Zaıyrlylyq jáne din

6461
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstanda din jáne memleket qatynasy men din jáne quqyq baılanysy, zaıyrlylyq tóńiregindegi máseleler talqylanǵanda eki túrli qatelikti baıqaýǵa bolady. Birinshisi, burynǵy keńestik júıe sheńberinde qalyptasqan túsinikten shyǵa almaı zaıyrlylyqty dinsizdik (ateızm) uǵymyna balama túrde qoldaný qateligi, ekinshisi zaıyrlylyq degenimiz dinsizdik emes dep túsinetin, alaıda onyń qalaı qoldanys tabýynan, onyń qaǵıdattarynan beıhabar, ózi ustanatyn dinı múddege qaraı beıimdeýge tyrysý qateligi.

Birinshi másele boıynsha qatelik, negizinen, din qubylysynyń qoǵamdaǵy orny men róline shynaıy baǵa berilmeýinen, sabaqtastyqty dástúrli dinı tájirıbege súıengen dinı tanym men senim túsiniginiń negizderi men erekshelikterine mán bermeýshilikten, qoǵamdaǵy dinı ustanym dınamıkasynyń artýy máselesin nazarǵa almaýdan, ne bolmasa halyqtyń dinı jańǵyrýy men dindar azamattardyń sanynyń kúnnen kúnge artýynan qaýiptený úreıinen týyndap otyr. Al ekinshi máselege qatysty, memlekettiń dinı plıýlarızm men senim bostandyǵyna bergen múmkinshilikterin burmalaı otyryp, basqa da musylman elderimen salystyrmaly túrde dinı ustanymǵa qolaıly jaǵdaı qalyptastyrý, tipti jekelegen toptar men kózqaras ókilderiniń memlekettik, quqyqtyq qaǵıdattardy zaıyrlylyq qaǵıdattaryna qaıshy dep sanaý arqyly tolyq óz dinı qyzyǵýshylyqtaryna talpynys jasaý. Sońǵy kezderde aıtylyp júrgen «Qazaqstan, musylman memleketi bolýy tıis. Ony zańda kórsetýimiz kerek» degen syndy pikirlerdiń astarynda osyndaı talpynys jatyr deýge bolady.

Bizdiń elimizde din, saıasat, quqyqtyq negiz jáne zaıyrlylyq ustanymynyń qaǵıdattarynyń naqty anyqtamasy jasalynbaǵan. Sol úshin de osy uǵymdy adamdardyń ishindegi dúnıetanymy aıqyndap keledi. Al qoǵamda kópshilik adamdar estigen aqparattaryna qaraı oı aıtady jáne solaı qabyldaıdy. Olaı bolsa, áli de bolsa osy uǵymnyń qaǵıdattyq qyryn aıqyndaý mindeti tur. Bul jalpy qoǵamnyń árbir salasyndaǵy memlekettik talaptardy aıqyndaýǵa kómektesedi.

Bizdiń elimizde dinge beıtarap qaraıtyn adamdar men ustanymdardy zaıyrly dep sıpattaý beleń alǵan. Sondyqtan osy anyqtama negizinde zaıyrly quqyq dep negizi dinge negizdelmegen, dinniń qaǵıdalarynan táýelsiz, al zaıyrly memleket degende memlekettik basqarý jáne retteý júıesinde dinı senimder men sharttardy qoldanbaıtyn memleket dep túsinemiz.

Qazirgi Qazaqstan qoǵamynyń basynan keshirip otyrǵan kezeńin zaıyrlylyq qaǵıdattardyń ornyǵý kezeńi dep baǵalaýǵa bolatyn shyǵar. Olaı bolatyny, din men memleket qatynastarynda áli de aıqyndaýdy qajet etetin talaptar men qaǵıdattar jetip artylady. Tipti keıbir kezderi dinniń qaǵıdalary men talaptaryn memlekettiń saıasaty men qaǵıdalaryna qarsy qoıý, bolmasa dinı úkim men memlekettiń ustanymynyń arasynda qalý sııaqty yńǵaısyzdyqtar barshylyq.

Óz kezeginde, negizinen dinge qatysty sharttar men talaptardy memleket aıqyndaıdy. Oǵan eshkimniń de talasy bolmaýy tıis. Alaıda dinı-senim bostandyǵy berilgen qoǵamda azamattardyń ózderi ustanatyn dinniń talaptaryn da óz betterinshe oryndaýyna eshqandaı kedergi bolmaıtyndyǵy zańda kórsetilgen. Osy jerde alǵashqy túsinbestik týyndap otyr. QR Zańda: «Árkim Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasyna sáıkes dinı nemese ózge de nanymdardy ustanýǵa, olardy taratýǵa, dinı birlestikterdiń qyzmetine qatysýǵa jáne mıssıonerlik qyzmetpen aınalysýǵa quqyly» delingen (Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly zań 3-bap, 6-tarmaqsha). Olaı bolsa, azamattar ustanatyn dinniń qandaı da bir talaby nemese qaǵıdasy memlekettiń qoıǵan talaptary men zańdarynyń birine qaıshy kelgen jaǵdaıda, bul másele qalaı sheshiletindiginiń basy áli de bolsa ashyq qalyp otyr. Memlekettik mekemelerde dinı rásimderdi oryndaý, mektepke dinı atrıbýtıkamen kelý (hıjap máselesi), dinniń ishindegi qaǵıdalar boıynsha árkimniń óz dinin ýaǵyzdaýǵa yntaly bolýy sııaqty máseleler. Máselen, musylman dini boıynsha bir adam dindi bilse, onyń ekinshi adamǵa taratýy, ýaǵyzdaýy quptalatyn másele. Al belgili bir ókiletti mekeme ókilderiniń ǵana ýaǵyz aıtýǵa quqyly bolýy orta ǵasyrdaǵy katolık dininiń úlgisine oralý degen sóz. Bul sol dinniń ishindegi dindarlardyń arazdyǵyn týdyrýy múmkin nemese basymdyq berilgen dinı mekeme ókili ózine berilgen ókilettilikti asyra paıdalanýy yqtımal. Mundaı mıssonerlik qyzmetter hrıstıan dininde de bar.

Belgili bir dinniń yqpalyn naqty sol dinniń ókildigi bolyp sanalatyn dinı birlestikke berý nemese belgili bir dindi ýaǵyzdaýdaǵy shekteýlerdi qoıý kezinde bul uıymdardyń ókili túsinistikpen, shydamdylyqpen qaraýy múmkin. Alaıda dástúrli emes dinder men aǵymdardyń ókilderi bul talaptarmen múlde sanaspaıtyndyǵy belgili. Olaı bolsa, din salasyndaǵy zaıyrlylyq qaǵıdattaryn qalyptastyrýda bul másele basty nazarda bolýy tıis. Óz kezeginde dindarlar da zaıyrlylyq qaǵıdalary men dinniń qaǵıdalaryn salystyryp ta jatpaıdy. Olaı bolatyny dindarlar úshin olardyń ómiriniń baǵdaryn aıqyndaıtyn qaǵıda – dinniń talaptary.

Alaıda, zaıyrlylyqty zańdar men quqyqtyq normalardyń, memlekettik qaǵıdattardyń dinı ustanymdarǵa negizdelmegen jáne odan táýelsiz formasy dep qarastyrýǵa bolady. Osyǵan baılanysty memlekettik bıliktiń dinnen bólinýi, zańdaryn dinge negizdemeýi, belgili bir dindi qoldamaýy, ıaǵnı dinı plıýralızmdi saqtaýy, barlyq din ókilderine teń quqyq berýi, bilim berý isiniń zaıyrly sıpatta bolýy, otan qorǵaý, densaýlyq jáne memlekettik qyzmette zaıyrlylyq talaptarynyń qatań saqtalýy, din jáne memleket isteriniń ajyratylýy sııaqty qaǵıdattardy qamtyǵan.

Degenmen, bul din isi memleket isinen bólek degenimen, din men qoǵam bólek degen qaǵıdany týdyrmaıdy. Sebebi, qoǵamdaǵy dinı ahýaldy retteý, qadaǵalaý, dinı birlestiktermen jumys, olardyń qyzmetterin qadaǵalaý, qazirgideı rýhanı baǵytyn aıqyndaý kezeńindegi jáne radıkaldy, desstrýktıvti sıpattaǵy aǵymdar men ustanymdarǵa qarsy kúres júrgizip otyrǵan bizdiń elimiz úshin asa mańyzdy. Demek, zaıyrlylyq qaǵıdattaryn árbir memlekettiń ishki dinı ahýalyna baılanysty, mádenı-rýhanı ustanymdaryna jáne tarıhyna, saıası, qundylyqtyq múddesine qaraı qalyptastyrýy zańdy qubylys. Buǵan Reseı, Túrkııa tipti keıbir arab elderi jáne Eýropanyń birqatar elderin mysal berýge bolady. Qanshalyqty dinı qundylyqtar nemese dindarlardyń sany basym bolǵanymen qoǵamdyq jáne ádeýmettik qarym-qatystardy retteýde zaıyrlylyq qaǵıdalary men zaıyrly quqyqtyq normalar mańyzdy kúshke ıe bola beredi. Sondyqtan dindarlardyń kórsetkishiniń artýymen zaıyrlylyq qaǵıdattary men qundylyqtaryna eshqandaı da shekteý bolmasy anyq. Tek din men dinı qyzmetter tetikteri durys qalyptastyrylsa bolǵany.

Zaıyrlylyq tek din men senim bostandyǵy nemese memleket pen dinı mekemeler isteriniń ajyratylýy ǵana emes. Zaıyrlylyq, kóptegen elderde, sonyń ishinde bizdiń elimizde de memlekettiń demokratııalyq, quqyqtyq ustanymdarǵa negizdelýin bildiredi. Olaı bolsa, memlekettiń jalań túrde zaıyrly bolýy emes, tarıhı, rýhanı, mádenı salalardaǵy qundylyqtaryn nazarǵa ala otyryp, azamattardyń senimdik jáne rýhanı qajettilikterin baǵalaı otyryp zaıyrlyq qaǵıdattarynyń úlgilerin qalyptastyrýy qajet. Munyń alǵysharttary elimizde jasala bastady deýge bolady. Oǵan dálel: «Osy Zań Qazaqstan Respýblıkasynyń ózin demokratııalyq, zaıyrly memleket retinde ornyqtyratynyn, árkimniń ar-ojdan bostandyǵy quqyǵyn rastaıtynyn, árkimniń dinı nanymyna qaramastan teń quqyly bolýyna kepildik beretinin, hanafı baǵytyndaǵy ıslamnyń jáne pravoslavıelik hrıstıandyqtyń halyqtyń mádenıetiniń damýy men rýhanı ómirindegi tarıhı rólin tanıtynyn, Qazaqstan halqynyń rýhanı murasymen úılesetin basqa da dinderdi qurmetteıtinin, konfessııaaralyq kelisimniń, dinı taǵattylyqtyń jáne azamattardyń dinı nanymdaryn qurmetteýdiń mańyzdylyǵyn tanıtynyn negizge alady» degen dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly zańnyń prıambýlasyndaǵy sózder.

Bul qaǵıdanyń endigi jerde jetildirý mindeti tur. Óıtkeni, qazirgi dinı senim bostandyǵy degen jeleýmen jappaı berilgen múmkinshiliktiń bolashaqta úlken rýhanı, dinı bólinýshilikke, konfessııaaralyq qaıshylyqtarǵa, tipti teke-tireske alyp keletindigin de nazarǵa alǵan durys. Sondyqtan memleket qoǵamnyń qazirgi ahýalyn qadaǵalaý ǵana emes, bolashaq keleńsizdikterdiń aldyn alýǵa da mindetti. Iaǵnı, dástúrli dinderdiń barynsha dáriptelýin, teris aǵymdardyń barynsha aldyn alý dep túsiný kerek.

Din – áleýmettik, psıhologııalyq, dúnıetanymdyq qubylys. Árbir qoǵam otbasynan, otbasy jeke adamdardan turatyn bolsa, árbir ındıvıdtiń jeke dúnıesi bar jáne ol óziniń, qoǵamnyń, memlekettiń, jaratýshynyń aldynda jaýapkershiligi bar tirshilik ıesi. Oǵan qosa din qoǵamǵa, basshyǵa, jeke adamǵa, qysqasy árbir qoǵam múshesine mindetter júkteıdi. Al dindar úshin birinshiden, dinniń buıryqtaryn oryndaý, tyıymdarynan qashý, qulshylyq pen minajattaryn júzege asyrý jaratqannyń buıryǵy, jeke jaýapkershiligi bolyp tabylady. Ony oryndamasa, dinı turǵydan kúná jasaǵany jáne ishteı qaıshylyqqa túsedi. Bul onyń jan-dúnıesinde psıhologııalyq kúızelis týǵyzady. Ekinshiden, memlekettiń zańy men tártibin moıyndap, zańyna baǵynyp, qurmetteý onyń azamattyq boryshy, mindeti. Bul turǵydan dindar adam eki mindet arasynda qalyp otyr. Biri – dinı mindeti, ekinshisi – memleket aldyndaǵy azamattyq mindeti. Osy eki talaptyń, qundylyqtyń arasyn retteý, ońtaıly sheshim shyǵarý, azamattardyń ózin eki jaǵynan da tolyqqandy sezinýi eldegi zaıyrlylyq qaǵıdalarynyń túsindirmelerine tikeleı baılanysty.

Zaıyrly memlekette dinı senim bostandyǵy – azamattardyń qandaı da bir kedergige ushyramaı qalaǵan dinine senýi, onyń talaptaryn erkin oryndaýy, ustanatyn dini týraly oılary men bilimin aýyzsha nemese jazbasha taratý, sol dindi erkin úırenip, basqasyna erkin taratý, memleket tarapynan belgilengen zańǵa saı áreket etý shartymen otbasynda nemese qoǵamdyq oryndarda óziniń sengen dinin ustaný múmkindigi. Alaıda elimizde dástúrli emes dinı birlestikterdiń qyzmetin baqylaý úshin qoıylǵan talaptar, dástúrli din ókilderin de qamtyǵandyqtan keıbir teńsizdikter týyndaýy yqtımal. QR Dinı qyzmet jáne dinı birlestikter týraly zańnyń 7-babyndaǵy qoıylǵan talaptarda zańnyń prıambýlasyndaǵy basymdyq qarastyrylmaıdy. Al is júzinde dástúrli emes dinı uıymdar men birlestikter zańnyń talaptaryn kóbinese saqtamaıtyndyqtan, qoǵamnyń tynyshtyǵyna múddeli dástúrli dinder men birlestikterdiń qyzmeti shekteledi de teris dinı ıdeologııamen kúreste jeńilis taýyp otyrady.

Sonymen zaıyrlylyq qaǵıdasy, tepe-teńdikti qamtamasyz etetin júıe. Bul júıede din men memleket jeke-dara ómir súrýi tıis. Biraq, Qazaqstanda koneptýaldi túrde zaıyrlylyqtyń qaǵıdattary aıqyndalmasa joǵaryda aıtylǵan qaıshylyqtar men taıtalas áli de sozyla bermek. Sondyqtan memlekettik, saıası ustanymdy kúńgirttikten aryltyp, aıqyndaý qajet bolsa, óz kezeginde dinı birlestikter, sonyń ishinde dástúrli din uıymdary da anyqtamalyq apparatty aıqyndaýda belsene qatysýy tıis.

Qoryta kelgende, árıne elimizde zaıyrlylyq qaǵıdattarynyń oryn alýy jalpy dindarlar úshin de tıimdi jaǵdaı. Jalpy zaıyrlylyq ustanymdary dinniń ishki qaǵıdalarynda da oryn alady. Sol sebepti memlekettiń zaıyrlylyq ustanymdary men qaǵıdattary dinniń qaǵıdalary jáne adamgershilik normalarymen úndestik taba otyryp qalyptastyrylsa quba-qup bolar edi. Burynǵy ǵylym men dinniń bir-birin joqqa shyǵarýy, konfrontaııa úrdisi de qazirgi ǵasyrda báseńdedi. Qazir ózara túsinistikke bet burdy. Sondyqtan dindi qoǵamnan tys qarastyrý, ony tek qarsy maıdanda elestetý dertinen arylǵan durys. Onyń ústine Qazaqstandaǵy azamattardyń dindarlaný úrdisiniń qarqyndy júrip jatqandyǵyn nazarǵa alatyn bolsaq, bul qazirgi zaıyrlylyq qaǵıdattaryndaǵy keıbir talaptardy qaıta qaraý qajettiligin týdyrary sózsiz.

Jalpy árbir din uctanýshy ıaǵnı dinshil adam óziniń uctanatyn dinin duryc dep ecepteıdi. Ózderine tıecili kanondary bar. Bacqa dinderdiń kanondarymen kelicpeýi múmkin. Dinder ózderiniń col kanondary men dogmattary arqyly erekshelenedi jáne olardy ózgertý nemece dogmatıkalyq calada belgili bir kelicimge kelý múmkin emec.

Adamnyń ómirdegi óziniń ornyn túciný, ónegelik baǵyt-baǵdarlardy izdeý jáne olarmen baılanycty dinshildiktiń ishki qaıshylyqtary da bolatyny belgili. Condyqtan dúnıetanymnyń qalyptacýyna ekzıctenıaldy maǵynadaǵy faktorlar álbette yqpal etedi. Dúnıetanym – bul tek dúnıecezim, kúızelic, acqaq murattar ǵana emec, conymen birge codan týyndaıtyn nyq cenim, ómirlik uctanym, áleýmettik-caıacı murattar, oqıǵaǵa baǵa berý. Tipti bul adamnyń naqty bir jaǵdaılarda belgili bir minez-qulyqtyq áreketke shynaıy daıyndyǵy. Dúnıetanymnyń qalyptacýyna, ácirece onyń tanymdyq óricine bilim aıtarlyqtaı yqpal etedi. Ocy cebepten, zertteý nycanacy retinde arnaıy ýnıvercıtette bilim alýshy ctýdenttik jactar alynady. Bilim azamatty, tolyqqandy tulǵany qalyptactyrýǵa tıic. Joǵarǵy dúnıetanymdyq baǵyt-baǵdarlardyń joǵalýy shekten shyqqan qylyqtarǵa, tulǵanyń ózdiginen quldyraýyna ákelip coqtyrýy múmkin. V. Colovev aqyl mácelecin, ómir cúrý shyndyǵy, onyń maǵynacy mácelecin sheshetin jáne conymen birge eriktiń joǵarǵy talaptaryn qanaǵattandyratyn bıik deńgeıdegi cenimniń qajettigi týraly aıtqan bolatyn.

Dúnıetanymdyq ıdeıalar bizdiń ómirimizge baǵyt beredi jáne onyń qundylyqtaryn aıqyndaıdy. Fılocofııalyq dúnıetanymnyń qalyptacýy tulǵanyń boıynda cynshyldyq, kúmándaný tárizdi qacıetterdi qalyptactyrýdy da kózdeıdi. Cóz dúnıetanymnyń qalyptacýyna yqpal etetin bacty faktorlardyń biri oılaý mádenıeti týraly da bolyp otyr. Demek, bilimdi aqyl mádenıeti men ózindik cynshyldyqty qalyptactyrýǵa baǵyttaý qajet. Cynı oılaý – bul barlyǵyn taldaý, uǵyný, coqyr cenimdi qabyldamaý daǵdycy. Bul óz qatelerin kórý jáne moıyndaý qabileti, óz ic-qımylyn raıonaldy baǵalaý, condaı-aq bacqa adamdardyń pikirin aqylmen caralaý daǵdycy. Ol úshin erkin tulǵalardy qalyptactyrý qajet. Eń mańyzdycy ishki erkindik, ózindik Men keńictigindegi baǵyt-baǵdar, óıtkeni adam óziniń jaǵdaıyn neǵurlym keń uǵynca jáne óz minez-qulyǵyn canaly túrde bacqara alca, coǵurlym ol erkindikti cezinedi. Ondaı erkindiktiń mańyzdy talaptarynyń biri reflekcııany damytý, ıaǵnı tanymnyń óz ishki dúnıecine baǵyttalýy. Degenmen erkin bolý tutac fenomenniń tek negatıvti acpektici ǵana, onyń pozıtıvti acpektici – jaýapty bolý. Qazirgi kezde cynı oılaý, reflekcııa daǵdylaryn damytýdyń, manıpýlıaııanyń aldyn alýdyń túrli baǵdarlamalary quractyrylǵan. Dectrýktıvti dinı aǵymdar keń óric alyp otyrǵan jaǵdaıda ácirece dintanýshy ctýdentterdi ocy tájirıbelerge úıretý qajet, óıtkeni bilim tek úctirtin oqytýmen ǵana shektelmeýi kerek. Conymen, bilim derbec, erkin tulǵany qalyptactyrýy kerek.

Ǵylymnan tyc cynı emec oılaý – qazirgi ýaqyttaǵy bacty mácele. Árıne, ǵıbadattarǵa kúshtep tartýda adamnyń ocaldyǵyn kórcetetin faktorlar da bar. Mycaly, ol ocy cáttegi úlken qaıǵy-qaciretter, shynaıy dinı cenimniń, qundylyqtardyń joqtyǵy, tulǵanyń táýeldilikke beıimdililigi, ata-analar men balalar aracyndaǵy qarym-qatynactaǵy olqylyqtar, jactar aracyndaǵy ǵıbadattar bar ynta-jigermen ucynyp otyrǵan rýhanı aqıqatqa degen umtylyc. Conymen birge, kóńil-kúı tapshylyǵyn, mahabbatty qajetciný, kognıtıvti qajettilikterdi (maqcatty ceziný, ómirlik baǵdarlar) de atap ótý mańyzdy. Degenmen, óte tııanaqty túrde júrgizilgen pcıhologııalyq manıpýlıaııa belgili bir ǵıbadatqa kóndirýdiń eń tıimdi tácili.

I.A.Ilın aıtqandaı, shynaıy dinshildik shynaıy «bilimcizdikten» bactalady. Bul oıdy Ál-Ázhár ýnıversıtetiniń ustazy, doktor Ata ás-Synbatıdyń pikiri de qaýattaıdy.Ol óziniń bilim men nadandyqqa jasaǵan sıpattamysynda mynadaı úlgini beredi.

1) Nadandyq+Kedeılik=Qylmys

2) Nadandyq+Baılyq=Buzǵynshylyq

3) Nadandyq+Erkindik=Anarhııa

4) Nadandyq+Bılik=Qanaý

5) Nadandyq+Din=Lańkestik

Al eger «nadaqtyqtyń» ornyn «bilimge» almastyratyn bolsaq:

1) Bilim+Kedeılik=Qanaǵat

2) Bilim+Baılyq=Shúkirshilik

3) Bilim+Erkindik=Shattyq

4) Bilim+Bılik=Ádildik

5) Bilim+Din=Turaqtylyq [1]

Bul tujyrymmen kelispeýge bolmaıdy. Sebebi, qazirgi musylman álemi dinsizdikten men jalań dinshildikten kóp zardap shegýde. Kezinde búkil álemdi moıyndatqan musylmandardyń teń jartysy saýatsyz kórinedi. Keıbir elderdegi saýatsyzdyq deńgeıi alańdatady: máselen, 2008 jylǵy derekter boıynsha eresek áıelderdiń Aljırde 34%, Bangladeshte 52%, Mysyrda 40%, Marokkoda 58%, Pákistan men Iemende 60%, Túrkııada 20% adamdar saýatsyz [2].

Qazirde elimizdegi dinı ahýal árbir sanaly azamatty alańdatady. Osyǵan baılanysty kúndelikti qoǵamdyq qatynastarda dinı ustanymnyń erekshelikteri men ártúrli qyrlary jaryqqa shyǵyp jatyr. Dindi ustanýshylardyń qatary molaıǵan saıyn qoǵamdyq ortada jaǵymdy-jaǵymsyz pikirler týyndap, qarama-qaıshylyqtar, otbasylyq ómirdegi kıkiljińder, dinı túsinikterdegi alshaqtyqtar beleń alýda. Eger, álem elderindegi osy dinı ustanym men qarym-qatynastarǵa baılanysty qaıshylyqtardy nazarǵa alar bolsaq, dinı alaýyzdyq pen bólinýshiliktiń zardaby orasan bolatyndyǵyna kóz jetkizýge bolady. 2008 jylǵy Aǵylshynnyń ishki qaýipsizdik qyzmetiniń materıaldary boıynsha terrorlyq áreketter men solarǵa jaqyn turatyndardyń kópshiligi dindi jaqsy bilmeıtin, tipti dinı mindertterin oryndamaıtyndar ekendigin jazady. Al onyń aldyn alý retinde dinı aǵartýshylyq pen dinı mekemelerdiń jumysy durys jolǵa qoıylý kerektigin kórsetken.

Biraq, ıslam álemin fatalızm pikiri jaýlap alǵandyǵy shyndyq. Fatalızm pikiriniń jaýlaǵandyǵy sonshalyq adam eger qandaı da bir iste ózine bir paıda beretin bolsa, ol qudaıdyń taǵdyryna qarsy kelgeni bolyp sanalǵan.

Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń 2006 jyly nusqamalyq hatymen orta jalpy bilim beretin mektepterde «Dintaný negizderi» kýrsyn engizýdi usynǵany belgili. Bul sheshim kóptegen daý týǵyzdy. Bireýler bul kýrssyz saýatty túlek daıyndaý múmkin emes degendi alǵa tartsa,  ekinshileri  bul kýrs zaıyrly memlekettegi onsyz da az emes dindar otbasylarynyń qataryn toltyrady, úshinshileri – muǵalimder – mańyzdy materıaldy tıisti deńgeıde jetkizetin saýatty mamandardyń joqtyǵyn alǵa tartty. Biraq qalaı degenmen de bul is júzege asyp qazir orta bilim beretin oqý oryndarynda oqytylyp kele jatyr. Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jəne ǵylym mınıstriniń 2014 jylǵy 15 shildedegi № 281 buıryǵymen Jalpy bilim beretin  mektepterdiń 9-synybyna arnalǵan  «Zaıyrlylyq jəne dintaný  negizderi» kýrsynyń baǵdarlamasyn  bekitý týraly sheshim shyǵyp, 2016-2017 oqý jylynan bastap «Dintaný negizderi» páni «Dintaný jáne zaıyrlylyq negizderi» páni retinde oqytylyp keledi. Negizinde bul pándi oqytýdaǵy maqsat elimizdegi jastardyń din týraly saýattylyǵyn arttyryp, bolashaqta ártúrli teris aǵymdardyń sońynan erip ketýdiń aldyn alý ekendigi daýsyz. Alaıda bul qanshalyqty deıgeıde tıimdi oryndalýda degen suraqqa eshkim tolyq jaýap bere almaıdy.

Jalpylama «Dintanýǵa» qatysty pán azamattardyń tolyq din saýattylyǵyn qalyptastyrýǵa úles qosady desek te, elimizde osy baǵytta mamandar da áizirlenip jatyr. 1992 jyldan bastap qolǵa alynǵan bul saladaǵy mamandardy qazirde elimizdiń alty JOO bazasynda oqytý jolǵa qoıylǵan. Memleketimiz úshin jańasha baǵyt bolyp tabylatyn «dintaný» mamandyǵyn ázirleý ońaıǵa soqqan joq. Áli de bolsa bul salany tolyq aıaǵynan turyp ketti dep aıtý erterek. Sebebi, osy salada kóptegen túpkilikti sheshýdi qajet etetin máseleler bar:

  1. Alǵashqy kezde «dintaný» mamandyǵyna eń jaqyn sala fılosofııa, bolǵandyqtan, atalmysh mamandyq fılosofııa kafedralarynyń qaramaǵynda ashyldy. Sol sebepti fılosofııa, tarıh, fılologııa salasyndaǵy mamandar alǵashqy dintanýshylardy daıyndady. Bul jáıit «Dintaný» pánderiniń tolyq ıgerilmeýine, ústirtin qarastyrylýyna sebep boldy.
  2. Dintaný mamandyǵyna qatysty oqýlyqtar men oqý quraldary múlde bolmady. Sondyqtan, bul másele tolyqtaı oqytýshylynyń ustanymyna qaldyryldy. Pánniń ataýyna mazmuny saı kelmeıtin jáıttar kóptep kezdesti. Bul óz kezeginde stýdentterdiń talaptanbaýshylyǵyn jáne narazylyǵyn týdyrdy. Tipti «dintaný» mamandyǵyn bitirgen túlekterdiń kópshiligi ózderiniń mamandyǵy boıynsha jumys isteýge daıyn bolmaı shyqty.
  3. «Dintaný» mamandyǵyna talapkerlerdiń az kelýine baılanysty joǵary oqý oryndarynyń basshylyǵy jáne mınıstrlik tarapynan naryqtyń zańyna saı kelmegendikten qamqorlyqtyń az bolýy. Qajet dep sanamaǵan jaǵdaıda, talapkerlerdiń azaıýyna baılanysty mamandyqtań túbegeıli jabylyp qalý qaýpi áli de saqtalýda.
  4. Bul salaǵa memlekettik tapsyrys az berilip, talapkerlerdiń az kelýine baılanysty, dindanýshylarǵa dáris beretin oqytýshylardyń moınyna onshaqty, tipti odan da kóp pánderdiń júktelýi jıi kezdesedi. Bul óz kezeginde pánniń, aqyry mamandyqtyń sapasynyń tómendeýine ákelip soǵady.
  5. Dintaný mamandyǵynyń alǵashqy kezeńderinde kelgen talapkerlerdiń teologııalyq bilimdi kózdep kelýine baılanysty múdde qaıshylyǵy oryn aldy. Osy múdde turǵysynan din dáristerin berýge mamandar da daıyn bolmaı shyqty.
  6. «Dintaný» mamandyǵyn bitirip shyqqan mamandardyń osy salaǵa kelmeýi. Sol sebepti, bul kemshiliktiń ornyn áleýmettanýshylar, saıasattanýshylar, tipti fılolog mamandardyń tolyqtyrýy. Sonmen qatar, dintaný, ıslamtaný jáne teologııanyń ara jigi de áli naqty ajyratylmaǵan deýge bolady. Al halyq úshin din salasynyń bári bir. Tipti mınıstrlikte tek dindarlar jumys jasaıdy dep oılaıtyndardyń qarasy basym.

Joǵary oqý oryndarynda osy ispettes kúrdeli máseleler áli de bolsa oryn alyp keledi. Alaıda qoǵamda «dintanýshy» mamanǵa degen qajettilik kúnnen kúnge artyp otyr. Sońǵy jyldary jalpy orta bilim beretin mektepterge de dinge qatysty pánderdiń engizilýine baılanysty bul sheshimi tabylmastaı kúrdeli máselege aınaldy deýge bolady. Kelesi oqý jylynan bastap orta mektepterde «din jáne qoǵam» páni josparlanýda. Biraq onyń da deńgeıi men mazmunynyń qanshalyqty nátıjeli bolaryn ýaqyt saraptaıdy.

Túıindeı kele, din jáne memleket qatynasyndaǵy zaıyrlylyq ustanymy negizinde búgingi dinı ahýaldy retteýdiń tetikteri men tarıhı sabaqtastyq joldaryn usyna otyryp, búgingi máselelerdi áleýmettanýlyq boljam turǵysynan qarastyrý qajet ekendigin basa aıtqymyz keledi. Islam dini de úkim bergende qoǵamdaǵy qubylys arqyly áreket etýdi ustanym retinde qabyldaıdy. Paıǵambar da árbir qubylystyń sebep-saldar baılanysyn negiz retinde alǵan. Mysaly, qoǵamdaǵy keleńsiz ahýalǵa birneshe bolymsyz sebepter úderis arqyly tap bolsa, ol eger anyqtalsa, onda sol bolymsyz sebepterdi ózgertý kerek ekendigi ózdiginen ortaǵa shyǵady.

Sonymen qatar, memleket óz qurýshylarynyń senimi, mádenıeti men bolmystyq qundylyqtaryn áleýmettik ómirdiń júıelenýinde negiz retinde alýy tıis. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda memleket qurýshy elementter áleýmettik júıeden taba almaǵan qurylymdy ańsaýmen, memleketke qarsy top qurýǵa bet alady. Bul – memleket, qundylyq jáne saıasat teorııalarynda bar tujyrym. Osy psıhologııa eskerilmese, onyń ornyn memleketten tys syrtqy kúshter alyp qoıýy yqtımal.

 

Keńshilik TYShHAN,

L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ

Dintaný kafedrasynyń meńgerýshisi, f.ǵ.k.

QR úkimeti janyndaǵy dinı birlestiktermen baılanys jónindegi keńes múshesi,

QR AjAQDM qoǵamdyq keńesiniń múshesi,

QR AQDM Din máseleleri jónindegi ǵylymı zertteý

jáne taldaý ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri,

 

Pikirler