ءتىپتى مينيسترلىكتە تەك ءدىندارلار جۇمىس جاسايدى دەپ ويلايتىنداردىڭ قاراسى باسىم.

جوعارى وقۋ ورىندارىندا وسى ىسپەتتەس كۇردەلى ماسەلەلەر ءالى دە بولسا ورىن الىپ كەلەدى. الايدا قوعامدا «ءدىنتانۋشى» مامانعا دەگەن قاجەتتىلىك كۇننەن كۇنگە ارتىپ وتىر. سوڭعى جىلدارى جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە دە دىنگە قاتىستى پاندەردىڭ ەنگىزىلۋىنە بايلانىستى بۇل شەشىمى تابىلماستاي كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى دەۋگە بولادى. كەلەسى وقۋ جىلىنان باستاپ ورتا مەكتەپتەردە «ءدىن جانە قوعام» ءپانى جوسپارلانۋدا. بىراق ونىڭ دا دەڭگەيى مەن مازمۇنىنىڭ قانشالىقتى ناتيجەلى بولارىن ۋاقىت ساراپتايدى.

تۇيىندەي كەلە، ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسىنداعى زايىرلىلىق ۇستانىمى نەگىزىندە بۇگىنگى ءدىني احۋالدى رەتتەۋدىڭ تەتىكتەرى مەن تاريحي ساباقتاستىق جولدارىن ۇسىنا وتىرىپ، بۇگىنگى ماسەلەلەردى الەۋمەتتانۋلىق بولجام تۇرعىسىنان قاراستىرۋ قاجەت ەكەندىگىن باسا ايتقىمىز كەلەدى. يسلام ءدىنى دە ۇكىم بەرگەندە قوعامداعى قۇبىلىس ارقىلى ارەكەت ەتۋدى ۇستانىم رەتىندە قابىلدايدى. پايعامبار دا ءاربىر قۇبىلىستىڭ سەبەپ-سالدار بايلانىسىن نەگىز رەتىندە العان. مىسالى، قوعامداعى كەلەڭسىز احۋالعا بىرنەشە بولىمسىز سەبەپتەر ۇدەرىس ارقىلى تاپ بولسا، ول ەگەر انىقتالسا، وندا سول بولىمسىز سەبەپتەردى وزگەرتۋ كەرەك ەكەندىگى وزدىگىنەن ورتاعا شىعادى.

سونىمەن قاتار، مەملەكەت ءوز قۇرۋشىلارىنىڭ سەنىمى، مادەنيەتى مەن بولمىستىق قۇندىلىقتارىن الەۋمەتتىك ءومىردىڭ جۇيەلەنۋىندە نەگىز رەتىندە الۋى ءتيىس. ولاي بولماعان جاعدايدا مەملەكەت قۇرۋشى ەلەمەنتتەر الەۋمەتتىك جۇيەدەن تابا الماعان قۇرىلىمدى اڭساۋمەن، مەملەكەتكە قارسى توپ قۇرۋعا بەت الادى. بۇل – مەملەكەت، قۇندىلىق جانە ساياسات تەوريالارىندا بار تۇجىرىم. وسى پسيحولوگيا ەسكەرىلمەسە، ونىڭ ورنىن مەملەكەتتەن تىس سىرتقى كۇشتەر الىپ قويۋى ىقتيمال.

 

كەڭشىلىك تىشحان،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ

ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ف.ع.ك.

قر ۇكىمەتى جانىنداعى ءدىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىس جونىندەگى كەڭەس مۇشەسى،

قر اجاقدم قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى،

قر اقدم ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي زەرتتەۋ

جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى،

 

پىكىرلەر