(اڭگىمە)
مەنىڭ كوپكە دەيىن ۇيقىم كەلمەدى. كەشتەتىپ باستالعان جاۋىن ءəلى تىيىلعان جوق. سابالاپ قۇيىپ تۇر. تەرەزە دəل تۇسىمدا ەدى. ەلەڭدەتىپ ۇيىقتاتار ەمەس.
ءۇيدىڭ ءىشى تاستاي قاراڭعى. شىركىن، ۇيقى دەپ ءبىزدىڭ كوكەمنىڭ ۇيقىسىن ايت. ەرتەدەگى الىپتارشا ۇيىقتايدى. كوزىن جۇمسا-اق كۇركىرەپ قورىلعا باسادى.
قازىر دە ءۇيىنىڭ ءىشىن باسىنا كوتەرىپ جاتىر. سىقىرلاۋىق كەرەۋەتتىڭ و شەتىنە ءبىر، بۇ شەتىنە ءبىر اۋنايمىن. ورازباي ءəلى جوق. ونى ويلاسام، جىنىم كەلەدى. «وسى جاۋىندا جەتىسىپ كەلەرسىڭ شىلقىپ» دەپ كەكەتىپ تە قويامىن.
سىرتقى ەسىكتى ءىلىپ قويار ما ەدى ءوزىن دىردەكتەتىپ... جو-وق ونسىز دا جەتىسىپ كەلمەس. Əيتەۋىر، سول ءبىر سارى قىز سور بولدى عوي وزىنە... مەن بۇرىن ورازباي اعامدى قانداي جاقسى كورۋشى ەدىم. ول دا مەن دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن. وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر اپتا بۇرىن ەكەۋىمىز نىلدەي بۇزىلدىق. يə، اۋىلعا əنە ءبىر ءۇندى كينو كەلگەن كۇننەن باستاپ...
* * *
– كو-كە-ە!.. مەنىڭ داۋسىم سونشالىق بۇزىلىپ شىقتى-اۋ دەيمىن. بالتاسىن بەلبەۋىنە قىستىرىپ، دالادان ويدا جوقتا كىرىپ كەلگەن كوكەم əۋەلى سەلت ەتە قالدى.
– Əي، جاب-ب-ى، جاباي-يجان! ساعان نە بولدى؟ – دەپ جانىما كەپ وتىرا قالدى.
– كينوعا اپارمايدى، – دەپ ورازبايدى نۇسقادىم. يەگىم كەمسەڭدەپ كەتتى.
– نەگە اپارمايدى. نەگە اپارمايسىڭ، ەي؟ – دەپ كوكەم ىشكى بولمەگە كىرىپ بارا جاتقان ورازبايعا الارا قارادى.
– سەنىڭ ءسəنىڭدى بۇزا ما، وسى بالا؟
اعام ءۇن-ءتۇن جوق ىشكە كىرىپ، كيەتىن كيىمدەرىن كوتەرىپ قايتا شىقتى.
–ول كورۋگە بولمايتىن كينو.
– نە دەيدى-əي؟ ول قايدان شىققان زəكۇن. جۇباتاردىڭ ۇلكەن بالاسى كورىپ، كىشى بالاسى كورمەي-اق قويسىن دەگەن؟! ءۇيباي-اي، مىنانى-اي، ەر جەتكەننىڭ ءجونى وسى دەپ! وسى بالانى اپارماي كورشى، مەنەن تۋعانىڭ راس بولسا...
كوكەمنىڭ كىشكەنە شوقشا ساقالى كəدىمگىدەي شوشاڭ داپ كەتتى. مەن ءۇنسىز وتىرمىن. Əلگىندەگىدەي ەمەس، اشۋ-ىزا تارقايىن دەگەن سەكىلدى. مۇرنىمدى قايتا-قايتا تارتىپ قويىپ، كوكەمە ءبىر، ورازبايعا ءبىر قاراپ قويامىن. ورازباي كويلەگىن قولىنا ۇستاعان كۇيى تەرىس قاراپ تۇرىپ قالدى. كوكەم əلگىندەي دەپ وتىرعان سوڭ، كيىنۋگە دە باتىلى جەتپەدى. اقىرى ماعان «كيىن» دەدى. داۋسى ءزىلدى شىقتى. تارلاۋ سوعىپ جۇرگەن كەرزى ەتىگىمدى تەپكىلەپ ءجۇرىپ əرەڭ كيدىم. كوستيۋمىمنىڭ سىرتىنان قوياردا-قويماي ءجۇرىپ كوكەم ورازبايدىڭ جۇمىسقا كيەتىن كۇپəيكەسىن كيگىزگەندە، ءوزىمنىڭ كىشكەنتاي əلىمە قولپىلداپ كەتتى.
كلۋبقا ءبىراز جەر قالعاندا ورازباي توقتادى. مەنىڭ تەرشىگەن ماڭدايىما قاراپ، ءبىراز تۇردى.
– ايتتىم عوي سۋىق تيەدى، – دەپ جۋان داۋسىمەن گۇج ەتىپ، سۇپ-سۋىق الاقانىمەن ماڭدايىمدى سيپادى.
– سەن ءوزىڭ كلۋبقا بارا بەرسەڭ قايتەدى؟
– ءوزىڭ شە؟..
– مەن بىرەۋدى ەرتىپ كەلەمىن، – دەپ كۇرمەلە سويلەپ، اۋىلدىڭ شەتىندەگى ۇيلەرگە قاراي قولىن سىلتەدى.
– ءوزىڭ-اق كىرە بەرسەڭ قايتەدى؟!
– سوسىن قايتاردا قايتەمىن؟
اعايىم ءبىراز ءۇنسىز تۇرىپ:
– ەندەشە، ءبىزدى كۇت، – دەدى دە، əلگىندە قولىن سىلتەگەن جاققا قاراي ءجۇردى. مەن كلۋبتىڭ جانىنا بارىپ تۇردىم. ويىم شارتاراپ. «ءبىزدى كۇت دەيدى-ەي. سوندا كىم بىرەۋى؟ بوسقا اقشانى قۇرتىپ»، – دەپ ىشتەي كىجىنىپ قويامىن.
كلۋبتىڭ ماڭىندا تەڭسەلىپ ۇزاق ءجۇردىم. ورازبايلار ءəلى جوق. ءتىپتى ىزام كەلدى.
نە ىستەرىمدى بىلمەي، سارساڭ بولىپ تۇرعانىمدا، ورازبايلار دا جەتتى-اۋ، əيتەۋىر. قاسىنداعى ۇزىنتۇرانىڭ قىز ەكەنىن بىلگەنىمدە، ءىشىم قىپ ەتە قالدى. تاني كەتتىم. مەكتەپكە پيونەرۆوجاتىي بوپ كەلگەن سارى قىز. ول ماعان جاقىنداپ كەلىپ، كۇلىمسىرەي قاراپ، باس يزەپ امانداستى. مەن ۇندەگەنىم جوق. Əسىرەسە ۇستىمدەگى كۇپəيكەمنەن ۇيالىپ، جەرگە كىرەردەي بولدىم. «وقۋشىلار ولپى-سولپى كيىنبەۋى كەرەك» دەپ قاي كۇنى قۇلاعىمىزعا قۇيىپ ەدى-اۋ. ءبəرىبىر كوكەم پالتو الىپ بەرمەسە، مەن قايتەيىن... كوكەم دە قىزىق-اۋ وسى. كەيدە وسىلاردى ايتىپ شاعىنسام-اق: «سەنىڭ قاي سəنىڭە كەلىسپەي بارادى وسى. ورازبايدىڭ ەسكىسى دە جەتەدى»، – دەپ بەت باقتىرمايدى.
ءبىز سوڭعى ورىندارعا كەلىپ جايعاستىق.
الدىمىزدا ەرەسەك كىسىلەر وتىرعاندىقتان، ماعان كينو كورۋ ءتىپتى قيىنعا ءتۇستى. دەگەنمەن ۇندەگەنىم جوق. مەن بىردەڭە دەگەن كۇندە دە قۇلاق اسار ورازباي جوق. بəرىنەن دە سونىسىنا جىنىم كەلدى. ىشكە كىرگەلى ماعان نازار سالعان ەمەس. وڭ جاعىندا وتىرعان سارى قىزبەن بولىپ كەتتى.
كينو مەن ءۇشىن اسا قىزىق بولعان جوق. باقىرايىپ قاراپ وتىرعانىم بولماسا، ءجوندى ەشتەڭە ۇعا المادىم. تەك، ءبىر قىز بەن جىگىت قول ۇستاسىپ ءجۇردى. قۇشاقتاستى... سودان ءبىر قالعىپ بارىپ، قايتا قاراعانىمدا əلگى قىزدىڭ جىلاپ وتىرعانىن كوردىم. قىز كوپ جىلادى. ورازبايلارعا قاراسام، بار زەيىنى كينودا. ءتىپتى، سارى قىز قولىنا ورامالىن الىپ، ءəلسىن-ءəلسىن كوزىن ءسۇرتىپ وتىر ەكەن. ولاي-بۇلاي قاراسام، اعىل-تەگىل بوپ جىلاپ وتىرعاندار دا بار. مەن تۇك ۇققانىم جوق. تاعى دا كوزىمە ۇيقى تىعىلدى. تاعى دا قالعي باستادىم.
بىرەۋدىڭ جۇلقىلاۋىمەن ويانىپ كەتتىم. كوزىمدى ۋقالاپ ورنىمنان تۇردىم، كينو اياقتالىپتى. جۇرتتىڭ ءبəرى سىرتقا شىعىپ كەتكەن.
– قۇپ، كينو كورەدى ەكەنسىڭ-ەي، ازاماتىم! – دەپ ورازباي كىجىنىپ قويدى. سارى قىزعا بىلدىرمەي كۇپəيكەمنەن ۇستاعان بوپ، جۇدىرىعىمەن ارقامنان ءبىر نۇقىپ الدى. سارى قىز ۇندەگەن جوق. بەتىمە كۇلىمسىرەپ ءبىر قارادى دا، ەسىككە قاراي بەتتەدى. ۇشەۋىمىز سىرتقا شىقتىق. كلۋبتان ۇزاي بەرە ورازباي كىبىرتىكتەپ، ماعان قايتا-قايتا قارايلاي بەردى. ىڭعايىن تانىپ-اق كەلەمىن. مەنى جانىنا ەرتكىسى جوق. Əتتەڭ، ۇيگە جالعىز قايتۋعا قورقامىن-اۋ، بولماسا وسى ەكەۋىمەن قوساقتاپ قويسا دا بىرگە جۇرمەس ەم. بəرىنەن دە ۆوجاتىي قىزدان ۇيالدىم. ەرتەڭ مەكتەپكە بارعان سوڭ ۇرسار ما ەكەن دەپ تە ويلايمىن. وقۋشىلار كورۋگە بولمايتىن كينوعا كىردىڭ دەپ. مەيلى، ۇرىسسا... اناۋ جەتىنشىدەگى Əلتەك پەن شويبەك تە كەلىپتى عوي.
ورازبايلار ءبىراز كۇبىرلەسىپ تۇرىپ، اۋىلدىڭ شەتىندەگى ۇيلەرگە قاراي ءجۇردى. امال جوق، مەن دە سوڭدارىنان ىلەستىم. اياقتارىن ساناپ باسىپ، ورازباي مەن سارى قىز قولتىقتاسىپ بارادى. ولاردىڭ سوڭىنان ەكى قولدى كۇپəيكەنىڭ تەرەڭ قالتاسىنا سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، وقتا-تەكتە مۇرنىمدى تارتىپ قويىپ، مەن دە كەلەمىن. ەكەۋى كۇبىر-كۇبىر əڭگىمەلەسىپ بارادى. نە ايتىپ بارا جاتقاندارىن كىم ءبىلسىن؟
ولار ۇلكەن اق ءۇيدىڭ جانىنا كەپ توقتادى. تاني كەتتىم، سارى قىزدىڭ ءۇيى. ەندى ۇيگە قايتاتىن شىعارمىز-اۋ دەپ قۋانىپ قالدىم.
جوق... ءبىز قايتپادىق. ءتىپتى قايتامىز دەگەن وي ورازبايدىڭ باسىنا كىرىپ-شىعاتىن ەمەس-اۋ، ءسىرə. سارى قىز دا ءبىر قولىمەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ۇستاپ مايىسىپ تۇرىپ الدى. Əي، ورازبايعا جىنىمنىڭ كەلگەنى ءبىر... كىم ءبىلىپتى، ءوزى دە بəدىك ەكەن، əيتەۋىر سول ءتۇنى سارى قىزدىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى-اۋ.
«شىركىن-اي، وسى كەزدە جىلى توسەكتە ۇيىقتاپ جاتار ما ەدى؟ مەنى كينوعا ايداپ كەلگەن قاي قىرسىق. مىناۋ ەكەۋى وسىلاي-اق تاڭدى اتىرار، ءسىرə؟ مەنى ۇمىتىپ كەتتى-اۋ دەيمىن وزدەرى...»
مەن جوتەلىپ قالدىم. ەستىسىن دەپ əدەيى قاتتى جوتەلدىم. ماعان جالت بۇرىلعان سارى قىز ورازبايدىڭ يىعىنا اسىپ تۇرعان قولىن اقىرىن بوساتىپ، تومەن قاراپ قالدى. ول سول كۇيى ءبىراز تۇردى دا، ءبىر كەزدە اعاما قاراپ: «جاباي جاۋراپ قالدى عوي»، – دەپ اقىرىن عانا كۇبىر ەتتى.
«ەي، مىنانىڭ ەسى بار ەكەن-اۋ ءوزى». ءبىر ءتۇرلى ءىشىم جىلىپ كەتكەندەي بولدى. بىراق ورازباي ءمىز باققان جوق. ول سارى قىزعا بىردەڭە سىبىرلايتىنداي، ەمىنە جاقىندادى. «سىبىرلاسا سىبىرلاسىنشى وسى. تەزىرەك كەتەتىن»، – دەپ ويلادىم. وسى كەزدە تىم تاقالىپ قالعان ورازبايدىڭ بەتىنە سارى قىز شاپالاعىمەن شارت ەتكىزگەنى. مەن اڭىرىپ قالدىم... «ەي، مىناۋسى قالاي-ەي، ۆوجاتىي بولساڭ قايتەيىن؟» – دەپ جانىنا جەتىپ بارعىم كەلدى. بىراق ءوزىمىزدىڭ بۇرىنعى ورازباي بولسا، اقىسىن جىبەرە قويماس دەپ ءوزىمدى-ءوزىم توقتاتتىم. ءبىر قىزىعى، ورازباي اشۋلانعان جوق. بۇرىنعىسىنشا الابۇرتقان كۇيى سارى قىزعا تەلمىرە قاراپ تۇرا بەردى.
ءبىز ۇيگە قاراي قايتقانىمىزدا بەيۋاقىت بولىپ قالعان ەدى. Əيتەۋىر، ءوزىم ۇيقىدان مەڭ-زەڭ بوپ، əزەر ءجۇرىپ كەلە جاتتىم. «Əي، ورازبايعا ەرىپ، كينوعا كەلگەنىمنىڭ سوڭى وسى بولار... كينو كورمەي كەتسەم دە...»
ءوزىم بۋلىعىپ كەلە جاتقاندا انانىڭ جىنىمدى كەلتىرگەنى. ءبىر قولىمەن قاپسىرا قۇشاقتاپ الىپ: «جاۋرادىڭ با، جاباي... ۇيقىڭ كەلدى-اۋ، اينالايىن؟» – دەپ ەت-باۋىرى ەلجىرەي قاپتى. «ەي، نەڭە جەتىسىپ كەلەسىڭ، قىزدان تاياق جەپ؟» – دەگىم دە كەلدى... بىراق ۇندەگەنىم جوق. سول سəتتە ونى سونداي جەك كورىپ كەتتىم. «ورازباي ايدالاداعى بىرەۋدى كينوعا اپارىپ ءجۇر، اقشانى قۇرتىپ...» دەگەنىمدە، «ويپىرىم-اي، وسى əتəڭە نəلەت كينو دەگەن سور بولعان شىعار. قۇداي-اي، قايداعى ءبىر سايتاننىڭ ءىسىن əلدەقانداي عىپ!» – دەپ كوكەم ءبىراز تۋلادى. اپام ۇندەگەن جوق.
سونىمەن ورازباي ەكەۋىمىزدىڭ ارامىز əزىرشە ونشا ەمەس.
* * *
...كەنەت اشىلعان ەسىكتىڭ تىقىرىنان سەلت ەتىپ، باسىمدى كوتەرىپ الدىم. ورازباي ما دەپ قالىپ ەدىم، سويتسەم اپام ەكەن. اپام ءتور جاقتا قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقان كوكەمە قاراپ تۇرىپ: «ساقتاي گور-اي، مىنا بايعۇس ءۇيدى كوشىرىپ جىبەرە مە قايتەدى؟» – دەپ ەرنىن ءبىر سىلپ ەتكىزدى. سونان كەيىن اقىرىن باسىپ كەپ مەن جاتقان كەرەۋەتتىڭ ەرنەۋىنەن سيپادى. ورازبايدىڭ كەلگەن-كەلمەگەنىن بىلگىسى كەلگەن بولار. مەن شىداي المادىم.
– ءƏلى كەلگەن جوق! – دەدىم ويدا جوقتا دۇڭك ەتكىزىپ.
– جاباي-ي... جابايجان-əي، سەن ءəلى وياۋمىسىڭ؟ – دەدى.
– مەن، اپا... وياۋمىن، – دەپ ءۇنسىز جاتا بەردىم. اپامنىڭ جۇرەگى ەندى ورنىنا تۇسكەندەي، اقىرىن عانا «ۋھ-ا» دەپ كەرەۋەتتىڭ ەرنەۋىنە كەپ وتىردى.
– اپا، وسى ورازبايعا نە جوق؟ جۇمىستان شارشاپ كەلگەن سوڭ جاتپاي ما دەمالىپ؟ اپام ۇندەمەي وتىرىپ، ءبىر كەزدە مىرس ەتىپ كۇلگەندەي بولدى. قاراڭعىدا ونىڭ ءجۇزىن بايقاي العانىم جوق. جۇمساق الاقانىمەن شاشىمنان سيپاپ، ساۋساقتارىمەن مۇرنىمنان قىسىپ قويدى.
– جىگىت قوي ول. قازىر تۇپ-تۋرا جيىرماعا شىعىپتى. وندا نە جۇمىسىڭ بار سەن جاماننىڭ؟ – دەمەسى بار ما.
– نە، جىگىت بولسا ءسويتىپ قاڭعىپ كەتە مە، ءجۇدə، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا كەلەدى مۇپ-مۇزداي بوپ، بۇگىننەن كەيىن بولەك جاتامىن... كورپەنى تارس بۇركەنىپ، تەرىس قاراپ جاتتىم. اپام كەڭكىلدەپ كۇلدى. ءبىر كەزدە كورپەمنىڭ شەتىن اشىپ، ەڭكەيىپ كەپ، باسىن دəل كەۋدەمە قويدى. دەمى ىپ-ىستىق.
– Əي، سەن جامانعا نە دەسەم ەكەن، ەندى؟ ماعان جانىڭ اشي ما؟ جوق پا؟ سونى ايتشى؟ – دەدى.
– اشيدى.
– جانىڭنىڭ اشيتىنى راس بولسا، ءبۇيتىپ بۇرتيماس ەدىڭ-اۋ، سەن اقىماق. ەندى الپىسقا كەلگەنشە ارسا-ارسا بوپ قازان-وشاقپەن الىسىپ جۇرەيىن بە مەن؟ سەن دە جاس ەمەسسىڭ، əي. ەسىڭ كىردى. باياعىدا سەنىڭ جاسىڭدا كەلىن تۇسىرەدى ەكەن، قۇداي-اۋ... ورازباي تۇگىلى، – دەدى اپام.
مەن تۇك ۇققانىم جوق.
