سىرتقى فاكتورلاردان بەيتاراپتىقتىڭ ساقتالۋ كەزەڭىندە تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى نانىم-سەنىمدەردىڭ دامۋىمەن تۇركىلەر قۇرعان مەملەكەتتىلىگىنىڭ دە دامۋى قاتار ءجۇردى. رۋلىق-قاۋىمدىق قۇرىلىمنىڭ سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزەڭىندە ءدىني نانىم-سەنىمدەر دە قاراپايىم بولدى. ادامزاتتىڭ تابيعاتپەن قارىم-قاتىناسىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنىڭ مىندەتتىلىگى جاعدايىندا تۇركى ءدىنى تابيعاتپەن استاسىپ جاتتى. ويتكەنى، قاۋىمداسىپ ءومىp سۇرەتىن ادامدار ءۋشىن ەڭ باستى ماسەلە تابيعاتپەن ىمىراعا كەلۋ بولدى. ۋاقىت وتە كەلە ادامدار الەمنىڭ تەك ادام مەن تابيعاتتان عانا تۇرمايتىنىن ءبىلدى. ياعني، ادام مەن تابيعاتتىڭ تۇتاس ءبىر الەمىن ءبىر پۇشپاعى عانا ەكەندىگىن، تابيعاتتىڭ ءوزىنىڭ وزگە، تىلسىم كۇش ارقىلى باسقارىلاتىنىنا كوز جەتكىزدى. وسى تىلسىم كۇشتىڭ قۇدىرەتىنە ءۇڭىلۋ ادامداردىڭ ءدىني كوزقاراستارىنىڭ ايقىندالىپ، سەنىم جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.
تاپتىق قاتىناستار ورناپ، مەملەكەتتىلىكتىڭ العاشقى بەلگىلەرى انىقتالا باستاعاندا، ءدىني سەنىم دە قاراپايىمدىلىقتان كۇردەلىلىك دارەجەگە كوتepiلدi. بيلىككە قۇقىلى كوپساندى ۇمىتكەرلەردەن وق بويى وزىپ شىعۋ ءۇشىن تەك كۇش، قارۋ، مال عانا ەمەس - جاراتۋشىنىڭ قولداۋى دا قاجەت بولدى. وزگە تايپالاردى جەڭىپ، ولاردىڭ جەرلەرى مەن مال-مۇلكىن تارتىپ الۋ ءۇشىن، ساياسي قارسىلاستارىنا قاتىستى وزدەرىنىڭ سوعىس ارەكەتتەرىن اقتاپ الۋ ءۋشىن دە جاراتۋشى قولداۋىن قاجەتسىندى. جاڭبىردىڭ مول بولىپ، ەگىننىڭ بىتىك شىعۋى ءۇشiن دە، مال مەن جايىلىمنىڭ جەتكىلىكتى بولۋى دا تىلسىم كۇشتەرگە قاتىستى ەكەندىگىن ۇقتى. گوببستىڭ ءدىننىڭ ماڭىزى تۋرالى «ەگەر قۇداي بولماعان بولسا، وندا ونى ويلاپ تابۋعا تۋرا كەلەر ەدى»[7,459-6] دەگەنىنىڭ، ءاcipece, قانداي ساتىدا بولماسىن قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدەگى ماڭىزى زور بولدى. ال، تۇركىلەر ءۇشىن ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ نىعايۋىنا قاجەتتى وسىنداي ءدىندى «ويلاپ تابۋدىڭ» قاجەتتىلىگى بولمادى. شىعۋ تەگى مەن ورتاسى، شامامەن العانداعى حرونولوگيالىق مولشەرى ءالi كۇنگە دەيىن بەلگىسىز بولعانمەن ورتاعاسىرلىق مەملەكەت پەن حالىقتىڭ، بيلەۋشى مەن حالىقتىڭ، تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنداعى كەرەمەت رۋحاني ۇيلەسىمدىلىكتىڭ ساقتالۋىنا نەگىز بولعان دۇنيەتانىم ۇلى دالاداعى ماڭىزدى قۇبىلىس بولدى.
سونىمەن، بip كەزدەرى ءارتۋرلى تۇركىلىك مەملەكەتتەردىڭ يدەولوگيالىك Tipeگى بولعان، بۇل كەزدە ەۋرازيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارىداي شاشىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافيالىق مۇراسىنا اينالعان ءداستۇرلى سەنىم جۇيەسىنىڭ تاريحي ماڭىزى انىق.
تۇركىلەردىڭ ءداستۇرلى دiني سەنىمى قaزipگi عىلىمي ورتادا وسى سەنىمنىڭ ءدىني وكىلىنىڭ اتاۋىنا بايلانىستى «شامانيزم» دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. بۇل كەزىندە ەۋروپالىقتاردىڭ يسلام ءدىنىن «ماگومەتانستۆو» نەمەسە «باسۋرمانستۆو» دەپ تومەندەتە اتاعانى سياقتى كوپە-كورنەۋ بۇرمالاۋ بولدى. بip كەزدەرى ماڭىزدى ساياسي-رۋحاني تۇلعا بولعان، ايرىقشا قاسيەتى بار ءدىني وكىل شامان نەمەسە باقسى وزگە ءتاڭىpi تاراپىنان باقسىلىق نەمەسە «شاماندىق» قاسيەت قونىپ ەمشىلىكپەن، كورىپكەلدىكپەن، ادام ساناسىنان تىس كەرەمەتتەر كورسەتۋ مەن اينالىستى. ءوز قالاۋىنان تىس عاجايىپ قاسيەت، سىرتتان يتەرمەلەگەن epiكسىز كۇش ەكەنىن سەزىنگەن شاماندار، بۇل قاسيەتتىڭ ءتاڭىردىڭ بەرگەن كۇشى ەكەنىنە سەنىمدى بولدى. ولار كومەكشى رۋحتار ارقىلى تىلسىم كۇشپەن بايلانىس ورناتىپ، ادامدارعا ءTاڭipi قالاۋىن جەتكىزدى. باقسىلار ءTاڭipi قالاۋىمەن ءدىني قىزمەتپەن اينالىسىپ، جاراتۋشى ەركىنە قارسى ارەكەتكە ۇرىنباۋعا تىرىستى. قaزipگi عىلىمي ورتادا وسى ماسەلەگە قاتىستى پىكىرلەر نەگىزىنەن «شامانيزم» مەن ءTاڭipi سەنىمىنىڭ ارا-جىگىن اشىپ الۋعا باعىتتالعان. ياعني، ءTاڭipi ceنiمi ءوز الدىنا دەربەس ءدىني سەنىم جۇيەسى، ال شامانيزم بip كەزدەرى تۇركىلەر قۇرعان مەملەكەتتەردىڭ رۋحاني تipeگi بولعان ءTاڭipi سەنىمى ءوز الدىنا كyنi بۇگىنگە جەتكەن سارقىنشاعى.
قازاق فيلوسوفى F.Eciم باقسىلىقتى دىنمەن شەندەستىرۋگە قارسىلىق بىلدىرە وتىرىپ، د.سامونۆاسوۆتىڭ «شامان ءceنىم مەن ءدىن ەمەس – جەكە ادامنىڭ ارەكەتى» دەگەن ويىنا قوسىلادى [8,17-6]. كونە تۇpكى جازبا ecكepتepi مەن تۇpكiلepدiڭ ءدىني ceنiمiنە قاتىستى دەرەكتەردى تالداۋ ءTاڭىpi ceنiمiنiڭ الەمدەگى ەڭ كونە سەنىمدەردىڭ بipi eكeندiگiن، «ءشامانيزمنىڭ» «ءتاڭىرى سەنىمىمەن» ەش قاتىسى جوق ەكەندىگىن كورسەتەدى. وسى ماسەلە بويىنشا كەڭ كولەمدى زەرتتەۋلەر جۇpگiزiپ جۇرگەن تۇpiك عالىمى ا.دونۋك ماسەلەگە قاتىستى ءوز ويىن: «تۇركىلەردەگى رۋحاني كۇشتىڭ قاينارى ءTاڭipi ءدىنى بولدى. دۇنيەنى جايلاعان ءتاڭىرىنىڭ ءمۇciنi, پۇت، عيباداتحانا كەرەك بولمادى. تۇركىلەر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن Tاڭipiگe عيبادات ەتكەن. بار نارسەنى تاڭىرىمەن بايلانىستىرعان. بۇلاي ويلاعان ارەكەت ەتكەن بip قوعامنىڭ سەنىمىنە ءالى كۇنگە دەيىن "شامانيزم" تۇرىكتەردىڭ ءدىنى دەۋ دۇرىس ەمەس»، - دەپ قورىتىندىلايدى.
(جالعاسى بار)
جومارت جەڭىسۇلى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
