قورقىت اتا جىرلارىنىڭ فيلوسوفيالىق اناليزى

14889
Adyrna.kz Telegram

التايدان تاراعان تۇگەل تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ كيەسى، قاسيەتتى قوبىزدىڭ يەسى،  تۇركىنىڭ ورتاق ءميفى مەن فولكلورىنىڭ اتاسى سانالاتىن قورقىت اتا مۇراسى ادامزات تاريحىنىڭ وشپەس تاريحي قۇبىلىسى. قورقىت اتا مۇراسى يۋنەسكو –نىڭ «ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مۇرالارى» تىزىمىنە 2018 جىلى 29 قاراشادا ەنگەن بولاتىن. بۇل تىزىمگە: تاريحي جانە دە ادەبي ەتنيكالىق مۇرا بولىپ سانالاتىن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەنىنە قاتىستى مول دەرەك قالدىرعان قورقىت اتا مۇراسى،  حالىق ەپوس مادەنيەتى اڭىز-اڭگىمەلەرى مەن اۋەندەرى»  نوميناتسياسى بويىنشا قازاقستان، تۇركيا جانە ازەربايجان اتىنان تىركەلگەن.

قورقىت اتا فيلوسوفياسى باتىس فيلوسوفياسىنداعى ەكزيستەنتساليزم اعىمىنىڭ ءولىم مەن ءومىر تۋرالى، ادام ءومىرىنىڭ جايىندا ويلارىنىڭ ۇشقىنى سياقتى. سونىمەن قاتار ءتان مەن رۋح، ادام مەن ونەر اراسىنداعى قاتىناستاردى انىقتاۋ فيلوسوفيانىڭ ماڭگى زەرتتەۋگە ءتيىستى پروبلەمالارى بولىپ تابىلادى. قورقىت اتا مۇراسىن تەرەڭىرىك زەرتتەۋ، الەم وركەنيەتىنىڭ  تاريحىن ءتۇزۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى.

قورقىت اتا جىرلارىنان وتانشىلدىق پەن ەرلىك، ىزگىلىك پەن ادىلەتتىلىك، سابىرلىق پەن توزىمدىلىك تۋرالى تاقىرىپتاردى ىزدەپ تابۋ قيىن ەمەس. تابيعاتتىڭ ءوز زاڭدىلىعىمەن ۋاقىتى بولعاندا تىرشىلىك يەسى ءۇشىن كەلەتىن قۇبىلىستىڭ قاتارىنا – ءولىمدى جاتقىزۋ قاي حالىقتىڭ بولسا دا داستۇرىندە ورىن العان تۇسىنىك. بولمىستا پايدا بولعان نارسەنىڭ ۇنەمى وزگەرىسكە ۇشىرىپ، ءبىر كۇيدەن ەكىنشى كۇيگە اۋىسىپ جاتاتىندىعى – ماڭگىلىك پەن ۋاقىتشىلىقتىڭ، ماڭگىلىك پەن شەكسىزدىكتىڭ اراسىنداعى بايلانىستىڭ ۇزىلمەيتىندىگىنىڭ بەلگىسى. سونداي ۇلىلىق دەڭگەيىنە جەتكەن ادام، بولمىستىڭ تەرەڭ جاتقان قىر-سىرىن تۇسىنۋگە تىرىسقان. ول تىرشىلىكتەگى ءوزىنىڭ ادامدىق ەركىن تاڭداۋ قۇقىعىن ءوز تۇسىنىگىنشە پايدالاندى. قورقىت اتانىڭ ءومىر فيلوسوفياسى قورقىنىشقا نەگىزدەلگەن جوق، سول ءومىردى بارىنشا لايىقتى سۇرۋگە ونى ادام دەگەن اتقا ساي كەلەتىن تۇرعىدا عانا تۇسىنۋگە، وتكىزۋگە شاقىرادى. قورقىت اتانىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىربيەسى – جوعارى رۋحتىڭ جالپى ادامزاتقا بەرگەن ادامشا ءومىر ءسۇرۋدىڭ رۋحاني ۇلگىسى سياقتى. شىن تۇسىنگەن ادامعا قورقىت اتانىڭ ءومىرى ارقىلى ادامنىڭ تىرشىلىگى تەك قانا شىعارماشىلىق ارقىلى ومىرگە اينالاتىندىعىن بايقاتادى. شىعارماشىلىقتىڭ ەڭ ءبىر جوعارعى كورىنىسى ونەردە. قورقىت اتانىڭ قوبىزدى تارتۋى – جاي عانا مۋزىكالىق دارىندىلىقتى تانىتۋ ەمەس، بۇل ادامنىڭ كوپ جاقتى بولمىسىنىڭ ءبىر قىرىن كورسەتۋ، ءسويتىپ سول ارقىلى عالامداعى – ءومىر دەگەن سۋپەرقۇندىلىققا جول اشۋ بولىپ تابىلادى. كىم بولسىن ءومىر پاتشالىعىندا بارىنشا ۇزاق قالۋ ءۇشىن تىرىسىپ باعادى. ول ءۇشىن، ادامدىق ەكى مىندەتتى اتقارۋ تيىستىگىن كورسەتەدى: ءبىرىنشىسى - ماحاببات، ەكىنشىسى – شىعارماشىلىق. قورقىت اتانىڭ كۇندەلىكتى قاراپايىم تىرشىلىگى ناعىز ومىرىنە  اينالدى. سول ناعىز ءومىرى ارقىلى قورقىت اتانى قالىڭ تۇركى جۇرتى ءپىر تۇتتى. قورقىت اتانىڭ ءاربىر شىعارماسى جاي عانا ورىندالعان كۇي ەمەس، ونىڭ ارقايسىسى الەمگە، ومىرگە دەگەن ماحابباتتان تۋىنداعان جۇرەك لەبىزى. ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ءاربىر ادام كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكتىڭ قۇربانى، قۇلى بولىپ قالا بەرەدى.

شىن مانىندە ءومىردىڭ كەز-كەلگەن ءساتى ءاربىر ادام ءۇشىن بەرىلگەن كەرەمەت مۇمكىندىكتىڭ باستاۋى. وعان نەمقۇرايلىلىق نەمەسە پەندەشىلىككە سالىنۋ «ءولىم» دەيتىن تاجالعا جەتەلەيتىنى بارىمىزگە ءمالىم.  قورقىت اتا كوتەرگەن ماڭگىلىك ماسەلەسى – ومىرسۇيگىشتىككە شاقىرۋ ءومىردى سۇيگەن ادام عانا ءوز ۇرپاعىن، سونىمەن قاتار ءوز ۇلتىن ادامگەرشىلىككە تاربيەلەيدى، سول ارقىلى بۇكىل ءبىر ۇلتتىڭ بولاشاعىن باعدارلى ەتەدى.

قورقىت اتانىڭ قالعىپ كەتكەن كەزىندە جىلاننىڭ شاعىپ ءولتىرۋى كەزدەيسوق وقيعا عانا ەمەس. بۇل پەندەسىنە بەرىلگەن رۋحتىڭ ەسكەرتۋى. «ەشقاشاندا پەندەشىلىكتىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ءناپسىنىڭ  قۇلى بولماۋ» قاجەتتىگىنە مەڭزەگەن دەرەك دەپ ءتۇسىنۋىمىز ءتيىس. ياعني، ءبارىمىز بىلەتىندەي بۇل ومىردە ەشتەڭە دە، ەشنارسە دە كەزدەيسوق بولمايتىنى بارىمىزگە تاڭسىق جايت ەمەس. كەز كەلگەن ومىرىمىزدە بولعان وقيعادان ءبىز ساباق الامىز. سول قاتەلىكتى ەكىنشى جاساماۋعا تىرىساتىن پەندەشىلىگىمىزدە جوق ەمەس.

سونىمەن، قورقىت اتانىڭ ءومىردىڭ قۇندىلىعىن ونەردەن ىزدەۋى كەلەسى عاسىرلاردا ءال-ءفارابيدىڭ ونى عىلىم مەن بىلىمنەن ىزدەۋىمەن جالعاسادى. بۇل تۇركى مادەنيەتىنىڭ جاڭا قىرىن تانىتادى، ياعني ول داستۇرلەر ساباقتاستىعىندا وزىندىك ورنەگىن تاپقان شىعىستىق وركەنيەتتىڭ ءبىر كورىنىسى بولاتىن. تۇركى حالقى – ۇلى حالىق. «شىعىستىق ۇستازدىڭ تەرەڭ ويلى» ەڭبەكتەرى – ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە شىعارماشىلىق ارقىلى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولاتىندىعىن دالەلدەگەندەي. بۇل  قورقىت اتا فيلوسوفياسىنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ بەلگىسى.

قورقىت اتانىڭ رۋحاني مۇراگەرلەرى ءومىر قۇندىلىعىن ناعىز ماندىك دەڭگەيگە دەيىن كوتەردى. اسىرەسە شىعىستىق رۋحاني دىلىمىزدە قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ ورنى بولەك. ونىڭ بارلىق سوپىلىق ءومىرى، سونىڭ ىشىندەگى ءىلىمى، اللاعا دەگەن، ادامعا دەگەن، اقيقاتقا دەگەن سەنىمىن جىرلاۋعا ارنالعان. مىنە، سونىمەن تۇركى دالاسىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىگى جۇيەسى سوناۋ ەرتە زاماننان-اق اڭعارىلا باستاعان. عۇلامالار ءوز ۇرپاعىنا دۇرىس جولدى مەڭزەپ، كورسەتە بىلگەن. سوندىقتان رۋحاني مۇرالارىمىز ءالى دە تەرەڭ فيلوسوفيالىق زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىن شوقتىعى بيىك دۇنيەلەر.

اڭىز اڭگىمەلەرى، جىر-داستاندارى بولماسىن  فيلوسوفيالىق مازمۇنى تەرەڭ، ومىرسۇيگىشتىك وشپەس مۇرا. مۇنى بۇكىل تۇركى جۇرتى مويىنداپ قانا قويماي، تۇركى جۇرتىنىڭ ءولىم مەن ءومىر تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ ادەمىلىگىنە، ومىرگە قۇشتار جانىنىڭ اسقاقتىعىنا تامسانا تاڭىرقايدى. ماڭگىلىك نارسە – ونەر، شىعارماشىلىق، ادامنىڭ ارتىندا قالعان وشپەس مۇراسى. اباي اتامىز «ءولدى دەۋگە بولاما ويلاڭدارشى، ولمەي تۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» - دەگەندەي، ارتىندا حالقى ءۇشىن، كۇللى قالىڭ تۇركى جۇرتى ءۇشىن قورقىت اتا وشپەيتىن شوقتىعى بيىك، جارىق ەسىم.

 

دانات جاناتاەۆ, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

كەنجەباەۆا ءلاززات, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا جانە الەم تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى

پىكىرلەر