وبلىستىق (كىزىلوردا) گازەتتە «ۇيلەرىمىز قالادا جۇمىسىمىز دالادا» دەگەن سىن ماكالا شىققالى اۋدان شارۋاشىلىق باسشىلار اراسىندا كۇبىر-سىبىر كوبەيىپ كەتتى. 1952 جىلدان بەرى قادا ىشىندە ورنالاسقان سوۆحوز جىل سايىن ەڭبەك ونىمدىلىگىن السىرەتىپ ەكونوميكاسى تومەندەپ كەتكەن ەدى.
شارۋاشىلىقتى باسقارعان كورەي ازاماتى كيم قانشا تىرىسسا دا سوۆحوزدىڭ وندىرىستىك كورسەتكىشىن كوتەرە المادى. سوۆحوزدىڭ نەگىزگى ماقساتى قالا حالقىن سۇتپەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ باۋ-باقشا ونىمدەرىن ءوندىرۋ قاجەت ەدى. امال نە، شارۋاشىلىعى السىرەپ ەگىلگەن كوكونىستەن جوسپارلى كورسەتكىشتىڭ ءوزىن ورىنداۋعا قول جەتكىزە المادى. ويتكەنى سوۆحوزدىڭ بۇكىل باعىتتالعان جۇمىسى دالادا بولعاندىقتان قالادان قاتىناپ جۇمىس جاسايتىن ساۋىنشى، باقشاشى مەحانيزاتورلاردىڭ ۋاقىتىلى جۇمىسقا شىقپاي قالۋىنان ۇلكەن كەمشىلىكتەر جىبەرىلدى. وسىنداي شارۋاشىلىق ىستەرىن ۇيىمداستىرۋداعى شالالىقتىڭ كەسىرىنەن سوۆحوز جىلدى 500-700 مىڭ سوم زيانمەن اياقتاپ وتىردى. سوندىقتان اۋدان اكتيۆتەرىنىڭ كوپشىلىگى وسى شارۋاشىلىقتىڭ باسشىسىن قىزمەتتەن الاتىن شىعار دەپ بولجام جاساعاندار كوبەيگەن ەدى. اقىرى وسى بولجام شىندىققا اينالدى. بۇل 1963 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى.
اۋداننىڭ القا ماجىلىسىندە سوۆحوزدىڭ بولاشاعى مەن قازىرگى جاعدايى جان جاقتى تالدانىپ ،ەكونوميكالىق ساراپتاما جاسالىندى. القا ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن سوۆحوزدى قالادان شىعارىپ دالاعا قونىستاندىرۋ ماسەلەسى قويىلدى. سوۆحوزعا ديرەكتورى بولىپ وتىز ەكى جاستاعى بۇركىت جۋكەلوۆ تاعايىندالدى. بۇعان دەيىن جوعارى عالىم-اگرونوم ماماندىعى بار، بۇركىت جۋكەلوۆ كورشىلەس ارال اۋدانىندا جانە وبىلىستىق اۋىلشارۋاشىلىق باسقارماسىنىڭ ينسپەكتور اگرونومى بولىپ قىزمەت اتقارعان ەدى. جاقسى تاجىريبە جيناقتاعان جاس جىگىتكە ارتتا قالىپ كەلگەن شارۋاشىلىقتىڭ ەكونوميكاسىن جوعارى كوتەرۋ وڭايعا تۇسپەدى.
قالادان 30 شاقىرىمعا جۋىق جەردەگى «كولارىق» ەلدى مەكەنىنە العاشقى قازىعىن قاققان ءXXىى پارتسەزد اتىنداعى سوۆحوز بولىپ قونىس تەپتى. سوۆحوزدىڭ نەگىزىگى ماقساتى – كۇرىش ءونىمىن ءوندىرۋدى مەجە تۇتتى. شارۋاشىلىق جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن الدىمەن مامان كادرلارىن جاساقتاۋعا دەن قويدى. سونىمەن بىرگە جۇمىسشى قىزمەتكەرلەرگە تۇرعىن ءۇي سالۋ، مەكتەپ جانە بالاباقشا قۇرىلىستارىن جۇرگىزۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىندى.
سوۆحوزدىڭ شارۋاشىلىق جۇمىستارىن جەدەلدەتۋ ءۇشىن الدىمەن ەگىنشى مەحانيزاتورلاردىڭ تۇرعىن ءۇيىن سالۋعا باسىم باعىت بەرىلدى. كوشەلەر بويىنا 3 بولمەدەن تۇرعىن ءۇي سالۋدى اۋداننىڭ ارحيتەكتورىمەن كەلىسە وتىرىپ، جۇمىس جۇرگىزىلدى. اسىرەسە مەكتەپ پەن بالاباقشاعا ارنايى قۇرىلىس بريگاداسى جاساقتالدى. قۋانىشتىسى سول كورشىلەس اۋىلداردان كەلگەن جۇمىسكەرلەر وزدەرى جەكە ءۇي سالۋعا كىرىسىپ كەتتى. ءسويتىپ بەس اي ىشىندە سوۆحوز ورتالىعى جاڭارىپ شىعا كەلدى. جاڭا باسشى اۋداننىڭ ءتيىستى ورىندارىمەن تىعىز بايلانىس جاساي وتىرىپ، اۋدان ورتالىعىنان تاپسىرىسپەن تەمىر جول ارقىلى ۆاگون–ۆاگون كومىردى، قۇرىلىس ماتەريالدارىن مال ازىعىنا قاجەتتى جەمدى ءتۇسىرىپ الاتىن ورىن دايىنداۋدى قاجەت ەتتى. ەڭ قىزىعى ب.جۋكەلوۆ كەلگەن قانداي زات بولسىن باسقا جۇمىستى توعارا تۇرىپ، بۇكىل سوۆحوز ەڭبەككەرلەرىن جانە تەحنيكالاردى جۇمىلدىرىپ ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي تاسىپ الاتىن. بۇل كىسىنىڭ سوۆحوزدىڭ قاجەتىنە كەلگەن ءاربىر زاتتىڭ شىعىندالماي ءبىر ورتالىقتان ءوز ماقساتىنا جۇمسالۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەندىگى بولاتىن.
انە مىنە دەگەنشە كۇز دە كەلدى. ب.جۋكەلوۆ كەشكىلدىك اياداي بولمەگە سوۆحوزدىڭ باس ماماندارىن جانە مەحانيزاتورلاردى جيناپ كەڭەس وتكىزدى. مۇنداعى نەگىزگى اڭگىمە ارقاۋى الداعى جىلدىڭ كوكتەمگى ەگىسىنە دايىندىق ماسەلەسى ەدى. جينالعاندارعا ديرەكتور ءوز ويىن جەتكىزىپ، ەرتەڭنەن باستاپ كۇزگى ءزاپ كوتەرۋ ءىسىن قولعا الۋ كەرەكتىگىن ايتتى. ءسويتىپ ءزاپ كوتەرۋ قاي جەردەن باستاۋ كەرەكتىگىن مەجەلەدى. تاپسىرما بەرىلدى. ەرتەسىنە 4 مەحانيزاتور سوقاسىن دايىنداپ جولعا شىقتى. سوۆحوز ديرەكتورى ب.جۋكەلوۆ باس اگرونوم جۇماعالي وتەپبەرگەنوۆپەن جەردىڭ باسىنا بارىپ، العاشقى 4 مەحانيزاتوردى ءزاپ كوتەرۋدى قاتارلاستىرا جۇرگىزىپ ءسات ساپار تىلەدى. ودان ءارى شارۋاشىلىقتىڭ تىعىز جۇمىستارى قاباتتاسا اتقارىلىپ، سوۆحوزدا ەڭبەك كورىگى قىزا ءتۇستى. تەحنيكالار ورنالاساتىن، جوندەلەتىن ورىن بەلگىلەنىپ، سلەسار جانە توكارلاردىڭ جىلى بولمەلەردە جۇمىس ىستەۋىنە جاعداي جاسالدى. مىنە وسىنداي اۋقىمدى جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر 1964 جىلدىڭ كوكتەمىنەدە جەتىپ، بەرەكەلى ءىستىڭ ناتيجەسىنە جەتۋ جولىندا ەڭبەك مايدانى ودان ءارى ايقىندالا ءتۇستى. وسى جىلى ەگىلگەن كۇرىش ونىمىنەن اۋدانداعى ىرگەلى شارۋاشىلىقتاردىڭ قاتارىنا قوسىلدى. جىل سايىن شارۋاشىلىقتىڭ رەنتابەلدىگى جوعارىلاپ جىلدى 800-900 مىڭ سوم پايدامەن قورىتىندىلاپ وتىردى.
1953 جىلى الماتىداعى اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنىڭ اگرو-حيميالىق فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ب.جۋكەلوۆ ارال اۋدانىنداعى ماشينا – تراكتور ستانسياسىندا اگرانوم قىزمەتىنەن باستايدى. ودان ءارى وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىق باسقارماسىندا جاۋاپتى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارادى. وسىنداي جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان ب.جۋكەلوۆ جوعارىدا ايتىلعان قازالى اۋدانىنداعى ىرگەلى شارۋاشىلىقتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ تابىستى سالاعا اينالدىرعان ازامات. 1972 جىلى اۋداندا العاش اۋىل شارۋاشىلىعىنا قىزمەت جاسايتىن ترەس اشىلىپ ەڭ العاش ب.جۋكەلوۆ باسقارعان شارۋاشىلىق ەگىس القابىن تەگىستەۋ جۇمىسىنا كىرىستى. سونىن ناتيجەسىندە كۇرىش ەگىلەتىن القاپ تاقتايداي تەگىستەنىپ اتىزدارعا جىبەرىلەتىن سۋ جانە شىعارىلاتىن سۋ جولدارى تۇگەلدەي مەحانيكالاندىرىلدى. كۇرىششىلەر بۇرىنعىداي كەتپەنمەن اتقارىلاتىن كۇرىشكە كەتەتىن سۋ جولدارى اۆتوماتتاندىرىپ، قول ەڭبەگى جەڭىلدەتىلدى. وسىناداي تەپ تەگىس اڭىزداردا اگرو-تەحنيكالىق حيميالىق تىڭايتقىشتارمەن ەگىلگەن كۇرىشتىڭ ءار گەكتورىنان 40 تسەنتنەردەن ءونىم جيناپ وزات شارۋاشىلىق اتاندى. تالاي رەت وبىلىستىڭ جۇلدەسىن جەڭىپ الىپ، كۇرىششىلەر مەن مەحانيزاتورلار ومىراۋىنا ەڭبەكتەگى ەرلىگى ءۇشىن مەدالدارىن تاقتى.
ب.جۋكەلوۆ كوپتەگەن كادرلاردى ءوسىرىپ تاربيەلەپ شىعاردى. ماسەلەن، وسى سوۆحوزدا مامان بريگادير بولىپ قىزمەت اتقارعان قولامساق جولمىرزاەۆ، ينجەنەر قىزمەتىن اتقارعان قاليلا وتەمۇراتوۆ، متم باستىعى بولعان ناعىشباي ساعيتجانوۆ، سوۆحوز ديرەكتورلىعىنا دەيىن كوتەرىلسە، كىشى اگرونوم قىزمەتىن اتقارعان ەرماعانبەت جۇماتحانوۆ باس اگرونوم جانە سوۆحوز ديرەكتورلىعىنا دەيىن جوعارلاتىلدى. مەحانيزاتور بولات تولەشوۆ باس ينجەنەرلىككە جوعارلاسا، ەسەپشى قارشىعا جۇماباەۆ باس ەسەپشىگە دەيىن ءوستى. ءار كەز جاس مامانداردى ەڭبەككە، ىسكەرلىككە تاربيەلەي وتىرىپ ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن جوعارى باعالاي بىلەتىن. ب.جۋكەلوۆتىڭ جۇمىس تاسىلىنە اۋىل ەڭبەككەرلەرى ءدان ريزا بولاتىن. ول تاڭەرتەن كەڭسە الدىندا دوڭگەلەنگەن جۇمىر تاستىڭ ۇستىنە شىعىپ، مەحانيزاتورلارعا، بريگاديرلەرگە، مال ماماندارىنا جەكە-جەكە تاپسىرما بەرۋدى جانە ونى ورىندالۋ ساپاسىنا قاراي باعالاي بىلەتىن. سوۆحوز ەڭبەككەرلەرى ايتىپ جۇرەتىن تاسقا كوزى تۇسكەندەر ب.جۋكەلوۆتىڭ اقىل تاسى دەپ اتاپ كەتكەن. ب.جۋكەلوۆ مەحانيزاتورلار اۋىلدان قاشىق جەردە جۇمىس ىستەيتىن بولسا ولاردىڭ وتباسىندا قاجەتتى ازىق-تۇلىگىن، وتىنىن جەتكىزىلىپ بەرۋگە سوۆحوزدىڭ ءتيىستى مامانىنا قاتاڭ تاپسىراتىن. مۇنداي جۇمىستىڭ ءتاسىلىن ويلاستىرۋى ءار مەحانيزاتوردىڭ ءوز جۇمىسىن ارتىنا الاڭداماي اتقارۋىنا مۇمكىندىك جاسايتىن ەدى. سوندىقتاندا سوۆحوز ديرەكتورى ب.جۋكەلوۆ ەڭبەككەرلەرگە سىيلى، قۇرمەتتى ازامات اتاڭدى.
سىر ەلىنىڭ تانىمال شايىرى بولعان، حالىق اقىنى نۇرتۋعان كەنجەعۇلىنىڭ «كەڭەس» دەگەن ولەنىڭدەگى:
اسىل ەر ءوزىن بيىك سانامايدى،
ەلى ءۇشىن، ەڭبەك كۇشىن ايامايدى.
ءبىر ءوزى بىلسەداعى بىلەم دەمەس،
سىناتىپ، كوپكە سالىپ شامالايدى.
دەگەن جولدارى وسى بۇركىت جۋكەلوۆكە ارنالعان سياقتى.
ب.جۋكەلوۆ كوپتەن بەرى ويلانىپ جۇرگەن ءبىر ماسەلەسىن ايتىپ، شەشۋ ءۇشىن اۋداننىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنا بارعان-دى. باسشىعا ايتقانى كورشىلەس ارال اۋدانىنداعى بۇرىن كول بولىپ، تالاي بالىقشىلاردىڭ اۋىزدارى مايلانىپ تابىسقا جەتكەن اقباي كولى بۇگىندە سورتانى شىقان تاقتايدان تەگىس القاپ ەكەنىن باياندادى. وعان كەلەر جىلى كۇرىش ەگىلسە، وعان كەتكەن شىعىننىڭ بارلىعى وتەلەتىنىن جانە پايداعا كەڭەلەتىنىن سەنىممەن جەتكىزدى. حاتشىنىڭ ماماندىعى دا اگرونوم بولعاندىقتان ب.جۋكەلوۆتىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاماي، كەلىسىمىن بەردى. بۇل 1974 جىلدىڭ كۇزى ەدى. سول كۇزدە پمك-86 مەكەمەسى التاي كانال ارقىلى اقبايعا سۋ جولدارىن تارتىپ، ەگىستىككە باراتىن سۋ جولدارىن تولىقتاي ەڭسەرىپ تاستادى. كەلەر كوكتەمدە ب.جۋكەلوۆ ءوزىنىڭ بۇكىل تەحنيكاسىن اپارىپ باس ماماندارىمەن بىرگە اقباي القابىنا تۇرەن سالىپ اۋدارىلعان جەردىڭ دىمقىلى بار توپىراعىن قولىنا ۇستاپ تۇرىپ باس اگرونوم جۇماعاليعا قاراپ «جوكە قالاي قارايسىن توپىراق قۇنارلى عوي قانباعا كۇرىش تولاتىن شىعار بيىل» دەدى. جۇماعاليدا، باسىن يزەپ ءساتىن سالسا كۇرىش مول بولادى دەپ قولى تولا قارا تاپىراقتى جەرگە شاشىپ تاستادى.
اقباي القابى كۇرىششىلەر مەن مەحانيزاتورلاردىڭ ىرىس نەسىبەسىنە اينالدى. ەڭبەك ەسەلەپ قايتتى. القاپتاعى جايقالعان سارى التىنداي ساباعىنان تومەن قاراي سالبىراپ تولىعىپ پىسكەن ءدان مايدا تولقىنداي سامال جەلمەن تەربەلەدى. وسى كورىنىسكە قاراپ سۇيسىنگەن ب.جۋكلوۆ كۇرىش ساباعىن بىرەۋىن قولىنا الىپ باداناداي بولىپ ءپىسىپ تۇرعان كۇرىش ءدانىن ساناپ، قابىعىن اشىپ تىسىمەن شايناپ كورگەندە، الىدە ون شاقتى كۇننەن كەيىن جاتقا سالۋعا بولادى دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى. ارادان 15 كۇن وتكەندە القاپتاعى التىن دانگە العاشقى وراق تۇسكەندە سوۆحوزدىڭ بۇكىل ادامدارى القاپتاعى ەگىلگەن كۇرىشتىڭ اراسىندا ءبىر دە ءبىر ارام ءشوپتىڭ بولماعانىنا تاندانعانى سول، ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ قۋانىسىپ جاتتى. اقىلداسا كەلە كومبايننىڭ ەلەپ شىعارعان سارى التىن ءدانىن بىردەن ماشينا كورابىنا تولتىرىپ، تىكەلەي اۋداندىق استىق قابىلداۋ ورتالىعىنا جونەلتىلىپ جاتتى. دامىلسىز جۇمىس اتقارعان مەحانيزاتورلار كۇن سايىن استىق قابىلداۋ ورتالىعىنان حابار الىپ، اقباي القابىنىڭ التىن ءدانىن ساپالى ەكەندىگىنە كوزدەرى جەتىپ ءبىرىن-ءبىر سۇيىنشىلەپ، قۋانىشتارى بولىسكەنەدى.
سوڭعى كومباين بۋنكەرىنەن التىن ءداندى جەتكىزگەن كولىك جۇرگىزۋشىسى اقبايدا جاتقان ەگىنشى مەحانيزاتورعا ءسۇيىنشى حابارىن قۋانا جەتكىزدى. «اعايىندار، ەڭبەكتەرىڭ ەسەلەندى، سوۆحوز ءار گەكتوردان 70 تسەنتنەردەن ءونىم كەلتىردى. بيىل بىزگە نۇر جاۋعان جىل بولدى. قۇتتىقتايمىن. ال ءابۋشا سەنىڭ ءار گەكتوردان 110 تسەنتنەردەن ءونىم كەلتىرگەنىڭدى بۇكىل اۋدان شتابىنداعى ازاماتتار قۇتتىقتاپ جاتىر. ەندى ساعان ومىراۋىڭا التىن جۇلدىز تاعاتىن شىعار. قۇتتى بولسىن» دەپ قولىن قىسىپ قۇشاقتاستى. شىنىندا دا سوۆحوز رەكوردتىق ءونىم جاساپ كۇرىششى ءابۋشا ءدىنيسلاموۆ سوتسياليستتىك ەڭبەك ەرى اتاعىنا يە بولدى. ءىنىسى مەحانيزاتور جاحانشا قۇرمەت وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
ارادا ەلۋ جىلداي ۋاقىت وتسەدە ارالدىقتار اقباي القابىنان جىل سايىن قاۋىن-قاربىز، كارتوپ ەگىپ، كوكونىستىڭ يگىلىگىن كورىپ وتىر.
ب.جۋكەلوۆ سوۆحوزدى 11 جىل باسقارىپ كەمەلىنە كەلتىرىپ 1976 جىلى ەنگەلس اتىنداعى سوۆحوزعا ديرەكتور بولىپ اۋىستى. بۇل سوۆحوزدا 5 جىل باسقارىپ سوۆحوز شارۋاشىلىعىن ىلگەرى دامىتتى. ودان كەيىن اۋداندىق اگروحيميالىق جانە تۇقىم ينسپەكتسيا مەكەمەلەرىنىڭ باستىعى قىزمەتتەرىن اتقارىپ زەينەتكە شىقتى. ەڭبەگى ەسكەرۋسىز قالعان جوق. ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنى جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپتتالدى. 2005 جىلى قازالى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعى بەرىلسە، تىڭ يگەرۋدىڭ 50 جىلدىق مەرەي تويى استانادا اتاپ ەتىپ وعان ارنايى شاقىرىلعان بۇركىت جۋكەلوۆ تىڭ يگەرۋدىڭ التىن مەدالىنە يە بولدى.
ب.جۋكەلوۆ كىسىلىك پەن كىشىلىكتى قاتار الىپ جۇرگەن ابزال ازامات ەدى. جان جارى جامال جانۇزاقوۆا ەكەۋى 11 بالا تاربيەلەپ ءوسىردى. جامال تالاي شاكىرتتەر تاربيەلەگەن تاجىريبەلى ۇستاز وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى. ومىراۋىنا التىن جۇلدىز تاققان باتىر انا بولدى. تۇنعىش قىزى باقىتگۇل مەكتەپتى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ اناسىنىڭ جولىن قۋىپ ۇستاز اتاندى. ۇلكەن ۇلى وڭتالاپ جوعارى ءبىلىمدى ينجەنەر. باسقا ۇلدارىمەن قىزدارىدا جوعارى ءبىلىم الىپ، قازىرگى زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي شاعىن جانە ورتا كاسىپپەن اينالاسۋدا. بۇركىت جۋكەلوۆتىڭ ومىردەن وتكەنىنە 5 جىلدان اسسا دا بۇرىنعى 11 جىلدان اسا باسقارعان ءححىى پارتسەزد سوۆحوزى قازىر اقتان باتىر اۋىلى دەپ اتالادى. وسى اۋىلدىڭ كوزى ءتىرى اقساقالدارى جىل سايىنعى ناۋرىز مەرەكسىندە ءبىر ءۇي تىگىپ وعان بۇركىت جۋكەلوۆتىڭ بالالارى داستارحان جايىپ، ەسكە الىپ دۇعا باقىشتايدى ەكەن. سوعان كاراعاندا بۇركىت جۋكەلوۆتىڭ حالىققا ەتكەن ەڭبەگىنىڭ جاقسىلىعى ەكەندىگىن ەسكە تۇسىرەدى.
ىزەتوۆ كيىكباي ىزەتۇلى,
جازۋشى، دەربەس زەينەتكەر
ارىنوۆ جۇماحان ماقانۇلى,
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،
كازۇۋ-دىڭ اعا وقىتۋشىسى
