سۇيكىمى كەتكەنشە بيلىكتە وتىرۋ كىمگە پايدا؟

"زاڭدى قالاعانىمىزشا وزگەرتە بەرەمىز"

رەسەي پرەزيدەنتى پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنىڭ وتىرىسىنا كەلمەك بۇرىن مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى ۆالەنتينا تەرەشكوۆا ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ كەزەكتى رەت سايلاۋعا تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن ونىڭ وسىعان دەيىنگى پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەرىن "جويۋدى" جانە كونستيتۋتسيادان پرەزيدەنتتىك وكىلەتى اياقتالعان ادامنىڭ وسى قىزمەتكە قايتا سايلانۋىن شەكتەيتىن باپتى مۇلدە الىپ تاستاۋدى ۇسىنعان. 67 جاستاعى پۋتين ەكىنشى ۇسىنىسپەن كەلىسپەسە دە، ءبىرىنشى ۇسىنىستى قۇپتادى. "ونداي تۇزەتۋدى كونستيتۋتسيالىق سوت قاراۋى كەرەك" دەدى ول.

– بۇگىن ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ – [پارلامەنتتى] مەرزىمىنەن بۇرىن تاراتۋ، پرەزيدەنتتى سايلاۋدى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ قۇزىرەتىنە بەرۋ، پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەردى جويۋ – ەشبىرىنىڭ كونستيتۋتسيا مەن قۇقىققا ەشقانداي قاتىسى جوق، - دەدى "سيبير.رەالي" سايتىنا (ازاتتىقتىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ جوباسى) كونستيتۋتسيالىق قۇقىق جونىندەگى مامان، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەلەنا لۋكيانوۆا.

كونستيتۋتسيالىق سوت قانداي قورىتىندى شىعارادى؟ بۇل سوت وسى ماسەلەگە بايلانىستى 1998 جىلى ەكى مەرزىمنەن ارتىق بولمايدى دەپ ۇيعارعان. بۇعان دەيىن دە پىكىرىن وزگەرتكەن، كورەمىز قالاي بولاتىنىن. ەندى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشىمىنىڭ دە، پرەزيدەنت ءسوزىنىڭ دە، دەپۋتاتتاردىڭ ايتقانىنىڭ دا قۇقىققا ەش قاتىسى بولمايدى. بۇل – رەسەيدى باسقارۋ جۇيەسىنە جانە مۇنداي شەشىمدەردىڭ قالاي قابىلداناتىنىنا قاتىستى ماسەلە. مۇنىڭ پارلامەنتكە دە قاتىسى جوق.

– كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ شەشىمىنە قارسى شاعىمدانۋعا بولا ما؟

– جوق. مۇنىڭ دا رەسەي اۋماعىندا ءالى كۇشىنە يە جانە وزگەرمەگەن كونستيتۋتسيانىڭ قۇقىقتىق قۇرىلىمىنا ەشقانداي قاتىسى جوق.

– ەگەر تۇزەتۋلەر بويىنشا داۋىس بەرۋگە ازاماتتاردىڭ از عانا بولىگى قاتىسسا، ونىڭ زاڭدى كۇشى جوق دەپ تانىلۋى مۇمكىن بە؟

– جوق، ءۇش ادام قاتىسىپ، ەكى ادام جاقتاپ داۋىس بەرسە دە تۇزەتۋلەر ماقۇلداندى دەپ ەسەپتەلەدى.

– ال ەگەر قارسى داۋىس بەرسە شە؟

– وعان دەيىن بۇل تۇزەتۋلەردى پارلامەنت قابىلداپ قوياتىن شىعار جانە ءتىپتى سۋبەكتىلەردىڭ ۇشتەن ەكىسى ماقۇلداۋى مۇمكىن. تۇسىنبەسىز بە، زاڭدا مۇنداي داۋىس بەرۋ قاراستىرىلماعان. قازىر ولار قابىلدايتىن الدەبىر زاڭنىڭ كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋدىڭ زاڭدى (لەگيتيمدى) تارتىبىمەن ەش قابىسپايدى. زاڭدى قالاعانىمىزشا وزگەرتە بەرەمىز. ديكتاتۋرا مەن ءتوتاليتاريزمدى ءالى ەنگىزگەن جوق، بىراق قىزۋ تالقىلاپ جاتىر.

"پۋتين قارتايىپ، سۇيكىمى كەتەدى"

ساياساتتانۋشى ابباس گاللياموۆ قازىر بولىپ جاتقان وقيعا بولاشاقتا ەلدەگى نارازىلىقتى تەك كۇشەيتەدى دەپ سانايدى.

– مۇندايدى كۇتكەن جوقپىن نەمەسە قايران قالىپ وتىرمىن دەمەيمىن، بىراق ەل ءبىرجولاتا كەرى كەتپەس، پرەزيدەنت اقىل-وي مەن پاراساتتىلىعىن جوعالتپاس دەپ ۇنەمى سەنگىڭ كەلەدى عوي. ول مۇندايعا بارادى دەگەن ەشقانداي بەلگى بولعان جوق قوي، كەرىسىنشە، وندايعا بارمايدى دەۋگە جاناما سەبەپتەر بولدى. ول سوڭعى 2-3 ايدا مۇنىڭ قاجەتى جوق دەگەن پىكىرىن بىرنەشە رەت ايتقان. بۇگىن مەملەكەتتىك دۋمادا ءتىپتى ءوزىنىڭ وسىعان دەيىنگى ايتقانىن تۇزەگەندەي بولدى: قازىرگى جاعدايدى سسسر-مەن تەڭەستىرگەنىم دۇرىس بولمادى دەگەندەي سىڭايدا سويلەدى. بىراق بارلىعى ەڭ ناشار ستسەناري بويىنشا ءوربىدى، ءبىز كۇتكەندەگىدەي ەمەس، ونىڭ ار-ۇياتىنان گورى بيلىككە قۇمارلىعى باسىم بولىپ شىقتى. ول ەكى ويلى بولدى، بىراق پاراساتىن سەزىم بيلەپ الدى دەپ ويلايمىن. مۇنىڭ دۇرىس ەمەسىن اقىل-ويىمەن تۇيسىنگەن دە بولار، بىراق وسى ورىننان ايىرىلعىسى كەلمەگەن سەزىمگە بوي الدىردى.

– ياعني الدەبىر سىرتقى وقيعانىڭ قاتىسى جوق پا؟

– جوق، ولار تەك ادامنىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن قۇرال عانا. ال بيلىككە قۇمارلىق – ىشكى سەزىم.

– ەندىگىنىڭ ءبارى ناق وسى ستسەناري بويىنشا ءوربي مە؟ كونستيتۋتسيالىق سوت، مەملەكەتتىك دۋما، سوسىن ازاماتتار دا بۇل تۇزەتۋلەردى ماقۇلداي ما؟

– ءيا، ارينە.

– سونىمەن تاعى دا كەزەكتى التى جىلعا جالعاسا ما؟

– نەگە؟ الدىمەن 2024 جىلعى سايلاۋدا باق سىناۋى كەرەك.

– سوندا سايلاۋعا شىنايى باسەكەلەستەردى قاتىستىرادى دەپ ويلايسىز با؟

– ونى كوشە شەشۋى دە ىقتيمال. بيلىكتەن قۋىلعان ديكتاتورلاردىڭ كوبى نارازى جۇرت كوشەگە شىققان سوڭ بيلىكتەن ايىرىلعان. ونىڭ كەزەكتى مەرزىمگە قايتا سايلانۋعا تالپىنىسى حالىقتىڭ كوشەگە شىعۋىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن. ەلدەگى ينستيتۋتتار كۇيرەگەندىكتەن مۇنى ينستيتۋتتاردىڭ اياسىندا شەشۋگە مۇمكىندىك قالماعان. 2024 جىلعا قاراي نارازى كوڭىل-كۇي كۇشەيەتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. قازىردىڭ وزىندە سايلاۋشىلار اراسىندا ءپۋتيننىڭ رەيتينگى 50 پايىزدان تومەن (44-45 پايىز دەڭگەيىندە). 2024 جىلعا دەيىن بۇدان دا تومەن قۇلدىرايتىنى داۋسىز. ءپۋتيننىڭ ءوزى قارتايىپ، سۇيكىمى دە قالمايدى، وزگەرىس، جاڭارۋدى تالاپ ەتكەندەر كوبەيەدى.

وسىدان ەكى اپتاداي بۇرىن كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋ جونىندەگى جۇمىس توبىنىڭ تەڭتوراعاسى، سەناتور اندرەي كليشاس پەن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس جانە زاڭدىلىق كوميتەتىنىڭ باسشىسى پاۆەل كراشەنيننيكوۆ وسىعان دەيىنگى پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەر "جويىلۋى" مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارعان ەدى. كراشەنيننيكوۆ زاڭ تۇرعىسىنان مۇنداي ماسەلە قوزعاۋعا نەگىز جوق دەگەن بولاتىن.

ناۋرىزدىڭ 10-ى كۇنى مەملەكەتتىك دۋما وتىرىسىنا قاتىسىپ، ءپۋتيننىڭ ءسوزىن تىڭداعانداردىڭ اراسىندا رەسەي فەدەراتسياسى كوممۋنيستىك پارتياسى (كپرف) ءتىزىمى بويىنشا نوۆوسيبيرسك جانە تومسك وبلىستارىنان سايلانعان دەپۋتات ۆەرا گانزيا دا بولدى.

– ەڭ اۋەلى مۇنىڭ جاقسى ۇيىمداستىرىلىپ، پىسىقتالعان سپەكتاكل ەكەنىن ايتقىم كەلەدى. اياق استىنان ەمەس، كەلىسىپ-پىشىلگەن شەشىمدەر قابىلداندى. زاڭ جوبالارىن قابىلداۋ كەزىندە ەشقاشان بەلسەندى بولىپ كورمەگەن "ەدينايا روسسيا" (رەسەيدەگى بيلىك پارتياسى – ازاتتىق.) فراكتسياسىنىڭ وكىلدەرى شىعىپ، نەبىر سوزدەر ايتتى! سوسىن ۆالەنتينا تەرەشكوۆا شىعىپ، الدىنا قاعازدى جايىپ قويىپ، ۇزاق سويلەدى، ياعني ول ماڭىزدى زور ماسەلە جايلى سويلەۋگە دايىندالىپ شىقتى. اياق استىنان سويلەدى دەۋگە اۋىز بارمايدى، بارلىعى كەرەمەت دايىندالعان. پۋتين دە دايىن كۇيدە كەلىپ، جازىلعاندى وقىپ بەردى.

– پۋتين مەملەكەتتىك دۋمانى مەرزىمى بىتپەي جاتىر تاراتۋعا قارسى بولدى عوي، بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟

– زەينەتاقى رەفورماسىن جانە سول ءتارىزدى كوپتەگەن حالىققا قارسى زاڭدار قابىلداعان مەملەكەتتىك دۋما تاراسا، كوزىمە جاس المايمىن. بۇل مەملەكەتتىك دۋما فەدەراتسيا دەڭگەيىندەگى بارلىق ورگانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۋلىسى.

– ال بۇگىن ەكىنشى وقىلىمدا قابىلدانعان تۇزەتۋلەر تۋرالى نە ايتاسىز؟

– ءبىز "قاتارىنان" دەگەن ءبىر سوزگە بولا ەلدىڭ 20 جىلعى تاعدىرىن تالكەككە سالاتىن شەشىم قابىلداعان ساياسي الاياقتىققا كۋا بولدىق. قازىرگى بيلىكتىڭ سوزىنە سەنۋگە بولمايدى. بۇل وتكەنگە وي جۇگىرتىپ، قورىتۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن الاشاپقىن بولدى... ءبىز توبەدەن تۇسكەندەي بولعان قوسىمشا تۇزەتۋلەردى باعالاپ ۇلگەرمەدىك... كىم ەلدىڭ نەگىزگى، باستى زاڭىن وسىلاي قابىلدايدى؟ ونى تالقىلاۋعا ءبىر اي از بولادى، ال ءبىز ەرتەڭ ءۇشىنشى وقىلىمدا قاراماقشىمىز... اقىر سوڭىندا بۇل تۇزەتۋلەر ءبىزدىڭ قولىمىزعا قانداي بولىپ تيەدى؟ الدە بەلشەمىزدەن باتاتىن ءبىر نارسەگە اينالا ما... جانە نەلىكتەن جۇرت ءساۋىردىڭ 22-ءى كۇنى شيكى-شالا كونستيتۋتسياعا داۋىس بەرۋ كەرەك؟.. بۇنىڭ زاڭدىلىعىنا قاتىستى سۇراق كوپ.

– پرەزيدەنتتىك مەرزىمدەردى "جويۋدى" قولدايسىز با؟

– جوق! پۋتين بە، يۆانوۆ پا، الدە پەتروۆ پا، مەيلى قانداي كەرەمەت ادام بولسا دا، زاڭنىڭ اتى – زاڭ. وعان باعىنۋ كەرەك. ال ونى اينالىپ وتەتىن ساڭىلاۋ ىزدەۋ – ار-ۇياتى بارعا لايىقتى قىلىق ەمەس دەپ سانايمىن. مەن ناقتى ءبىر فاميلياعا قارسى ەمەس، ءپرينتسيپتى تۇردە كەلىسپەيمىن. ەگەر پرەزيدەنت ءۇشىن جەكە ارتىقشىلىق ەنگىزەتىن بولساق، ونداي پرەزيدەنتكە باسىنا يمپەراتور ءتاجىن كيۋدەن باسقا امال قالمايدى.

ۆلاديمير پۋتين 1999 جىلى تامىزدىڭ 16-سى كۇنى رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى، 2000 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىنەن باستاپ رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ مىندەتىن اتقاردى، 2000 جىلدىڭ ناۋرىزىندا رەسەي پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. 2008 جىلدان باستاپ ءتورت جىل رەسەي ۇكىمەتىن باسقاردى. 2012 جىلى قايتادان رەسەي پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. قازىرگە دەيىن ول پرەزيدەنت قىزمەتىندە 17 جىلعا جۋىق وتىردى.

ازاتتىق راديوسى