قىتايدىڭ ۋحان قالاسىنان باستالعان دەرت بۇكىل الەمدى شارلاپ بارادى. قىتايدا اتالعان ىندەتتەن 3000-عا جۋىق ادام قايتىس بولدى. قازىر اسپاناستى ەلى «بۇل ىندەتتى توقتاتتىق» دەپ وتىر. بىراق اتى جامان اۋرۋ الەمنىڭ باسقا قۇرلىعىنا اۋدى. بۇگىندە دۇنيەجۇزىنىڭ 180-گە جۋىق ەلىندە ىندەت جۇقتىرعاندار 372 مىڭ ادامنان استى. ىندەتتەن 101 مىڭ ادام ايىقتى، 16,3 مىڭ ادام قايتىس بولدى.
بۇل – عاسىر دەرتى. قازىر تورتكىل دۇنيە شەكاراسىن جاپتى، بىرقاتار ەلدەر كوروناۆيرۋس جايلاعان قالالارعا كىرىپ-شىعۋعا تىيىم سالدى. كوروناۆيرۋس الەمدىك ەكونوميكاعا وراسان زور شىعىن اكەلدى. بۇدان ءبىز دە سىرت قالا المادىق.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدە توتەنشە جاعداي جاريالادى. نۇر-سۇلتان مەن الماتى قالاسىندا – كارانتين. كىرىپ-شىعۋعا جول جوق. ەلىمىزدە كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعانداردىڭ سانى كۇن ساناپ كوبەيۋدە. پوليتسيا مەن دارىگەرلەر ەرەكشە رەجيمدە قىزمەت ەتۋگە كوشتى. تورتكىل دۇنيە قازىر الاڭداۋلى. بىراق بۇل الەمدە ءبىرىنشى رەت بولىپ وتىرعان وقيعا ما؟
ادام بالاسى تاريحىندا نەشە ءتۇرلى زۇلمات وقيعالارعا كەزىكتى. ساراپقا سالار بولساق، عاسىر دەرتى اراعا 5-10, كەيدە 50 جىل سالىپ قايتالانىپ وتىرادى ەكەن. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ كەيبىرەۋلەر مۇنىڭ سىرىن باسقادان ىزدەيدى: «جەر شارى سانى كۇرت ارتىپ بارا جاتقان ادامزاتتى بولاشاقتا اسىراي المايدى. سوندىقتان ماقساتتى، بىراق جاسىرىن جۇمىس ىستەيتىن بەلگىسىز توپتار وسىلاي ءارتۇرلى ينفەكتسيالىق اۋرۋلاردى بىلدىرمەي تورتكىل دۇنيەگە تاراتىپ وتىرادى». بىراق بۇل بولجام شىندىققا جاقىن با؟ سەنىمسىز. «بۇل الپاۋىت ەلدەردىڭ گەوساياسي ويىنى» دەگەن دە اقپار بار. الايدا اقيقاتى – ادامزات قازىر جويقىن قارۋسىز-اق جازىقسىز قىرىلىپ جاتىر.
راس، الاڭدايتىن نارسە بار: سوڭعى عاسىر ومىرگە وزىق وركەنيەتتى اكەلگەنىمەن، ادام بالاسى جازىقسىز قۇرباندىققا شالىندى. اشارشىلىق پەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك ەكى سوعىستى ايتپاي-اق قويالىق، وسىنداي جۇقپالى ىندەتتەن الەمدە ميلليونداعان ادام قىرىلدى. عاسىر دەرتى قولدان جاسالىنا ما، جوق پا، ول باسقا اڭگىمە. بىراق ادامزات وسى ۋاقىتقا دەيىنگى دامۋ تاريحىندا ون شاقتى ىندەتتى باسىنان وتكىزدى.
- تاريحقا كوز سالساق، وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ ورتاسىندا الەمدى جايلاعان وسپا ىندەتى 2 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن جالمادى. وسپا ۆيرۋسىن جۇقتىرعان ەڭ سوڭعى ادام 1977 جىلى ءولدى.
- ال 1918 جىلى الەمدى كەزگەن يسپان تۇماۋىنان 30 ميلليوننان استام ادام قۇربان بولدى. بۇل سىرقاتتى ەۋروپادان لاتىن امەريكاسى مەن اقش-قا بارعان يسپاندىق ازامات تاراتقان. بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە دەم جەتپەي، 20 ميلليون ادام قايتىس بولعان. يسپان تۇماۋى ادامزات تاريحىنداعى ەڭ زالالدى جۇقپالى دەرت بولدى.
- 1980 جىلدارى سپيد ينفەكتسيالىق دەرتى عالامدىق ىندەتكە اينالدى. الەم بويىنشا 25 ميلليون ادام ءولدى. قازىر الەمدەگى 33 ميلليون ادامدا وسى جۇقپالى اۋرۋدىڭ بەلگىلەرى بار. ناشاقورلار مەن قورعالماعان جىنىستىق قاتىناس جانە قان تامىرلارى ارقىلى تارايتىن بۇل اۋرۋدىڭ ەمى تابىلعان جوق.
- ەۋروپادان تاراعان حولەرا بەزگەگى دە بۇگىندە جۇقپالى ۆيرۋستىڭ بىرىنە اينالدى. وندىرىستىك قالدىقتار مەن سۋدىڭ لاستانۋىنان پايدا بولاتىن بۇل ينفەكتسيادان قۇتىلۋ وركەنيەتكە جەتسەك تە، الى ۇلكەن پروبلەما.
- قۇس تۇماۋى دا الەمدىك قاۋىپتى دەرت. ونىڭ ۆيرۋسى XX عاسىردىڭ باسىندا يتاليادا انىقتالسا دا، ۇزاق ۋاقىت بويى ادامعا قاۋىپسىز دەلىنىپ كەلدى. قۇس تۇماۋى العاش رەت 1997 جىلى گونكونگتا تىركەلدى. وندا اتالعان ۆيرۋستىڭ ن5N1 تۇرىمەن 18 ادام ناۋقاستانىپ، التاۋى قايتىس بولدى. 2003 جىلى ۆەتنامدا، كامبودجادا، قىتايدا، يندونەزيادا، لاوستا، پاكىستاندا، كورەيادا، تايلاندتا، تايۆان مەن جاپونيادا تارادى. 2003 جىلدان بەرى قۇس تۇماۋىمەن 100 ادام سىرقاتتانىپ، ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى ولگەن. 2005 جىلدىڭ جەتى ايىندا الەمدە قۇس تۇماۋىنا شالدىققان 67 ادام تىركەلدى، اتالعان دەرتكە نەگىزىنەن 25 جاسقا دەيىنگى جاستار شالدىقتى.
- ال ەبولا ۆيرۋسى العاش رەت 1976 جىلى سۋدان ەلىندەگى ەبولا وزەنىنىڭ بويىندا پايدا بولدى. ول كەزدە 284 ادام اۋىرىپ، ونىڭ 53 پايىزى قايتىس بولدى. ۆيرۋستىڭ ەكىنشى وشاعى بىرنەشە ايدان كەيىن زاير مەملەكەتىنىڭ يامبۋكۋ اتتى ەلدى مەكەنىندە تارادى. اۋرۋدى جۇقتىرعان 318 ادامنىڭ 88 پايىزى ومىردەن ءوتتى. ال گۆينەيادا 1199 ادام اۋىرىپ، 739-ى قايتىس بولدى. يسپانيادا – 1, ليبەريادا – 2069, نيگەريادا – 8, سەنەگالدا – 1, اقش-تا – 1, سەررا-لەونەدە 623 ادام قايتىس بولدى.
- زيكا ۆيرۋسى العاش رەت 1947 جىلى ۋگاندا مەملەكەتىنىڭ زيكا ورمانىنداعى ماسا مەن مايمىلدان ادامدارعا جۇققان. ءسويتىپ، ىندەت
لاتىن امەريكاسىنا تاراعان. 2015 جىلى زيكا بەزگەگىمەن برازيليادا 1,5 ميلليون ادام اۋىرعان. بۇل كەيىن ەۋروپا قۇرلىعىنا جەتىپ،
پورتۋگاليا، يتاليا، يسپانيا جانە فرانتسيادا دا ۆيرۋس تابىلعان. بۇل جۇقپالى اۋرۋ برازيلياعا ىسساپارمەن بارىپ كەلگەن ادامنان جۇققان.
الەمنىڭ 23 ەلىندە كەزدەسكەن زيكا ۆيرۋسى اسىرەسە 2015 جىلدارى وڭتۇستىك امەريكا اۋماعىنا كوپ زالال كەلتىردى.
- شوشقا تۇماۋى دا سوڭعى بەس-التى جىلدا ادامزاتتى قاتتى الاڭداتتى. 2014 جىلى مەكسيكادا شوشقا تۇماۋىنان 421 ادام قايتىس بولىپ، 3,7 مىڭ ادام اتالعان ۆيرۋستى جۇقتىردى. تمد اۋماعىندا ەڭ زارداپ شەككەن ەل گرۋزيا بولدى. مۇندا ۆيرۋستان 15 ادام كوز جۇمدى. گرۋزيامەن قاتار ورنالاسقان بىرقاتار ەلدەر سول كەزدە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن شەكاراسىن جاپتى.
2016 جىل شوشقا تۇماۋى ەلىمىزدى دە ابىگەرگە سالعانى بەلگىلى. بىرقاتار ايماقتاردا شوشقا تۇماۋىن جۇقتىرعان دەرەك تىركەلدى. بىراق دارىگەرلەردىڭ قاتاڭ قاداعالاۋىنىڭ ناتيجەسىندە ولار جۇقپالى اۋرۋدان ايىقتى.
- بۇرىنعىداي بولماسا دا، قۇرت اۋرۋى دا قازىر قاۋىپتى جۇقپالى دەرتتىڭ بىرىنە جاتادى. بۇگىندە الەمدە تۋبەركۋلەزدەن جىلىنا 2 ميلليوننان استام ادام قايتىس بولادى. ادام بالاسى بۇل دەرتتەن تولىق قۇتىلماسا دا، قازىر ونىڭ الدىن الۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋدە. قۇرت اۋرۋى، نەگىزىنەن، يممۋنيتەتتىڭ ناشارلاۋىنان، دۇرىس تاماقتانباۋدان جانە كەدەيشىلىكتەن پايدا بولاتىنى جاسىرىن ەمەس. بىراق ءبىر اقيقاتى – وركەنيەت دامىعان سايىن ادام بالاسىنا قۇپيا ءارى تۇسىنىكسىز تۇردە كەنەتتەن كەلەتىن وسىنداي جۇقپالى ۆيرۋسقا كەز كەلگەن مەملەكەت قورعان بولا الماي وتىر.
مىنە، الەمنىڭ دامۋ تاريحىنا كوز سالار بولساق، ادامزات كەنەتتەن كەلەتىن ىندەتكە اراعا جىلدار سالىپ ءجيى ۇشىراپ وتىرادى. قالاي ايتقاندا دا، توسىن زوبالاڭ زالالسىز بولمايدى. قازىر الەم ساقتىق شارالارىنا كوشتى. كوروناۆيرۋس كورشى قىتاي ەلىنەن شىقسا دا، ەلىمىزگە ەۋروپا قۇرلىعى ارقىلى جەتتى. قازىرگى باستى مىندەت – بارىنشا ساقتىق شارالارىن جاساۋ. سوندا عانا ءبىز الەمدى ابىگەرگە سالعان ىندەتتەن قۇتىلا الامىز. ەڭ وكىنىشتىسى، ادام بالاسى بۇرىنعى زالالدى وقيعالاردان ءالى ساباق الماي كەلەدى.
الاڭداتاتىنى دا وسى.
باتىر جاسۇلان،
"جاس الاش"
