Syrtqy faktorlardan beıtaraptyqtyń saqtalý kezeńinde túrkilerdiń dástúrli nanym-senimderdiń damýymen túrkiler qurǵan memlekettiliginiń de damýy qatar júrdi. Rýlyq-qaýymdyq qurylymnyń saltanat quryp turǵan kezeńinde dinı nanym-senimder de qarapaıym boldy. Adamzattyń tabıǵatpen qarym-qatynasynyń úılesimdiliginiń mindettiligi jaǵdaıynda túrki dini tabıǵatpen astasyp jatty. Óıtkeni, qaýymdasyp ómip súretin adamdar ýshin eń basty másele tabıǵatpen ymyraǵa kelý boldy. Ýaqyt óte kele adamdar álemniń tek adam men tabıǵattan ǵana turmaıtynyn bildi. Iaǵnı, adam men tabıǵattyń tutas bir álemin bir pushpaǵy ǵana ekendigin, tabıǵattyń óziniń ózge, tylsym kúsh arqyly basqarylatynyna kóz jetkizdi. Osy tylsym kúshtiń qudiretine úńilý adamdardyń dinı kózqarastarynyń aıqyndalyp, senim júıesiniń qalyptasýyna yqpal etti.
Taptyq qatynastar ornap, memlekettiliktiń alǵashqy belgileri anyqtala bastaǵanda, dinı senim de qarapaıymdylyqtan kúrdelilik dárejege kótepildi. Bılikke quqyly kópsandy úmitkerlerden oq boıy ozyp shyǵý úshin tek kúsh, qarý, mal ǵana emes - Jaratýshynyń qoldaýy da qajet boldy. Ózge taıpalardy jeńip, olardyń jerleri men mal-múlkin tartyp alý úshin, saıası qarsylastaryna qatysty ózderiniń soǵys áreketterin aqtap alý ýshin de Jaratýshy qoldaýyn qajetsindi. Jańbyrdyń mol bolyp, eginniń bitik shyǵýy úshin de, mal men jaıylymnyń jetkilikti bolýy da tylsym kúshterge qatysty ekendigin uqty. Gobbstyń dinniń mańyzy týraly «eger qudaı bolmaǵan bolsa, onda ony oılap tabýǵa týra keler edi»[7,459-6] degeniniń, ácipece, qandaı satyda bolmasyn qoǵamdyq qatynastardy retteýdegi mańyzy zor boldy. Al, túrkiler úshin óz memleketteriniń nyǵaıýyna qajetti osyndaı dindi «oılap tabýdyń» qajettiligi bolmady. Shyǵý tegi men ortasy, shamamen alǵandaǵy hronologııalyq mólsheri áli kúnge deıin belgisiz bolǵanmen ortaǵasyrlyq memleket pen halyqtyń, bıleýshi men halyqtyń, tabıǵat pen adamnyń arasyndaǵy keremet rýhanı úılesimdiliktiń saqtalýyna negiz bolǵan dúnıetanym Uly Daladaǵy mańyzdy qubylys boldy.
Sonymen, bip kezderi ártýrli túrkilik memleketterdiń ıdeologııalyk Tipegi bolǵan, bul kezde Eýrazııanyń túkpir-túkpirine tarydaı shashylǵan túrki halyqtarynyń etnografııalyq murasyna aınalǵan dástúrli senim júıesiniń tarıhı mańyzy anyq.
Túrkilerdiń dástúrli dinı senimi qazipgi ǵylymı ortada osy senimniń dinı ókiliniń ataýyna baılanysty «shamanızm» dep atalatyny belgili. Bul kezinde eýropalyqtardyń ıslam dinin «magometanstvo» nemese «basýrmanstvo» dep tómendete ataǵany sııaqty kópe-kórneý burmalaý boldy. Bip kezderi mańyzdy saıası-rýhanı tulǵa bolǵan, aıryqsha qasıeti bar dinı ókil shaman nemese baqsy ózge Táńipi tarapynan baqsylyq nemese «shamandyq» qasıet qonyp emshilikpen, kóripkeldikpen, adam sanasynan tys keremetter kórsetý men aınalysty. Óz qalaýynan tys ǵajaıyp qasıet, syrttan ıtermelegen epiksiz kúsh ekenin sezingen shamandar, bul qasıettiń Táńirdiń bergen kúshi ekenine senimdi boldy. Olar kómekshi rýhtar arqyly tylsym kúshpen baılanys ornatyp, adamdarǵa Táńipi qalaýyn jetkizdi. Baqsylar Táńipi qalaýymen dinı qyzmetpen aınalysyp, Jaratýshy erkine qarsy áreketke urynbaýǵa tyrysty. Qazipgi ǵylymı ortada osy máselege qatysty pikirler negizinen «shamanızm» men Táńipi seniminiń ara-jigin ashyp alýǵa baǵyttalǵan. Iaǵnı, Táńipi cenimi óz aldyna derbes dinı senim júıesi, al shamanızm bip kezderi túrkiler qurǵan memleketterdiń rýhanı tipegi bolǵan Táńipi senimi óz aldyna kyni búginge jetken sarqynshaǵy.
Qazaq fılosofy F.Ecim baqsylyqty dinmen shendestirýge qarsylyq bildire otyryp, D.Samonvasovtyń «shaman cenim men din emes – jeke adamnyń áreketi» degen oıyna qosylady [8,17-6]. Kóne túpki jazba eckeptepi men túpkilepdiń dinı cenimine qatysty derekterdi taldaý Táńipi ceniminiń álemdegi eń kóne senimderdiń bipi ekendigin, «shamanızmniń» «Táńiri senimimen» esh qatysy joq ekendigin kórsetedi. Osy másele boıynsha keń kólemdi zertteýler júpgizip júrgen Túpik ǵalymy A.Donýk máselege qatysty óz oıyn: «Túrkilerdegi rýhanı kúshtiń qaınary Táńipi dini boldy. Dúnıeni jaılaǵan Táńiriniń múcini, put, ǵıbadathana kerek bolmady. Túrkiler bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn Táńipige ǵıbadat etken. Bar nárseni Táńirimen baılanystyrǵan. Bulaı oılaǵan áreket etken bip qoǵamnyń senimine áli kúnge deıin "shamanızm" túrikterdiń dini deý durys emes», - dep qorytyndylaıdy.
(jalǵasy bar)
Jomart JEŃISULY,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
