جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن بىرىككەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى.
باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى. ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى.
بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. (سول جەڭىستەن كەيىن جازىقتىڭ ورتالىعىنداعى مايدان كىندىگى بولعان توبە «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتتى. بۇلانتى القابىنداعى بۇگىندە «ءۇيتاس» دەپ اتالاتىن، قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى قوس قۇلاشتاي، كۇمبەزدەپ ورىلگەن توبەسى قۇلاعان قۇرىلىس وسى ايتۋلى جەڭىس قۇرمەتىنە كەزىندە سالىنعان ەسكەرتكىش بولعان دەسەدى. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى بابالار ەرلىگىنە شەكسىز ريزا يگىلىكتى ۇرپاق تاراپىنان سونداعى شوقىلاردىڭ بىرىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى). وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي بەلگىلى دارەجەدە رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.
تسەۆان رابداننىڭ ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەزدىكپەن جازالاۋلار جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى بوعدىحان اۋىسقان (يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان) كەزدەگى ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، ەلگە قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىستى دە، جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىستى باستادى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى جاساقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار ەلىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان. بۇل احۋالدى قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەر-سۋدى باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن ابىلقايىر حان مۇقيات سارالاعان دا، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسى قازاق حالقىنىڭ 18-ءشى عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسى، رۋحتى كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى. ايگىلى جەڭىس ەل ساناسىنان ەشقاشان وشپەس ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ازاماتتارى ۇرىس بولعان دەپ سانايتىن شۋ-ىلە تاۋلارىنداعى جەرلەرگە – سۇڭقار تاۋىنىڭ ەتەگىنە 1998 جىلى جانە ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى المالى كەنتىنىڭ جانىنا، سونداي-اق، الماتىدان بىشكەككە شىعاتىن حالىقارالىق جولدىڭ بويىنا، داڭعىلدىڭ قاسكەلەڭنەن ون شاقتى شاقىرىم ارىدەگى وڭتۇستىك جاعىنا ارنايى ەسكەرتكىش تاقتالار قويعان.
جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – شارتاراپتان جينالعان ساربازداردان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قازاق قولى قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسىپ جەڭىسكە جەتكەن. الايدا جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان، قازاقتار بۇل سوعىستى ءارى قاراي دامىتا الماعان، سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حانجارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ») باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا، ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس.
عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، وتكەن تاراۋلاردا ايتقانىمىزداي، بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان كەزەڭدە ومىردەن وتكەن. اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن (1730) حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. ويتكەنى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە، ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس. ەكىنشىدەن، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان. بۇل جايىندا كەيىنىرەك ءسوز ەتەرمىز...
قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان. جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ، اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن.
ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن (ۇشاقتان) سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، اۋماقتاعى نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى. سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى.
قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن، قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ەدى.
فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني، اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق اۋماق دەپ تاپتى. قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن. (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى).
«قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى مەكەندەۋشى باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي جەردەن ۇلكەن قالماق جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعاريانى ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن بايلانىستىرىپ جاتاتىن. سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق ء ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بولاتىن.
جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتاردىڭ 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتى ورنالاسقان، ولار 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن ابىلقايىر ەسىمىمەن اتاپ كەتتى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان. بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا شىقتى.
جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتاي-جوڭعار قاتىناسى قايتا شيەلەنىسىپ، 1729 جىلى تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىنا قارسى جاڭا سوعىس اشقان. سوندىقتان حاندىقتىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەن قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. وسىنشاما قولايلى احۋالدى قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزىپ جۇرگەن ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا، جوڭعاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.
قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ، اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى...
بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى. بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى.
بەيبىت قويشىباەۆ،
جازۋشى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى
