Qytaıdyń Ýhan qalasynan bastalǵan dert búkil álemdi sharlap barady. Qytaıda atalǵan indetten 3000-ǵa jýyq adam qaıtys boldy. Qazir aspanasty eli «bul indetti toqtattyq» dep otyr. Biraq aty jaman aýrý álemniń basqa qurlyǵyna aýdy. Búginde dúnıejúziniń 180-ge jýyq elinde indet juqtyrǵandar 372 myń adamnan asty. Indetten 101 myń adam aıyqty, 16,3 myń adam qaıtys boldy.
Bul – ǵasyr derti. Qazir tórtkil dúnıe shekarasyn japty, birqatar elder koronavırýs jaılaǵan qalalarǵa kirip-shyǵýǵa tyıym saldy. Koronavırýs álemdik ekonomıkaǵa orasan zor shyǵyn ákeldi. Budan biz de syrt qala almadyq.
Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev elde tótenshe jaǵdaı jarııalady. Nur-Sultan men Almaty qalasynda – karantın. Kirip-shyǵýǵa jol joq. Elimizde koronavırýsty juqtyrǵandardyń sany kún sanap kóbeıýde. Polıııa men dárigerler erekshe rejımde qyzmet etýge kóshti. Tórtkil dúnıe qazir alańdaýly. Biraq bul álemde birinshi ret bolyp otyrǵan oqıǵa ma?
Adam balasy tarıhynda neshe túrli zulmat oqıǵalarǵa kezikti. Sarapqa salar bolsaq, ǵasyr derti araǵa 5-10, keıde 50 jyl salyp qaıtalanyp otyrady eken. Munyń sebebi nede? Keıbireýler munyń syryn basqadan izdeıdi: «Jer shary sany kúrt artyp bara jatqan adamzatty bolashaqta asyraı almaıdy. Sondyqtan maqsatty, biraq jasyryn jumys isteıtin belgisiz toptar osylaı ártúrli ınfekııalyq aýrýlardy bildirmeı tórtkil dúnıege taratyp otyrady». Biraq bul boljam shyndyqqa jaqyn ba? Senimsiz. «Bul alpaýyt elderdiń geosaıası oıyny» degen de aqpar bar. Alaıda aqıqaty – adamzat qazir joıqyn qarýsyz-aq jazyqsyz qyrylyp jatyr.
Ras, alańdaıtyn nárse bar: sońǵy ǵasyr ómirge ozyq órkenıetti ákelgenimen, adam balasy jazyqsyz qurbandyqqa shalyndy. Asharshylyq pen Ekinshi dúnıejúzilik eki soǵysty aıtpaı-aq qoıalyq, osyndaı juqpaly indetten álemde mıllıondaǵan adam qyryldy. Ǵasyr derti qoldan jasalyna ma, joq pa, ol basqa áńgime. Biraq adamzat osy ýaqytqa deıingi damý tarıhynda on shaqty indetti basynan ótkizdi.
- Tarıhqa kóz salsaq, ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynyń ortasynda álemdi jaılaǵan ospa indeti 2 mıllıon adamnyń ómirin jalmady. Ospa vırýsyn juqtyrǵan eń sońǵy adam 1977 jyly óldi.
- Al 1918 jyly álemdi kezgen ıspan tumaýynan 30 mıllıonnan astam adam qurban boldy. Bul syrqatty Eýropadan Latyn Amerıkasy men AQSh-qa barǵan ıspandyq azamat taratqan. Birneshe aıdyń ishinde dem jetpeı, 20 mıllıon adam qaıtys bolǵan. Ispan tumaýy adamzat tarıhyndaǵy eń zalaldy juqpaly dert boldy.
- 1980 jyldary SPID ınfekııalyq derti ǵalamdyq indetke aınaldy. Álem boıynsha 25 mıllıon adam óldi. Qazir álemdegi 33 mıllıon adamda osy juqpaly aýrýdyń belgileri bar. Nashaqorlar men qorǵalmaǵan jynystyq qatynas jáne qan tamyrlary arqyly taraıtyn bul aýrýdyń emi tabylǵan joq.
- Eýropadan taraǵan holera bezgegi de búginde juqpaly vırýstyń birine aınaldy. Óndiristik qaldyqtar men sýdyń lastanýynan paıda bolatyn bul ınfekııadan qutylý órkenıetke jetsek te, áli úlken problema.
- Qus tumaýy da álemdik qaýipti dert. Onyń vırýsy XX ǵasyrdyń basynda Italııada anyqtalsa da, uzaq ýaqyt boıy adamǵa qaýipsiz delinip keldi. Qus tumaýy alǵash ret 1997 jyly Gonkongta tirkeldi. Onda atalǵan vırýstyń N5N1 túrimen 18 adam naýqastanyp, altaýy qaıtys boldy. 2003 jyly Vetnamda, Kambodjada, Qytaıda, Indonezııada, Laosta, Pákistanda, Koreıada, Taılandta, Taıvan men Japonııada tarady. 2003 jyldan beri qus tumaýymen 100 adam syrqattanyp, olardyń jartysynan kóbi ólgen. 2005 jyldyń jeti aıynda álemde qus tumaýyna shaldyqqan 67 adam tirkeldi, atalǵan dertke negizinen 25 jasqa deıingi jastar shaldyqty.
- Al ebola vırýsy alǵash ret 1976 jyly Sýdan elindegi Ebola ózeniniń boıynda paıda boldy. Ol kezde 284 adam aýyryp, onyń 53 paıyzy qaıtys boldy. Vırýstyń ekinshi oshaǵy birneshe aıdan keıin Zaır memleketiniń Iambýký atty eldi mekeninde tarady. Aýrýdy juqtyrǵan 318 adamnyń 88 paıyzy ómirden ótti. Al Gvıneıada 1199 adam aýyryp, 739-y qaıtys boldy. Ispanııada – 1, Lıberııada – 2069, Nıgerııada – 8, Senegalda – 1, AQSh-ta – 1, Serra-Leonede 623 adam qaıtys boldy.
- Zıka vırýsy alǵash ret 1947 jyly Ýganda memleketiniń Zıka ormanyndaǵy masa men maımyldan adamdarǵa juqqan. Sóıtip, indet
Latyn Amerıkasyna taraǵan. 2015 jyly zıka bezgegimen Brazılııada 1,5 mıllıon adam aýyrǵan. Bul keıin Eýropa qurlyǵyna jetip,
Portýgalııa, Italııa, Ispanııa jáne Franııada da vırýs tabylǵan. Bul juqpaly aýrý Brazılııaǵa issaparmen baryp kelgen adamnan juqqan.
Álemniń 23 elinde kezdesken zıka vırýsy ásirese 2015 jyldary Ońtústik Amerıka aýmaǵyna kóp zalal keltirdi.
- Shoshqa tumaýy da sońǵy bes-alty jylda adamzatty qatty alańdatty. 2014 jyly Meksıkada shoshqa tumaýynan 421 adam qaıtys bolyp, 3,7 myń adam atalǵan vırýsty juqtyrdy. TMD aýmaǵynda eń zardap shekken el Grýzııa boldy. Munda vırýstan 15 adam kóz jumdy. Grýzııamen qatar ornalasqan birqatar elder sol kezde biraz ýaqytqa deıin shekarasyn japty.
2016 jyl shoshqa tumaýy elimizdi de ábigerge salǵany belgili. Birqatar aımaqtarda shoshqa tumaýyn juqtyrǵan derek tirkeldi. Biraq dárigerlerdiń qatań qadaǵalaýynyń nátıjesinde olar juqpaly aýrýdan aıyqty.
- Burynǵydaı bolmasa da, qurt aýrýy da qazir qaýipti juqpaly derttiń birine jatady. Búginde álemde týberkýlezden jylyna 2 mıllıonnan astam adam qaıtys bolady. Adam balasy bul dertten tolyq qutylmasa da, qazir onyń aldyn alýdyń jolyn izdestirýde. Qurt aýrýy, negizinen, ımmýnıtettiń nasharlaýynan, durys tamaqtanbaýdan jáne kedeıshilikten paıda bolatyny jasyryn emes. Biraq bir aqıqaty – órkenıet damyǵan saıyn adam balasyna qupııa ári túsiniksiz túrde kenetten keletin osyndaı juqpaly vırýsqa kez kelgen memleket qorǵan bola almaı otyr.
Mine, álemniń damý tarıhyna kóz salar bolsaq, adamzat kenetten keletin indetke araǵa jyldar salyp jıi ushyrap otyrady. Qalaı aıtqanda da, tosyn zobalań zalalsyz bolmaıdy. Qazir álem saqtyq sharalaryna kóshti. Koronavırýs kórshi Qytaı elinen shyqsa da, elimizge Eýropa qurlyǵy arqyly jetti. Qazirgi basty mindet – barynsha saqtyq sharalaryn jasaý. Sonda ǵana biz álemdi ábigerge salǵan indetten qutyla alamyz. Eń ókinishtisi, adam balasy burynǵy zalaldy oqıǵalardan áli sabaq almaı keledi.
Alańdatatyny da osy.
Batyr JASULAN,
"Jas Alash"
