1. ءان- بۇلاقتىڭ باستاۋى
ەرلان تولەۋتايمەن بەتپە-بەت جۇزدەسكەن ەمەسپىن. بىراق ارا-تۇرا ەفيردەن اندەرىن تىڭداپ جۇرەمىن. وزىندىك تارتىمدى ءۇن ورنەگى بار، قوڭىر داۋىستى. زەردەلى ءانشى. تەلەارنا حابارلارىنان ونىڭ مۋزىكا شەجىرەسىنە قاتىستى ايتقان ويلارى كوڭىلگە قونىمدى، دايەكتى. سالماقتى سويلەيدى. تاريحتى تەرەڭ بىلەتىندىگى ايقىن اڭدالىپ تۇرادى. جۋىردا وسى ەرلان ءىنىمنىڭ «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، حالىق ءارتىسى، تەنورانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ شىعارماشىلىق جولىن سارالاعان عۇمىرنامالىق حيكاياتىن وقىپ شىقتىم. ەڭسەلى ەڭبەك، ايتۋلى دارىن جايلى ەلگە بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن سونى مالىمەتتەرمەن قامتىلعان. سونىمەن قاتار، مۇندا قازاقتىڭ حالىق اندەرى تاريحىنا قاتىستى دالەلدى تىڭ تۇجىرىمدار ۇسىنىلىپ، مول اقپاراتتار بەرىلگەن. كىتاپ الماتى شارىندەگى «ونەر» باسپاسىنان 2013 جىلى جارىق كورىپتى. ءبىرجان سال، اباي نۇسقالاعان ارقا ءوڭىرىنىڭ ءداستۇرلى ورىنداۋشىلىق مەكتەبىن بۇگىنگى كۇنگە ساباقتاستىرۋشى جۇسىپبەك اتا ەلەبەكوۆ تۋراسىندا اۆتوردىڭ بۇلاي وي تولعاۋىندا تەرەڭ ءمان بار.
الاشتىڭ بوزداعى سۇلتانماحمۇد تورايعىروۆتىڭ: «ءبىر حالىقتىڭ ءانى كەتسە ادەبيەتى جەسىر قالادى. ءسانى كەتەدى، ءسانى كەتسە جانى كەتەدى. ء…اندى ساقتاۋدىڭ قامىن قىلىڭدار»، – دەگەنى استارلى ءسوز. قازاقتىڭ سينكرەتتى مۋزىكالىق فولكلورى ۇزاق ۋاقىت وتارشىل يمپەريا تەپكىنىن كوردى. جوعارى ءبىلىم ورىندارىندا وسى سالانىڭ كاسىبي ورىنداۋشىلارىن دايارلايتىن ارنايى ماماندىقتار اشۋعا رۇقسات ەتپەي، تىيىم سالىپ كەلدى. سەبەبى حالىقتىق مانەردەگى انشىلەر ەل ىشىندەگى مادەني-اعارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋشى تۇلعالار ەدى. اقيقاتىندا ولار مۋزىكالىق پوەزيا ارقىلى تىڭداۋشىسىنا تاريح، ءتىل مادەنيەتى تۋراسىندا تاعىلىم بەرەدى، اسەم اۋەنمەن ەستەتيكالىق تالعامىن قالىپتايدى، رۋحىن وياتادى. بۇل ساباقتاستىقتى ءۇزۋ ءۇشىن وتارلىق ساياسات ءارتۇرلى قۇيتىرقى ارەكەتتەرگە باردى. ايتسە دە اتا-بابالارىمىزدىڭ انمەن ورگەن ءسۇيىنىش-كۇيىنىشىن، ونەگەلى تاريح-اماناتىن وسى تار جول، تايعاق كەشۋدەن امان وتكىزىپ، كەيىنگى ۇرپاققا تابىستاۋدىڭ جولىن شارق ۇرىپ ىزدەگەن، كوركىنە اقىلى ساي تۇسكەن، ۇلتىمىزدىڭ ارداقتى قىزدارىنىڭ ءبىرى، قر حالىق ءارتىسى گۇلجاھان اپا عاليەۆانىڭ جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا 1965 جىلى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسى ۇيىمداستىرىلىپ، «دومبىرامەن ءان سالۋ» كلاستارى اشىلادى. بۇندا ۇستازدىق ەتىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەۋگە اۋەلى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، ەكى جىل وتكەن سوڭ، ناقتىلاپ ايتساق، 1967 جىلى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ شاقىرىلادى. قادىرمەندى وسى ەكى اقساقالىمىزدىڭ باعا جەتپەس، ءباسى اسا بيىك قۇندى مۇرالاردى ساقتاپ، جۇرتىمىزعا اماناتتاۋداعى قىزمەتتەرى وراسان…
سونىمەن، ءانشى، تاريحشى ءھام ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي جازعان جاڭاعى «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى كىتاپقا ورالايىق، ول ءسوزىن ءبۇي دەپ باستايدى: «…قۋ تاۋىنىڭ سەمەيدىڭ شىڭعىس تاۋىنا قاراي جالعاسىپ جاتقان سىلەمدەرىنىڭ ءبىرى قاراتاۋ دەپ اتالادى. …بۇرىنعى قاراتاۋ، قازىرگى نىعمەت نۇرماقوۆ اتىن يەلەنگەن (بۇل اۋىلدا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نىعمەت نۇرماقوۆ دۇنيەگە كەلگەن) اۋىلدان سەكسەن شاقىرىم شاماسىندا، مىرجىق، ابىرالى تاۋلارىنا قاراي ۇمسىنا سوزىلا ءتۇسىپ جاتقان قويتاس اتتى جىپىرلاعان ۇساق، ادىر توبەلى، بۇيراتتى، بەتكەيلى جاتاعان تاۋدىڭ باۋىرىنداعى شيكى كىرپىش پەن تاۋدىڭ كەسەك تاسىنان سوعىلعان كونە قىستاۋ ۇيدە 1904 جىلى بولاشاق ۇلى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ دۇنيە ەسىگىن اشتى. قازىر بۇل مەكەن اكىمشىلىك جەر ءبولىنىسى بويىنشا قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىنىڭ اۋماعى بولىپ سانالادى. ال اق پاتشا زامانىندا سەمەي وبلىسىنا قاراعان قويتاس اۋىلى قارقارالى ۋەزى سارىتاۋ بولىسى، №8 اۋىل (جۇسىپبەكتىڭ 1931 جىلعى جازىلعان سەنىم حاتى مەن احمەت جۇبانوۆتىڭ دەرەگىندە №16 اۋىل) اتانىپتى. جۇسىپبەكتىڭ اكەسى ەلەبەك وزىنە جەتەتىن شاعىن عانا داۋلەتى بار قاراپايىم ادام بولسا كەرەك. ايتپاقشى، وسى ەڭبەگىمىزدى جازۋ بارىسىندا ول كىسىنىڭ شىن اتى لەبەك بولعانىنا كوز جەتكىزدىك»، – دەيدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 5-بەت).
جۇسىپبەكتىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ەسكىلىكتى جولمەن تانىستىرعاندا ارعىن رۋىنىڭ نەبىر بي-شەشەن، باي-باعىلان، باتىرلار شىققان قاراكەسەگى. بەرگى اتاسى – بالعاباي. ونىڭ قاراباتىر دەگەن باۋىرى بولىپتى. ءان سالعان دەيدى. بالعابايدان – ەلەبەك، جاقىپبەك، ومىربەك ورەدى. جاقىپبەك ونەرىمەن تۋعان ايماعىنا كەڭ تانىلىپتى. ون بەس جاسقا تولعاندا دومبىرا تارتىپ، ءان سوزۋعا جۇسىپبەكتى باۋلىعان العاشقى ۇستازى وسى نەمەرە اعاسى ەكەن. ەرلان ەلەبەكتىڭ جاماعاتىنىڭ ەسىمى – قىمبات دەپ كۋالىك بەرەدى. دۇنيەگە التى بالا اكەلگەن. ولار: سەيىتبەك، ءبادىباي، جۇسىپبەك، ماليكە، جۇنىسبەك، رىمكەش. جاقىن اعايىنى بەرسىمبەك ولگەن سوڭ امەڭگەرلىك جولمەن العان ايەلىنەن ەلەبەك ايتبانۋ ەسىمدى پەرزەنت كورەدى، ول 2012 جىلى قازان ايىندا ومىردەن وزىپتى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 6-7 بەتتەر).
ادام – بەلسەندى ءىس-ارەكەتشىل جان. ونىڭ وزىنە ءتان اسا ماڭىزدى ءبىر قاسيەتى – جاسامپاز شىعارماشىلىقتىڭ يەسى بولۋى. بىراق مۇنىڭ ءبارى جەكە تۇلعانىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىندا شەشۋشى قىزمەت اتقاراتىن ۇجىم ارقىلى ىسكە اسادى، ويتكەنى ءاربىر جان تەك سولاردىڭ دايىندىعىنان وتكەن سوڭ عانا قوعام ومىرىنە ەنىپ، ورنىن تابادى. ەرلان تولەۋتاي وسى تۇرعىدان كەلگەندە جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بويىنداعى دارىننىڭ جەتىلىپ، ونەرىنىڭ شىڭدالۋىنا ىقپال ەتكەن ورتاسى جايلى دا قۇندى اقپاراتتار بەرەدى.
قارقارالى – ءان مەن جىردىڭ ولكەسى. بۇعان ءبىر ءماديدى ايعاق ەتسەك تە جەتكىلىكتى. جۇسىپبەك وسى بەلگىلى تۇلعامەن جۇزدەسكەن. قوياندى جارمەڭكەسىندە. بۇل تۋرالى اۆتور: «…جارمەڭكەگە بارعان كۇنىنىڭ ەرتەڭىنە جاقىپبەكتەر توبى ءادىراشيتتىڭ (اسپازشى ەكەن.– ب.ك.) ۇيىندە باس قوسىسىپ، جۇسىپبەكتىڭ جولاياعىن جاساپتى. جاقىپبەك بۇل ۇيدە وتىرىپ، بىرنەشە ءان سالادى. وسى كەزدە جۇسىپبەك ومىرىندەگى ەڭ ەستەن كەتپەس وقيعالاردىڭ ءبىرى ورىن الادى. ول جۇسىپبەكتىڭ ءماديدى العاش كورگەن وقيعاسى ەدى. ەندى ءانشىنىڭ ءوز ەستەلىگى سويلەسىن»، – دەي كەلىپ، ج.ەلەبەكوۆتىڭ ەرتەرەكتەگى ءبۇي دەپ بايان قىلعان ءوز دەرەگىن كەلتىرەدى بۇدان ءارى، ول: «ءان اياقتالىپ، ءانشى دومبىراسىن جانىنا قويا بەرگەندە، سىرتتا بىرەۋ اتتان ءتۇسىپ جاتقانداي بولدى. ءسال قۇلاق تۇرگەنشە بولماي، ونىڭ «عاليا! عاليا!» دەگەن ەكپىندى داۋىسى شىقتى. سول-اق ەكەن، جاقىپبەك دومبىراسىن الىپ شىرقاي جونەلدى. سىرتتان كىرگەن جىگىت ءاننىڭ شىرقىن بۇزبايىن دەگەندەي بوساعادا تۇرا قالىپ ءان تىڭدادى. ءۇي ىشىندەگىلەر اڭىرىپ قاراپ قالىپتى. جاڭادان كەلگەن جىگىت جاسى وتىزعا ىلىككەن، ورتا بويلى، كەڭ يىقتى، قىر مۇرىندى، كىشىلەۋ وتتى كوزدى ەدى… ءۇي ءىشى جىم-جىرت. …مىنا كىسىنىڭ ءان تىڭداسى ەرەكشە. قۇلاعىمەن عانا ەمەس، بار جانىمەن مەيىرلەنە، بەرىلە ۇيىپ قالىپتى… تەك عالياعا ارنالعان بالۋان شولاقتىڭ شابىتتانا كوتەرگەن اسەم ءانى قۇيقىلجىپ اينالانى شارلاپ كەتكەن ەدى. ءان بىتكەن سوڭ ۇيدەگىلەر وعان قۇرمەت كورسەتە كەزەكپەن امانداسىپ، توردەن ورىن بەردى. بۇل جىگىت بۇكىل ەلگە اتى ايگىلى قازاقتىڭ ارداگەر ۇلدارىنىڭ ءبىرى – ءمادي بولىپ شىقتى»، – دەپتى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 14-15 بەتتەر).
ءوزى اقىن ءارى كومپوزيتور ءماديدىڭ بالۋان شولاقتىڭ «عاليا» ءانىن جاقىپبەكتەن ورىنداۋىن ءوتىنۋى ولاردىڭ بۇرىننان جاقسى تانىس-ءبىلىس بولعانىن ايعاقتايدى ءھام اسا زور ىقىلاسپەن تىڭداۋى ونىڭ انشىلىك دارەجەسىن بيىك ساناعانىن دالەلدەيدى.
وسى تۇستا ەرلان عىلىم ءۇشىن ماڭىزى بار باسقا دا جايتتاردى جان-جاقتى دايەكتەي كەتكەن. جۇسىپبەك پەن ءماديدىڭ كەزدەسكەن ۋاقىتى – 1914 جىل دەيدى. بۇل كەزدە جۇسىپبەك ون جاستا. قۋعىندا جۇرگەن ءور مىنەزدى تۇلعا قوياندى جارمەڭكەسىنە قارقارالى ۋەزىنىڭ بولىستارىنان ءوزىنىڭ كىناسىزدىگىن راستايتىن قولحات جيناۋ ءۇشىن كەلگەن، الايدا ول سوندا ۇستالىپ، اتباسار تۇرمەسىنە جونەلتىلەدى دەيدى (قاراڭىز:«جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 21- بەت). ماديگە قاتىستى باسقا دا تۇجىرىمدارى ورنىقتى.
كىتاپتا جاڭاعى جاقىپبەك ءانشىنىڭ تالايسىز تاعدىرى جايلى مىناداي ماعۇلماتتار بەرىلەدى: «…1916 جىلى اتاقتى «ماۋسىم جارلىعى» بۇرق ەتە قالدى. اق پاتشا جارلىعىنىڭ جويقىن كۇشى سوناۋ ارقانىڭ قيىر تۇكپىرىندە ءالى ورىس اياعى ءتيىپ كورمەگەن (قويتاسقا وسى كۇنگە دەيىن ورىس اياعى تيمەگەن سياقتى) بالاق توبەلى، مول قۋىستى قولاتتى قويتاس تاۋىن مەكەندەيتىن قاراباتىر، بالعاباي اۋلەتىن دە تىتىرەتىپ ءوتتى. …مايدان ماقساتى ءۇشىن ەرىكسىز قارا جۇمىسقا الىنعان جاقىپبەك بەسوبادان (بەسوبا – قارقارالى قالاسىنان 150 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى جەر اتى. سول جىلدارى بۇل وڭىردەن كەن قازىلسا كەرەك.) سەمەيگە قورعاسىن تاسيتىن كىرەشىلىك جۇمىسقا جەگىلەدى. …نازىك ءبىتىمدى جاقىپبەككە قىستىڭ قاقاعان ايازىنداعى كىرەشىلىك جۇمىس اۋىر تيەدى. بويىن سۋىققا العىزىپ، دەنىنە دەرت جاماعان ول كەلەسى جىلى اۋرۋلى بولىپ ەلگە قايتادى….ەلگە سارىسۇزەك اۋرۋى تيەدى. ونسىز دا «ون التىنىڭ» زوبالاڭىنان ەسەڭگىرەپ، ەس جيا الماي جاتقان ەلدى جۇقپالى دەرت باۋداي تۇسىرەدى. الدىمەن ءبىر جىلعا سوزىلعان كىرەشىلىك جۇمىستان اۋرۋلى بولىپ، جۇقارىپ كەلگەن جاقىپبەك جىعىلادى. ايتىپ كەلگەن اجال قويسىن با، ەسىل ءانشى 1918 جىلى ناۋرىزدىڭ 16-سى كۇنى 23 جاسىندا دۇنيەدەن وتەدى. جاقىپبەكتەن سوڭ وتىز جاستاعى ۇلكەن اعاسى ومىربەك، اكەسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى بەرسىمبەك، شەشەسى قىمبات بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۇزەك دەرتىنەن وپات بولادى…» – دەيدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 23-24 بەتتەر). جۇسىپبەك ءوزىن سارىاۋىز بالاپان كەزىنەن باۋلىعان، ءان كوگىنە تالپىنتىپ، قانات سەرمەتكەن باپتاۋشىسىنان وسىلاي ايىرىلادى.
ەرلان بۇل جايتتارعا قاتىسى بار ءارتۇرلى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، مىناداي ءبىر سونى پايىم جاسايدى: ءانشى1918-29 جىلدار ارالىعىندا اتاقتى عابباس ايتباەۆتان دا (1882 – 1929) شەبەرلىك ساباقتارىن العان دەيدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 56-58 بەتتەر).
جىلدار وتەدى. سەمەي وڭىرىندە قۇرىلعان «ەس-ايماق» اتتى ونەر ۇيىرمەسى جۇسىپبەكتىڭ تالانتىن ودان ءارى شىڭداي تۇسۋىنە زور ىقپال ەتەدى. مۇندا ابايدىڭ جاقسى كورگەن ءانشىسى الماعانبەتتى، توكپە اقىن يسانى، ايتۋلى دارىن امىرەنى كورەدى. بۇرىن بۇل تۇلعالاردى سىرتتاي بىلسە، ەندى جاقىن تانىسادى، ارالاسادى. ولاردىڭ ءان سالۋ مانەرلەرىنە، ناقىش-ماشىقتارىنا كۋا بولادى. ءجاي تىڭداپ قانا قويمايدى، كوڭىلىنە قاتتاي بەرەدى، قاتتاي بەرەدى. ءوستىپ تاجىريبە جيناقتاپ، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن قالىپتاي باستاعان جۇسىپبەكتىڭ ونەر سۇرلەۋىندەگى سوناۋ كەزدەگى انشىلىك بالاڭ كەلبەتىن كىتاپ اۆتورى ەرلان تولەۋتاي مۇقاتاي توقجىگىتوۆتىڭ مىنا دەرەگىن ايعاق قىپ، بىلايشا تانىستىرىپ وتەدى: «جارمەڭكەگە تىگىلگەن كيىز ۇيلەر قاز-قاتار، كوشە-كوشە بولىپ جالعاسا بەرەدى، «قىمىزشىلار قاتارى» دەپ اتالاتىن كوشەدە تارتىلعان دومبىرا، گارمون، سكريپكا، ايتىلعان ءان تولاسسىز ەستىلىپ تۇرادى. ءبىر كۇنى ءبىر قىمىزشىنىڭ ۇيىنەن سىبىزعىنىڭ، نە سكريپكانىڭ داۋىسىنداي سىزىلعان نازىك ءۇن ءبىزدى ىقتيارسىز تارتىپ اكەتتى. بارساق، ءۇي تولى جۇرتتىڭ ورتاسىندا سۇلۋ ءوڭدى كەلگەن قارا تورى جاس جىگىت دومبىرامەن ءان سالىپ وتىر. سۇراستىرساق، جۇسىپبەك (ول كەزدە جۇرت ونى تۇسىپبەك دەيتىن) ەكەن. ءبىز تاڭعالدىق، ءانى عاجاپ. «ءپالى، بۇل بۇل ما، مۇنىڭ اعاسى جاقىپبەكتىڭ كومەيىندە «قوڭىراۋى» بولاتىن دەستى، جينالعاندار» (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 7-بەت).
جۇسىپبەكتى اباي اندەرىنىڭ بىرەگەي ناسيحاتشىسى دەيمىز. ونىڭ داراق تۇلعا شىعارمالارىنا قۇمارلانۋىنا، بىردەن-ءبىر ورىنداۋشىسى بولۋىنا نەگىز قالاعان اۋەلگى تۇرتكىنىڭ تاريحىن بىلە بەرمەيمىز. ەرلان ەڭبەگىندە مۇنى دا ءبۇي دەپ اشىپ كورسەتەدى: «جۇسىپبەك بالا جاسىنان اباي ولەڭدەرىمەن تانىس بولاتىن. ول ۋاقىتتا ەل ىشىندە اباي كىتاپتارى قات جانە وتە قۇندى ەدى. ماسەلەن، جۇسىپبەك دۇنيەگە كەلگەن سارىتاۋ بولىسىندا اباي ولەڭدەرىنىڭ جيناعى ءبىر-ەكى-اق ادامدا بولىپتى. ونىڭ ءبىرى ءانشىنىڭ اتالاس تۋىسى، اۋىلداسى شىبىنتايدىڭ رىمبەگىندە ەكەن. رىمبەك پالۋان بۇل كىتاپتى ءبىر جولى جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ، استىنداعى جالعىز اتىن ءتۇسىپ بەرىپ، ايىرباستاپ العان كورىنەدى. وسى دەرەكتەن-اق اباي كىتابىنىڭ قىر ەلىندەگى داڭقى مەن قۇنىن شامالاي بەرىڭىز. رىمبەك پالۋاننىڭ استىنداعى جالعىز اتىنا ايىرباستاپ العان وسى كىتاپ جۇسىپبەكتى اباي ولەڭدەرىمەن قاۋىشتىردى، بولاشاق ءانشىنىڭ دانىشپان اقىندى ەرتە تانىپ، ءبىلىپ وسۋىنە ىقپال ەتتى. ال الماعانبەتتىڭ جاس انشىگە جاساعان قامقورلىعى جۇسىپبەكتى اباي الەمىنە قولىنان جەتەكتەپ كىرگىزگەندەي اسەر ەتتى. جۇسىپبەك الماعانبەتتىڭ بۇل ەڭبەگىن اسىرا اقتادى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. ونىڭ دالەلى… جۇسىپبەكتىڭ ورىنداۋىندا جەتكەن اباي اندەرىنىڭ كانوندىق نۇسقالارى دەر ەدىك. اباي مەن جۇسىپبەكتىڭ اراسىنا دوعاداي ءيىلىپ، رۋحاني كوپىر بولعان اياۋلى ءانشى 1932 جىلى 62 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. قۇداي راقمەت قىلسىن الماعانبەت قاپسالەمۇلىنا!» (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 32-33 بەتتەر).
قايتالاپ ايتامىز، جۇسىپبەكتىڭ مىقتى ءانشى بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ ءتۇپ تامىرى وسىنداي ورتالاردىڭ ۇلگى-ونەگەسىندە، ۇلتتىق تاربيەنىڭ ساباقتاستىعىندا جاتىر ەدى. ەرلان تولەۋتايدىڭ وسى ەڭبەگىنىڭ قۇنىن ارتتىرىپ تۇرعان جانە ءبىر جايت – جۇسىپبەك اتا ەلەبەكوۆتىڭ ءوز بايانداۋىمەن ارقالاي تۇزىلگەن ومىرباياندىق تۇپنۇسقانىڭ ەنگىزىلۋى. زەرتتەۋشى مۇنداعى كۇڭگىرتتەۋ ءبىراز نارسەلەردىڭ باسىن اشىپ، جۇيەلەپتى. سونىڭ بىرىنە: «قازاقتىڭ تۇڭعىش مۋزىكاتانۋشىسى احمەت جۇبانوۆ ءوزىنىڭ جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ تۋرالى ەڭبەگىندە ءانشىنىڭ 1927 جىلدان باستاپ، 1928 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن تۇركسىب شويىن جولىن سالۋعا قاتىسقانىن، سودان كەيىن اۋلىنا ورالعانىن، كەلگەن بەتتە ەل ىشىندە ءجۇرىپ جاتقان كامپەسكەلەۋ ناۋقانىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، بايلاردىڭ مال مەن مۇلكىن تاركىلەۋگە قاتىسقانىن جازىپ قالدىرعان. جۇسىپبەك تە «كامپەسكە» ناۋقانىنا قاتىسقانىن ءوز ءومىربايانىنىڭ ەكى نۇسقاسىندا دا كوتەرىڭكى بايانداپ وتەدى. سەبەبى بەلگىلى: «ساپتى اياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراعان زاماندا» نەعۇرلىم ءوزىڭدى تاپشىل رەتىندە تانىتا الماساڭ، «ۇستەم تاپتىڭ» بىتىسپەس جاۋى رەتىندە كورسەتە بىلمەسەڭ – كەڭەس جەندەتتەرىنىڭ قاندى شەڭگەلىنەن امان قالۋىڭ ەكىتالاي. سوندىقتان جۇسىپبەكتىڭ مۇنىسىن چەكيستەردىڭ كوڭىلى ءۇشىن جازىلعان كوز الداۋ دەپ ۇققان ءجون»، – دەپ تۇجىرىم جاسايدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 47-بەت).ءوز قولىمەن 1936 جىلى تولتىرعان ومىربايانىنداعى كىسىلەر ەسىمىن جۇسىپبەكتىڭ كەيىن1939 جىلى قايتا جازعانىندا اتاماۋى ول ادامداردىڭ نكۆد كۇدىگىنە ىلىنۋىنەن، ءانشىنىڭ سودان ساقتانعان ارەكەتى دەيدى. ويتكەنى امىرە دە، قابىش ءانشى دە قۋدالاۋعا ۇشىراعان ادامدار. وسى تۇستا ەسكەرتە كەتەيىك، ە.تولەۋتاي جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ءومىربايانىندا قابىش ءانشىنى قالىش دەپ ادەيى بۇرمالاعان بولار، الدە ماشينكامەن تەرۋ كەزىندە كەتكەن ورفوگرافيالىق قاتە دەيدى. بىزدىڭشە، زەرتتەۋشىنىڭ قابىش دەگەن بولجامى شىندىققا ءبىر تابان جاقىن، قيسىندى. جاي بىرەۋ بولسا امىرەمەن قاتار اتاماس ەدى عوي. سونداي-اق، ءانشىنىڭ پاروحودتا جۇمىسشى بولعانى 1924-26 جىلدار ارالىعى دەپ ناقتىلايدى. تۇركسىب تەمىر جولىن سالۋعا دا قاتىسادى.
جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتى 1931 جىلى قازاقتىڭ استاناسى – الماتىعا الىپ كەلىپ، كاسىبي انشىلىكتىڭ جولىنا ءبىرجولاتا تۇسۋىنە ورىنبەك بەكوۆ سەبەپكەر بولادى. ول سول كەزدە تەاتر ديرەكتورى ەكەن. وسى ءبىر تاريحي ساتتەگى دەرەكتى دە ەرلان تولەۋتاي بىلاي دەپ تاڭبالاپتى: «كوپ ۇزاماي ورىنبەك بەكوۆ جۇسىپبەكتى تەاترعا قابىلداۋ ءۇشىن تىڭداۋ سىناعىن ۇيىمداستىردى. جۇسىپبەك باسىنا جەڭىل پۇشپاق بورىك، ۇستىنە جاعاسى مەن جەڭىنە قۇندىز ۇستاعان پۇشپاق ىشىك، اياعىنا ساپتاما ەتىك كيىپ شىقتى. (جۇسىپبەكتىڭ ءدال وسى كيىمىمەن تۇسكەن فوتوسى ساقتالعان) جۇسەكەڭ ورىندايتىن اندەردى قاليبەك حابارلاپ تۇردى. ءا دەگەننەن ءبىرجان سالدىڭ انىنەن باستاعان جۇسىپبەك جارىلعاپبەردىنىڭ «ارداعىن»، اقان سەرىنىڭ «مايداقوڭىرى»، ەستايدىڭ «جايقوڭىرى»، جاياۋ مۇسانىڭ «ساپارى»، حالىق ءانى «سۇرجەكەي» سياقتى بىرنەشە اندەردى ايتتى. بۇل 1931جىلدىڭ 20 مامىرى ەدى. وسى كۇننەن باستاپ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ قازاق مەملەكەتتىك دراما تەاترىنا ءارتىس بولىپ قابىلداندى» (قاراڭىز:«جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 51-52 بەتتەر).
بۇل – ورىنبەك بەكوۆتىڭ قازاق ونەرىنە سىڭىرگەن ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىنىڭ ءبىر ۇلەسى عانا. اسىل ازامات 1937 جىلى 20 مامىردا قىزىل ءفاشيزمنىڭ ناقاق قۇربانى بولادى. ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى قازىر قاراعاندى وبلىسى شەت اۋدانىندا تۇرادى دەيدى.
پىكىرىمىزدىڭ ارقاۋى – «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى بۇل ەڭبەكتىڭ بەرەر تاعىلىمى، اقپاراتى مول بولۋ ءۇشىن زەرتتەۋشى ەرلان تولەۋتاي كوپ تەر توگىپ جۇمىستانعان. ونىڭ وسى كىتاپتى جازۋ جوسپارىمەن ءھام «حابيبانىڭ جۇسىپبەگى» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ ماقساتىندا «ات ارىتىپ، تون توزدىرىپ» جۇسىپبەك اتانىڭ كىندىك قانى تامعان اتاقونىسى، بۇگىندە ەل كوشىپ قۇلازىپ قالعان سوناۋ يت ارقاسى قيانداعى قارابەيىتكە بارۋى ءسوزىمىزدىڭ ناقتى ايعاعى. ءبۇي دەپ باياندايدى بۇل ساپارىن اۆتور: «…الدىمىزدا مۇنارتىپ شەت شوقى، ورتا شوقى كورىنسە، ودان ءارى قويتاستىڭ سۇلباسى قاراۋىتادى. قويتاسقا كۇن كوتەرىلە جەتتىك. كەلە قولاتتى، قويناۋلى ولكەنى تۇرە سۇزۋگە كىرىستىك. ءىسىمىز ناتيجەلى بولۋ ءۇشىن شاشىراپ جاتقان توبەلەردى بەتالباتى، ءجون-جوسىقسىز كەزە بەرۋدەن ساقتانىپ، وزىمىزشە ءادىس قولداندىق. …مەن كولىك جۇرگىزۋشىلەرگە بالاق توبەلەردى پۇشپاقتاپ ارىلتۋدى ۇسىندىم. جوق ىزدەگەنگە بۇل تاپتىرمايتىن ءتاسىل. ءسويتىپ، توبەنىڭ اينالاسىن بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن كەزىپ، اداقتاي ارىلتا باستادىق. قويتاستىڭ اينالاسى جيىرما شاقىرىم شاماسىندا ما دەپ قالدىم. ءار قويناۋىنا سۇعىنا كىرىپ، قايتا شىعامىز. كۇن ەڭكەيۋگە اينالدى. «قارابەيىت» تاپتىرار ەمەس… ايتسە دە، «قايتسەك تە تابامىز» دەگەن سەنىمنىڭ كۇشىمەن العا ەنتەلەپ كەلەمىز. وسىلايشا ءبىر جاتاعان توبەنى اينالىپ، كەلەسى قۋىسقا كىرە بەرگەنىمىزدە، قارسى الدىمىزدان «قارابەيىت» جارق ەتە ءتۇستى. «ءدال ءوزى، وسى»، – دەپ سىرىم قارت ايقايلاپ جىبەردى. (سىرىم ابىشەۆ – جۇسىپبەكتىڭ جيەنى. – ب.ك.) كوزىنەن ىرشىپ-ىرشىپ جاس تا شىعىپ كەتتى. تاياپ كەلىپ جاپىرلاسىپ كولىكتەن تۇستىك. بەيىتتى اينالا كورىپ جاتىرمىز… بۇل بەيىتكە جۇسىپبەكتىڭ باباسى قاراباتىر، اتاسى بالعاباي، اناسى قىمبات، ءانشى اعاسى جاقىپبەك، تاعى دا بىرنەشە كىسى جەرلەنگەن كورىنەدى. وتىرىپ، ارۋاقتارعا قۇران باعىشتادىق. سىركىرەپ جاۋىن جاۋا باستادى. وپەراتور زىر جۇگىرىپ بارلىعىن تۇسىرۋگە ۇلگەرىپ قالۋدا. بەيىت باسىندا جارتى ساعاتتاي ايالدادىق. ەندى ەسكى جۇرتتىڭ ورنىن تابۋ قالدى. «ەندى ول وڭاي، – دەدى سىرىم قارت، – قازىر مىنا قۋىسقا بويلاي كىرسەك بولدى، ەسكى جۇرتتى تابۋ قيىن ەمەس». راسىندا سولاي بولدى. قۋىستى بويلاي ءسال جوعارى شىعا بەرگەندە ەسكى جۇرتتىڭ ورنى كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى… ەسكى جۇرتتى ارالاپ كورىپ ءجۇرمىز. شيكى كىرپىش پەن تاۋدىڭ تاسىن ارالاستىرا قالانعان توقال ۇيلەر. كوبىسىنىڭ قابىرعالارى قۇلاپ قالعان. جەرمەن جەكسەن بولىپ شوگە تۇسكەن…» (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 187-189 بەتتەر).
ەرلان وسى كورىنىستەردى قۇر بايانداپ قانا قويماعان، سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، «جۇسەكەڭنىڭ جۇرتىندا»، «جۇسىپبەك تۋعان ءۇيدىڭ ورىنى» دەگەن اتاۋلارمەن فوتولارىن كىتاپقا ەنگىزگەن. ونەر تاريحى ءۇشىن زور ءمانى بار. جاقسى، ەندى بۇل تۇرعىداعى شولۋىمىزدى وسى تۇستان قايىرايىق. باسىلىم بەتى شەكتەۋلى عوي. جيناقتا قوزعالعان باسقا جايتتارعا ويىسايىق.
- «قاناتتالدى» ءانىنىڭ اۆتورى – ساتماعانبەت!
قازاق اندەرى تاريحىن بىلىقتىرۋداعى بار بالە «عالىم» اتىن جامىلعان دۇمشەلەردىڭ ءبىر كەزدە قاراتاي بيعوجين دەگەن بىرەۋدىڭ استىنا اۋىز ادەبيەتىنىڭ جاناشىرى دەپ كوپشىك قويىپ، جۇگەنسىز بەيباستاعىنا جول بەرۋدەن باستالعان-دى. ول XIX – XX عاسىرلاردا عۇمىر كەشكەن كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارىن، حالىق اندەرىن 70-جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ، ەشكىمنەن يمەنبەستەن، ناقتى دالەلسىز سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق الدەبىر «سال-سەرىلەرگە» تاڭا باستادى. سولاردىكى ەدى دەپ. وتىرىكتەرىنە سەندىرۋ ءۇشىن تەلىگەن ولەڭدەردىڭ شۋماقتارىن وزگەرتتى، اۋەلگى نۇسقاسى وسىلاي ەدى دەپ. باعزى زاماننان جەتكەن ءسوز ساپتاۋدىڭ ادەمى قالىبىن، ءتىل مادەنيەتىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن ءبۇلدىردى، تاريحتى بۇرمالادى. بەيباستاق ىستەرىنە جۇرتتى تۇگەل يلاندىرماققا ارەكەت ەتتى ەلدىڭ ءبارىن وزىندەي كورىپ. ورەسىنىڭ تومەندىگىنەن. ارينە، دۇرىس پەن بۇرىستى ايىرا الاتىن كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق جاندار دا بارەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ونەرتانۋشى، ءانشى ەرلان تولەۋتاي. ونىڭ ەندىگى ءسوزى جۇسىپبەك اتا ەلەبەكوۆ جەتكىزگەن حالىق شىعارمالارىنىڭ بۇرمالانۋى حاقىندا.
اكادەميك احمەت جۇبانوۆ ءدۇيىم قازاققا جاقسى تانىس «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى ەڭبەگىندە بىلاي دەپ ءتۇزىپتى: «…جۇسىپبەك وتىرار-وتىرماستان جان-جاقتان «قاناتتالدى-قاناتتالدى» دەگەن داۋىستار شىقتى. …«قاناتتالدى» الدىندا ءاننىڭ كونتاكتسىندە بار ما، جوق كەيىن ورىنداۋشىلار قوستى ما، جوعارى نوتانى ايقايلاپ الۋ بار ەكەن. …مۇندا سالعان جەردەن ۇلكەن تولقۋ – تىنىشسىزدىق، سەرپىندى ىشكى قوزعالىس بار. ولەڭ شۋماعىنىڭ الدىڭعى ەكى جولى بويى تىنباستان تولقىن اتقان دىبىس داۋىلى، ءۇشىنشى جولدىڭ باسىندا باسىلعانداي بولىپ، بىراق تاعى جوعارى تىرمىسادى. الدىڭعى الاسۇرۋدان شارشاعان ءان قاناتى، ەندى بۇرىنعىداي سامعاپ جوعارى ۇشاتىن ءالى بولماعانداي، تەك تاۋىقتىڭ ۇشاتىن بيىگىندەي كوتەرىلىپ، قايتا «جەرگە» تۇسەدى. ءاننىڭ اياعىندا داۋىستىڭ تومەنگى رەگيسترىندە «قورىتىلاتىن» بولىگىنىڭ اسەرى ايتا قالعانداي. «قاناتتالدى» دەيتىن ءسوز الدىنداعى ءاننىڭ ۋىلدەپ، ساحنادان تەك ءانشىنىڭ ءالى دە دىبىستى ۇزبەگەنىن ەرنىنىڭ قيمىلى مەن دومبىرانىڭ سۇيەمەلىنەن عانا بىلەسىڭ. الدەن ۋاقىتتا بۇلتتان شىققان كۇندەي ءانشىنىڭ داۋىسى ەسىتىلە باستاپ، ۇزىلمەستەن «قاناتتالدى!» دەگەن سوزگە كەلىپ جالعاسادى… ءبىز بولساق سوتتو ۆوچە (جارتى داۋىسپەن ايتۋ) دەگەندى كىتاپتان وقىپ، بىراق ونىڭ قازاقتىڭ حالىق ءانشىسىنىڭ ورىنداۋىنان ەسىتەمىز دەگەن ويىمىز بولمايتىن. سول سەبەپتى مە، جۇسىپبەكتىڭ انشىلىگى باسقادان الا-بولە ارتىق كورىندى» (قاراڭىز: ا.جۇبانوۆ. «زامانا بۇلبۇلدارى».– الماتى: «جازۋشى»، 1975 جىل، 372-373 بەتتەر).
ءباسىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ بيىكتەتىپ، شەدەۆرگە اينالدىرعان وسى «قاناتتالدى» شىعارماسى تۋراسىندا ەرلان تولەۋتاي: «اتالمىش ءان جۇسەكەڭنىڭ ەڭ ءسۇيىپ سالعان ءانى بولۋىمەن قاتار، باسىنان داۋ ارىلماي كەلە جاتقان شىعارمالارىنىڭ ءبىرى. سوندىقتان وسى ەڭبەگىمىزدە «قاناتتالدى» تاريحىنا ارنايى توقتالىپ، ءان جايىنداعى ازدى-كوپتى دەرەكتەردى سارالاي كەلە، ءوز بايلامىمىزدى ايتپاقشىمىز. ء…ان جونىندەگى اڭىز بەن اقيقاتتى اجىراتۋعا، ەڭ باستىسى، «قاناتتالدىنىڭ» كىمنىڭ ءانى ەكەنىن انىقتاۋعا تالاپ قىلىپ، تالپىنىپ كورەيىك»، – دەپ وي قوزعاي وتىرىپ، اقيقاتتى ىندەتۋگە كوشەدى. ول قازاق مۋزىكاسى تاريحىنىڭ اسا بىلگىرى، اكادەميك ا.جۇبانوۆتىڭ: «ارقانىڭ بەلگىلى ءانشىسىنىڭ ءبىرى – ساتماعانبەت. …ساتماعانبەتتىڭ داۋىسى كۇشتى بولعان، جوعارى تەنور بولسا كەرەك. …ىبىراي دەگەننىڭ رابيعا اتتى قىزىنا ارناپ «قارعا» دەگەن ءان شىعارادى. قوياندى، اتباسار، قاراوتكەل جارمەڭكەلەرىندە ءان سالادى. ساتماعانبەت عازەز، قاپاش، جاياۋ مۇسا انشىلەردى كورگەن. 1914 جىلدارى بىرنەشە ايتىستا بولادى»، – دەگەن دەرەكتەرىن كەلتىرەدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 90-91 بەتتەر). بۇنىمەن شەكتەلمەيدى، جازۋشى ساپارعالي بەگاليننىڭ دە: «ەل ىشىنەن ەستىپ ءوز كوكەيىنە قونعان كەربەز دە كەلىستى، ءورشىل دە ويلى ءاندى جۇسىپبەك اسا قۇبىلتىپ اكەتتى. بۇل ءاننىڭ و باسىنداعى اۆتورى ساتماعانبەت ەسىمدى سەرى جىگىت ەكەن دەيدى بىلەتىندەر. بىراق ءان يەسىنەن اجىراپ، ەل اۋزىندا ەسكەرۋسىز جۇرناعى جۇلمالانىپ جۇرگەن كەزدە جۇسىپبەك كەزدەسىپ تۇرلەنتتى…» – دەگەن پىكىرلەرىن كۋالىككە تارتادى. بۇدان سوڭ جازۋشى ەستاي مىرزاحمەتوۆتىڭ ءبۇي دەگەن مالىمەتتەرىن جانە ۇسىنادى: «…ايگىلى «قاناتتالدىنى» اۋىزعا الايىق. …ول ەلى ەركەلەتىپ ءساتجان اتاعان ساتماعانبەت ءانشىنىڭ ءانى عوي. ساتماعانبەت… سۇيىندىكتىڭ ءبىر تارماعى ءتورتۋىلدان تارايدى»، – دەپتى ول (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 90-92 بەتتەر).
اقىرىندا ەرلان تولەۋتاي «قاناتتالدى» ءانى تۋراسىنداعى بۇل ماعلۇماتتاردىڭ ناقتى شىندىق ەكەنىن بۇلتارتپاس مىنا دەرەكپەن بىلاي دەپ بەكىتىپ تاستايدى: «…قاراعاندى قالاسىندا قوسىمجان باباقوۆتىڭ (بەلگىلى ءانشى رابيعا ەسىمجانوۆانىڭ اعاسى.– ب.ك.) بالاسى مۇحامەديا اقساقالمەن جولىعۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. مۇحاڭنىڭ ماماندىعى سۋرەتشى… يسا بايزاقوۆ، قالي بايجانوۆتاي ۇلىلاردى، اكەسىنىڭ زامانداستارىن تەگىس كورگەن. …ايتارى جوق، كوپ اڭگىمە جازىپ الدىق. يماندى بولعىر، سول كىسى «قاناتتالدى» جايىندا بىلاي دەپ ەدى: «مۇنى اكەم اق قاشىپ، قىزىل قۋعان زاماننىڭ ءانى دەۋشى ەدى. شىعارۋىن ساتماعانبەت شىعارعان. بىراق بەرتىن كەلە ءانى دە، ءسوزى دە تىم وزگەرىپ كەتتى. اسىرەسە ءسوزى كوپ جۇلمالانعان». سودان كەيىن: «اكەم بىلاي ايتۋشى ەدى»، – دەپ «قاناتتالدىنىڭ» مۇلدە توسىن سوزدەرىن جازعىزدى:
عاشىقتىق – ءبىر ىستىق كۇن جەلى تىمىق،
باسىنا تۇسكەن جاننىڭ كوڭىلى سىنىق.
قاراتپاس باي-جارلىنىڭ شاماسىنا،
ادامدى جەلىكتىرسە جىگىت شىلىك.
بۇرىنعى قولداعى ءىستىڭ ءبارى قالدى،
بىرتىندەپ ءتول مىنەزدى زامان ازدى.
اسىلزات شاھيبازدار شابىت تاپپاي،
شولگە ۇشىپ، سايىن دالادا قانات تالدى» (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 129-130 بەتتەر). قازىرگى كۇنى قولدانىسقا تۇسە بەرمەيتىن وبرازدى سوزدەر وقىعان ادامنىڭ كوڭىلىن ەرىكسىز اۋدارادى.
جۇسىپبەكتىڭ جاماعاتى حابيبانىڭ كۋالاندىرۋىنشا، «قاناتتالدىنىڭ» ءماتىنىن قايتا جازعان ورىنبەك بەكوۆ ەكەن. بىراق ونىڭ جاڭالاعان شۋماقتارى بولشەۆيكتىك كوزقاراس تۇرعىسىنان سىنعا ۇشىراعان سوڭ، ءان ءسوزى تاعى دا وزگەرتىلىپ، قازىرگى نۇسقاسى شىعارىلعان. ول بىلاي بولىپ كەلەدى:
گۇل باقشا كوڭىلدى ءبىر ادەمى ءاندى،
تىلەيتىن بۇلبۇل ەدىم سايراعاندى.
ءان شىرقاپ، بوي جازا الماي، شالقىتا الماي،
قالىقتاپ قايران دۇنيە، قانات تالدى.
ءانىم ەدى ءسۇيىپ سالعان «قاناتتالدى»،
بۇل ءانىم بالقىتۋشى ەدى تىڭداعاندى.
ومىردەن ءوز ەركىمشە ورىن تاپپاي،
كەيىنگە «قاناتتالدى» ءانىم قالدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 224-بەت).
سونىمەن جاقسىلار ايتقان اقيقاتتارعا قايشىلىق تۋدىرىپ، سوڭعى ۋاقىتتارى «قاناتتالدىنىڭ» اۆتورى بولىپ جۇرگەن «سەيىتجان سال» جونىندە ە.تولەۋتاي مىناداي تۇجىرىم جاسايدى: «سەيىتجان سال تۋرالى، ونىڭ جالعىز ءانى «قاناتتالدى» جايىندا ءانشى جانىبەك كارمەنوۆ اعامىزدىڭ 1990 جىلى شىققان «حالىق اندەرى مەن حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى» اتتى ەكى تومدىق كىتابىنىڭ ءبىرىنشى تومىندا جارىق كورگەن ەدى… كەيىن ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەن جىلدارى كىتاپتا كەلتىرىلگەن كەيبىر دەرەكتەردىڭ ورەسكەل قيسىنسىزدىعى كوڭىلىمىزدە سەزىك تۋدىرا بەرگەن سوڭ، كۇماندى كومپوزيتورلار جايىندا جازىلعان مالىمەتتەر مەن ولارعا تەلىنگەن اندەردى انىقتاۋ جۇمىستارىن قولعا الدىق… ارادا از ۋاقىت وتكەندە جانىبەك اعامىزدىڭ قۇراستىرعان ءان جيناعىنداعى سەگىز سەرىدەن باستاپ، نياز سەرى، سالعارا جانكىسىۇلى جانە «قاناتتالدىنى» شىعارۋشى سەيىتجان سال كورپەشۇلى دەگەن كومپوزيتورلار مەن ولار شىعاردى دەيتىن اندەردىڭ جالعان ەكەندىگىنە دايەك بولار دەرەكتەر ءار جەردەن انداعايلاي باستادى… جانىبەك كارمەنوۆ اعامىزدى دا بۇل ىسكە شاتىلدىرىپ، اتالعان «كومپوزيتورلاردىڭ مۇراسىن» زەرتتەۋشىنىڭ ءان جيناعىنا كىرگىزۋگە «زور ەڭبەك سىڭىرگەن» تاعى دا وسى ق.بيعوجين بولىپ شىقتى. بۇل جايىندا ء…انشىنىڭ جۇبايى توتى جەڭگەمىزدىڭ اۋزىنان ەستىدىك. سەيىتجان سال ەسىمى قازاق مۋزىكا تاريحىندا مۇلدە كەزدەسپەيدى. جالعىز-اق ق. بيعوجيننىڭ قولجازبالارى ارقىلى عانا ءباسپاسوز بەتتەرىنە شىققان…» (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 92, 93, 99 جانە 131- بەتتەر).
وسى جايتتاردى، ساتماعانبەت ءانشى جايلى بايان ەتىلگەن الگىندەگى مالىمەتتەردى سارالاي كەلىپ، زەرتتەۋشىنىڭ ويى مىناداي تۇجىرىمعا سايادى: «قاناتتالدىنىڭ» ءاۋ باستاعى اۆتورى – ساتماعانبەت. ءاندى جۇسىپبەك رابيعادان العان، ال رابيعا اتاقتى ءانشى اعاسى قوسىمجان باباقوۆتان ەستيدى. قوسىمجان تىكەلەي ساتماعانبەتتىڭ وزىنەن تىڭداپ ۇيرەنىپ، رەپەرتۋارىنا ەنگىزگەن. ەرلان تولەۋتاي دەرەكتەردى جان-جاقتى ساراپتاپ، دۇرىس قورىتىندىعا كەلگەن. تاڭبالاعان جايتتارعا كوز جۇگىرتىپ وتىرعان بارشاڭىز بۇعان وزدەرىڭىزدەر دە كۋا بولىپ وتىرسىزدار، مىنەكەي!
- ءانشى توقبايدىڭ قاسىرەتتى عۇمىرى
قازاق نەبىر زۇلماتتى باسىنان وتكەردى. بولشەۆيكتەر مالىن تارتىپ الىپ، قيساپسىز قىرعىنعا ۇشىراتتى. قانشاما شاڭىراقتىڭ ءتۇتىنى ءوشتى. ودان قالدى حالىق جاۋى دەگەن جالامەن اتتى، استى. اتامەكەنىنەن بوستىردى.«ەلەبەك جۇسىپبەكوۆ» اتتى ەڭبەگىندە ەرلان تولەۋتاي قايعىسى مول سول زاماننىڭ ۋىن ىشكەن، بۇگىندەرى ەسىمى ۇمىتىلعان توقباي ءانشىنىڭ باقىتسىز تاعدىرىنا دا توقتالادى. بەيجاي قالدىرمايدى. ونى بىلاي دەپ تانىستىرىپ وتەدى: «توقبايدىڭ رۋى – ۋاق. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى ءجۇسىپ ەكەن. توقباي جۇماعۇلوۆ 1882 كەرەكۋ ۋەزىنىڭ سەيتەن بولىسىنىڭ ءبورلى اۋلىندا دۇنيەگە كەلىپتى. توقبايدى انشىلىككە ءوزىنىڭ اتاسى باۋلىعان ەكەن. ول جاس شاعىنان اتاسىمەن بىرگە بەسقاراعاي ءوڭىرىنىڭ سەيتەن، ءبورلى، مالىباي، ەسىلباي اۋىلدارىن ارالاپ ءان سالادى. توقبايدىڭ ۇستازى قايدار ءانشى دە ءوز زامانىنىڭ بەتكەۇستار ونەرپازى بولعان دەسەدى»، – دەيدى (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 135- بەت).
توقبايدىڭ انشىلىك دابىسى تۋعان جەرىنەن اسىپ، رەسەيدىڭ ءنوۆوسىبىر، كەمەر، التاي وڭىرلەرىن جايلاپ وتىرعان قازاقتارعا دەيىن جەتەدى. شەبەرلىكتىڭ شىرقاۋ شىڭىنا كوتەرىلگەن بۇل ۋاقىتى قىرىق جاس شاماسى ەكەن. الايدا ونىڭ قىزىق كەشكەن شۋاقتى كۇندەرى قىسقا بولادى. ستاليندىك قىزىل ءفاشيزمنىڭ 1932 جىلى ادەيى ۇيىمداستىرعان اشتىعىندا التى بالاسى مەن ايەلى ولەدى. جان ساۋعالاپ بارناۋىلعا بارادى. اۋقاتتى ءبىر ادامنىڭ دۇكەنىنە كۇزەتشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاسادى. ازىن-اۋلاق جالاقىسىنا بالالايكا ساتىپ الادى. سوعان قوسىلىپ قۇسالى كوڭىلىنىڭ زارىن توگەدى، شەرىن تارقاتادى.
ەرلان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ورىندايتىن ايگىلى «ەكى جيرەن» ءانىنىڭ II ءتۇرىن توقبايدىكى دەيدى. پىكىرىنىڭ جانى بار. ۇدايى تارتقاندىقتان، ونىڭ ءۇش ىشەكتى ورىس اسپابىنىڭ دىبىستىق دياپازونىنا، تەمبرىنە قۇلاعى بەيىمدەلىپ كەتۋىنەن بولار، شىعارما قۇرلىمىنداعى اۋەزدەردىڭ قايسىبىر تۇستارى دومبىرا ۇنىمەن باسقالاي وزگەشە ورنەكتە قابىساتىنىنا مۇقيات تىڭداي وتىرىپ، كوز جەتكىزۋگە بولادى. ويتكەنى، سازىنان مۇڭ تابى ايقىن اڭعارىلاتىن «ەكى جيرەن» ءانىنىڭ وسى II ءتۇرى توقبايدان تاراعاندىقتان بۇل ناقىشتار، بۇل يىرىمدەر سونىڭ سەزىمىنەن تۋعان دەپ قابىلدايمىز. ءانشى جايلى ە.تولەۋتاي تاعى ءبىر دەرەك ايتادى: «1935 جىلدان باستاپ ۋلان-ۋدە فيلارمونياسىندا ءانشى بولادى. …1937 جىلدارى توقباي ۋلان-ۋدە راديوسىندا جۇمىس ىستەپ، ءۇش جىل بويى تۇراقتى ءان سالعان كورىنەدى. ءانشى مونعوليادا دا ونەر كورسەتكەن»، – دەپ (قاراڭىز: «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ». 135- بەت). بىرنەشە جىلدان سوڭ اتامەكەنىنە ورالادى.
1939 جىلى جۇسىپبەك توقبايدى الماتىعا الىپ كەلەدى. فيلارمونياعا ءانشى قىپ ورنالاستىرادى. وكىنىشكە قاراي، جاعداي جاسالماعاندىقتان ول كەتىپ قالادى. ودان كوز جازىپ قالعان جۇسىپبەك 1960 جىلى بەسقاراعاي جاقتا كونتسەرت قويىپ جۇرگەندە، ويدا-جوقتا جول بويىندا كەزدەستىرەدى. وسى ءبىر قامكوڭىل، باسىنان داۋرەنى وزعان، شۇيكەدەي شالعا مەيىرىمى ءتۇسىپ، ىقىلاسى قاتتى اۋعان، ونەرىنە بيىك قۇرمەتپەن قاراعان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ونىڭ ءۇنىن، ورىنداۋىنداعى 26 ءاندى قازاق راديوسىنىڭ فونوتەكا قورىنا جازدىرتادى. توقباي تالانتىنىڭ باعاسىن اتاقتى ءانشى اتامىز زور كورگەنمەن، وزگەلەر بىلمەدى. تانىمدارى جەتپەدى. توقبايدىڭ اۋەزدى سول داۋىسىن پارىقسىز الدەبىرەۋلەر كەيىن تۇگەلدەي ءوشىرىپ تاستاپتى. فانيدەگى بايانسىز، قاسىرەتتى عۇمىرى وسىلاي اياقتالادى. تەك مىناۋ ءومىردى قىز بەينەسىندە كورىپ، عاشىقتىق ىنتامەن كوڭىلىن جۇباتىپ سالعان مۇڭلى، ءمانى تەرەڭ «ەكى جيرەن» ءانى (II ءتۇرى) قالدى ارتىندا…
- ءسوز ءتۇيىنى
ايتتىق، ەرلان تولەۋتايدىڭ «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى ەڭبەگىندە قازاق مۋزىكاسى ونەرىنە قاتىستى سونى مالىمەتتەر مول قامتىلعان دەپ. كىتاپتا كومپوزيتور رامازان ەلەباەۆ پەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناس، بەلگىلى «جاس قازاق» ءانىنىڭ تۋ تاريحى ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەنەدى. سونداي-اق، شەبەر كۇيشى ابىكەن حاسەنوۆ جايىنداعى دەرەكتى بايانداۋلارى دا كوپ جايلارعا قانىقتىرادى. زەرتتەۋشىنىڭ باعزى زامان كومپوزيتورلارى مەن حالىق اندەرىنىڭ ماتىندەرىن، نوتالارىن جانە اۆتورلارىن دۇرىس كورسەتىپ ەنگىزۋى ۇلكەن جاڭالىق، قۋانتارلىق جاعداي. كىتاپتاعى توپتاستىرىلعان سۋرەتتەردىڭ دە وتكەن تاريحتان ءبىراز ماعۇلماتتار بەرەرى انىق، زەردەلەي قاراعاندا. بىرقاتارىن اتاپ وتسەك، «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ قازاق دراما تەاترىنا ارتيست بولىپ قابىلدانعان كۇنى. 20 مامىر، 1931 ج.»، «قارقارالىداعى «قوڭىر كلۋبى»،1921 ج. وسىندا ءا. قاشاۋباەۆ، ق.بايجانوۆ، مايرا ءانشى، ج.ەلەبەكوۆ جانە ت.ب. انشىلەر ونەر كورسەتكەن»، «قارقارالى قالاسىنىڭ جالپى كورىنىسى. تامىز، 1911 ج.»، «توقباي ءانشى مەن جۇسىپبەك»، «اۋىل قارتتارىمەن اڭگىمەلەسكەن ءبىر عانيبەت»، «قارابەيىت. مۇندا جۇسىپبەكتىڭ اتاسى – بالعاباي، اناسى – قىمبات، نەمەرە اعالارى: جاقىپبەك ءانشى، ومىربەك جانە باسقا دا جاقىن تۋىستارى جەرلەنگەن»، «جۇسىپبەك باۋرايىندا ءان شىرقاعان ايىرتاس شوقىسى» دەپ انىقتامالارى قوسا جازىلىپ بەرىلگەن فوتولاردىڭ اسەرى مول. تاعى ءبىر جاعداي، ءانشىنىڭ ءتول شاكىرتتەرىنىڭ ءتىزىمى كورسەتىلگەن، ارحيۆتىك قۇجاتتار ەنگىزىلگەن. بۇلار – جۇسىپبەكتانۋدا اتقارىلعان تاعىلىمى ۇلكەن ءماندى ىستەردىڭ ءبىر دالەلى.
ەڭبەكتى وقي وتىرىپ جانە اڭعارعانىمىز، سويلەمدەر شۇبالاڭقى ەمەس. جيناقى تىلمەن باياندالعان. بوس سوزدىلىكتەن ادا. تۇجىرىمدارى انىق، ءدال. پايىمدارىن قۇر دولبارمەن ايتپايدى. ناقتى دالەلدەردى تىرەك قىلىپ، عىلىمي قورىتىندىعا كەلەدى…
پىكىرىمىزدى وسى تۇستان ۇزبەكپىز. ءبىزدى تۇساپ وتىرعان باسىلىم بەتتەرىنىڭ شەكتەۋلىلىگى. ايتپەسە ايتارىمىز ءالى دە كوپ ەدى. ەرلان تولەۋتايدىڭ «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ» اتتى بۇل ەڭبەگىنە كەيىن قايتا اينالىپ سوعامىز. تانىمى – تەرەڭ دۇنيە!
ءبورىباي كارتەن،
عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ شاكىرتى
