1916 جىلعى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جەڭىسكە جەتكەن جوق، بۇل راس. بىراق، ول بارشا تۇركىستان ولكەسىندەگى كوتەرىلىستەرمەن بىرگە رەسەي يمپەرياليزمىنىڭ مىزعىماس قامالىن بۇزعان، مونارحيانىڭ قۇلاۋىنا جول سالعان، پاتشالىققا قارسى جۇمسالعان اسا زور، كۇشتى دە قۋاتتى سوققىلاردىڭ ءبىرى بولدى. سوندىقتان دا ون التىنشى جىل كوتەرىلىسىن زەرتتەۋ، ونى كۇللى سول شاققى اۋقىمىندا، بارشا تۇركى حالىقتارى ىشىندە ورىن العان ۇدەرىستەر اۋقىمىندا، رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق قوزعالىس اۋقىمىندا قاراستىرۋ ەشقاشان ماڭىزىن جويمايدى. ماسەلەنى مۇنداي كەشەندى تۇردە قاراۋ ارقىلى ءبىز كەشەگى «ۇلتتار تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ۇلت ماسەلەسىن شەشتى» دەلىنەتىن بىرلىكتەن، وزبىر كۇش پەن يدەولوگيا بىرىكتىرگەن كەڭەستەر وداعىنان شىعۋعا تىرىسۋىمىزدىڭ سىرىن ۇعا تۇسەمىز. بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردى قىزىل يمپەريانىڭ قۇرساۋىنان بوساتىپ، ازاتتىققا ۇمتىلتقان تاريحي ۇدەرىستى مەيلىنشە تەرەڭ تۇسىنەتىن بولامىز. اتاپ ايتاتىن ءبىر ءجايت، 16-جىلعى كوتەرىلىستىڭ اسا زور تاريحي ءمانىن لايىقتى دارەجەدە تانۋ ءۇشىن، ونى زەرتتەۋ كەزىندە، بارشا قۇجاتتىق بازانى بىرگە قاراستىرۋ ماڭىزدى بولماق. بۇلاردىڭ ىشىندە ورىس پارلامەنتى ماتەريالدارى دا بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءتورتىنشى شاقىرىلعان مەملەكەتتىك دۋماسى كوتەرىلىستىڭ سەبەپ-سالدارلارىن تالقىلاپ، ۇكىمەتكە، مينيسترلىككە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەرگە جولدانباق دەپۋتاتتىق ساۋالداردى بەكىتكەن ەدى.
ماسەلەنىڭ تۋ تاريحىنا از-كەم شەگىنىس جاسايىق. ءىVدۋمانىڭ 4- سەسسياسى 1916 جىلعى 20 ماۋسىمدا اياقتالعان بولاتىن. ارتىنشا، 25 ماۋسىمدا، مايداننىڭ قورعانىس جۇمىستارىنا ازياداعى وزگە تەكتىلەردى الۋ جايىنداعى پاتشانىڭ ايگىلى پارمەنى شىقتى. پارمەن، بارشامىز بىلەتىندەي، قازاق ولكەسىندە دە، تۇركىستان ولكەسىندە دە، ارينە، ونداعى قازاق ايماقتارىندا دا زور دۇربەلەڭ تۋعىزدى. كوتەرىلىستەردى باسۋعا بارلىق جاققا جازالاۋشى جاساقتار اتتاندىرىلدى. ولاردىڭ قاندى سويقاندارى جايىنداعى حابارلار ءتۇرلى جولمەن يمپەريا استاناسىنا دا جەتىپ جاتتى. فەرعانا اسكەري گۋبەرناتورى يۆانوۆ 1916 جىلعى جەلتوقساندا وبلىستاعى تارتىپسىزدىكتەر جونىندە جوعارىعا جولداعان بايانداماسىندا ولكەدە جاڭا ادىستەمەمەن وقىتاتىن مەكتەپتەر جۇيەسىن قۇرۋعا اتسالىسىپ جۇرگەن زيالىلاردى «نەو-تۋزەمدىكتەر» دەپ اتاپ، سونداي «نەو-تۋزەمدىكتەردىڭ ءبىرى، تاشكەنتتىك سارت ۋبايدۋللا اسادۋللا حودجاەۆ» جايىندا جازعان. گۋبەرناتوردىڭ ءتۇرلى تەرگەۋ تاسىلدەرىمەن انىقتاعان دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ول «پەتروگرادقا بارىپ، دۋمالىق توپتارعا جول تاپتى دا، مۇسىلمان فراكتسياسى الدىندا تۇركىستانداعى وقيعالاردى بىرجاقتى بۇرمالاپ بايانداپ بەردى. حودجاەۆ ولكەگە دەپۋتاتتارمەن – مۇسىلمان فراكتسياسىنداعى تەۆكەلەۆپەن جانە ترۋدوۆيك كەرەنسكيمەن ورالدى». ءىس جۇزىندە «تاشكەنتتىك سارت ۋبايدۋللا اسادۋللا حودجاەۆ» ول كەزدە ادۆوكات ءارى جاديدتىك سيپاتتاعى ۇلت قوزعالىسىن قولدايتىن وزبەك گازەتىنىڭ رەداكتورى، ەسەرلەرمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، مۇسىلمان حالىقتارى اراسىندا رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن قايراتكەر بولاتىن. ول پەتروگرادتا مۇسىلمان كوميتەتىندەگى ءوزىنىڭ پىكىرلەسى ءارى ۇزەڭگىلەسى مۇستافا شوقاەۆپەن بىرگە ءىV مەملەكەتتىك دۋما مۇشەلەرىن ارالايدى. ولار بەرگەن اقپاراتتار ناتيجەسىندە مەمدۋما تۇركىستان مەن دالا ولكەلەرىندەگى جەرگىلىكتى جۇرتتى «مايداننىڭ قارا جۇمىستارىنا رەكۆيزيتسيالاۋ» تۋرالى يمپەراتور پارمەنىنە بايلانىستى تۇتانعان كوتەرىلىس جايىن جانە ونى باسۋ بارىسىندا ورىن العان كەلەڭسىزدىكتەردى تىكەلەي ءبىلىپ قايتۋ ءۇشىن ارنايى دەلەگاتسيا جاساقتايدى. دۋما دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىلىعىنا دۋمالىق وپپوزيتسيا ليدەرلەرىنىڭ ءبىرى، «ەڭبەكشىلدەر» («ترۋدوۆيكتەر») توبىنىڭ سەركەسى الەكساندر فەدوروۆيچ كەرەنسكي مەن دۋمانىڭ ءتورت شاقىرىلىمىندا دا دەپۋتات بولىپ سايلانعان قارت قايراتكەر، مۇسىلماندار فراكتسياسىنىڭ توراعاسى قۇتلى-مۇحاممەد باتىرگەرەيۇلى تەۆكەلەۆ ەندى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا دۋما مۇسفراكتسياسىنىڭ مۇشەسى، بولاشاق ءازىربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى جانە ءادر پارلامەنتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، مۇسىلمان قوزعالىسى قايراتكەرى مامەد-يۋسيف عادجيباباوعلى جافاروۆ تا بار-تىن، بىراق، سول شاقتا كاۆكازدا بوي كورسەتكەن وقيعالارعا بايلانىستى، ول تۇركىستان ولكەسىنە بارا الماي قالدى. دەلەگاتسياعا تىلماشتىق ءارى كومەكشىلىك جاساۋ ماقساتىمەن فراكتسيا بيۋروسىنداعى جاس قايراتكەرلەر شاكىر مۇحامەدياروۆ پەن مۇستافا شوقاەۆ ىلەستى. دەلەگاتسيا ولكەنى تامىزدىڭ ورتاسىنان قىركۇيەكتىڭ باسىنا دەيىن ارالاپ، جيزاق، ءانديجان، سامارقان، قوقاندا بولدى. كوتەرىلىس ءورتى العاش 4 شىلدەدە حودجەنتتە تۇتانىپ، ودان تاشكەنتتە، مارعيلان، نامانگان، ءانديجاندا، اسىرەسە، 11 شىلدەدە جيزاقتا لاۋلاعان. جازالاۋشى اسكەري ەكسپەديتسيا كوتەرىلىسشىلەردى 21 شىلدەدە بارلىق وشاقتاردا تاس-تالقان ەتىپ، بۇلىككە كىنالى دەپ تاپقان جۇرتتى قىرعىنعا ۇشىراتقان. الايدا، پاتشا جارلىعىنا قارسىلىق وتى تۇركىستان جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىقتارى ايماقتارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن تۇگەل شارپىعان بولاتىن.
دەلەگاتسيا ولكەدە كوپتەگەن ادامدارمەن كەزدەستى. ءانديجاندا شىلدەنىڭ باسىندا عانا «تۇركىستان ءۇنى» گازەتى اشىلعان-تىن. ونىڭ قۇرىلتايشىسى جانە رەداكتورى ءانديجان سوعىس-ونەركاسىپ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ءۇي يەلەنۋشى، ومارتا قوجاسى، ءوزارا كومەك قوعامىنىڭ توراعاسى اناستاسي چايكين ەدى، گازەتتە ونىڭ تۋعان ءىنىسى، سوتسيال-رەۆوليۋتسيالىق پارتيا مۇشەسى رەتىندە قۋعىن كورىپ، ياكۋتياعا جەر اۋدارىلعان، ودان استراحانعا، اقىرى اعاسى تۇراتىن انديجانعا كەلگەن ەسەر ۆاديم چايكين ىستەيتىن. سولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستاعى انديجاندىق مۇعالىم، اعارتۋشى، بولاشاق تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسى ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ حاتشىسى، كەڭەستىك تۇركىستاننىڭ جەر مەكەمەسى قىزمەتكەرى، شىعىستانۋشى-عالىم، زەرتتەۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ اسكەري ەكسپەديتسيانىڭ حالىقتى قالاي قىرعىنعا ۇشىراتقانىن دايەكتەيتىن كوپتەگەن دەرەك جيناعان. سول ماتەريالداردى بايىرعى پارتيالاسى چايكينگە مۇستافامەن بىرگە قوناققا كەلگەن كەرەنسكيگە تاپسىردى. ولكەنى ارالاعان جارتى اي ىشىندە دەلەگاتسيا حالىق تولقۋىنىڭ سەبەپتەرىن انىقتايتىن جانە جازالاۋشىلاردىڭ قاتىگەزدىكتەرىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن كۋالىكتەرگە قانىقتى.
دەلەگاتسيا پەتروگرادقا ورالعان سوڭ، قىركۇيەكتىڭ 10-جۇلدىزىندا، كەرەنسكي ساپارلارىنىڭ ناتيجەسىن دەپۋتاتتاردىڭ جەكە جينالىسىنا حابارلاعان بولاتىن. سول شامادا قوعام قايراتكەرلەرى باقىتجان قاراتاەۆ پەن جيھانشا سەيدالين دالا كوشپەندىلەرىنىڭ 25 ماۋسىم پارمەنىنە قارسى ەرەۋىلدەۋىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن بايان ەتكەن «قازاقتار تۋرالى ەستەلىك جازباسىن» دۋماعا جانە ۇكىمەتكە تاپسىرعان. دۋمانىڭ بەسىنشى سەسسياسى جۇمىسىن 1916 جىلعى 1 قاراشادا باستادى. ايدىڭ اياعىنا قاراي ماسەلە دۋمانىڭ سوعىس كوميسسياسىندا تالقىلاندى. جەلتوقساننىڭ باسىندا دۋمانىڭ قاراۋىنا دەپۋتاتتىق توپتار تاراپتارىنان ۇكىمەتكە جولدانۋعا ءتيىس ءۇش سۇراۋ سالۋ ءماتىنى ءتۇسىرىلدى. اقىرى، قويىلعان ماسەلە 13 جانە 15 جەلتوقساندا دۋمانىڭ جابىق وتكىزىلگەن وتىرىستارىندا قارالدى.
العاشقى باياندامانى كەرەنسكي جاسادى. ءسوزىن: «ءبىز بۇگىن تالقىلاۋعا ءتيىس وقيعالار بۇدان ەداۋىر كوپ ۋاقىت بۇرىن ءوتتى، بىراق، ولاردىڭ سالدارلارى ءالى سەزىلىپ تۇر، ولاردىڭ سالدارلارى تەك تۇركىستان مەن دالا وبلىستارىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل روسسيانىڭ ومىرىندە ءالى كوپ ۋاقىتقا دەيىن سەزىلىپ تۇراتىن بولادى»، – دەپ باستادى. سوسىن «الىس ازياداعى وزگە تەكتىلەرگە قاتىستى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ساياساتى» قيلى كوزقاراستاعى دەپۋتاتتاردىڭ الاۋىزدىعىن ۇمىتتىراتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى دە، وقيعاداعى وعاشتىقتاردى كورسەتەتىن جاعدايلاردى قۇجاتتارعا نەگىزدەپ، ءسوزىن ساباقتاي بەردى. بايانداماشىنىڭ كوزى مىناعان انىق جەتتى: ەكونوميكالىق كۇيزەلىس، تىنىش ءومىردىڭ بۇزىلۋى ورىستار جاعىنان دا، تۋزەمدىك حالىقتان دا قۇربانداردىڭ كوبەيۋىمەن استاسىپ جاتتى. «بىرنەشە مىڭ ورىس تۇرعىندارى جانە كوپتەگەن ونداعان مىڭ تۋزەمدىك قازا تاپتى. وسى ماسقارا تراگەديالىق وقيعالاردىڭ سەبەپتەرىن اشۋ، ونى بولدىرعان ايىپكەردى تابۋ، تۇركىستانداعى وقيعالاردى تۋعىزعان تامىرلاردى انىقتاپ، ولاردىڭ بولاشاقتا قايتالانۋىنىڭ الدىن الۋ، مىنە، مەنىڭ الدىما قويىپ وتىرعان ماقساتىم»، – دەدى ول. سودان سوڭ دەلەگاتسيانىڭ كوتەرىلىس ورىندارىندا تىكەلەي جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىن بايانداۋعا كوشتى. وقيعانى مول دا ناقتى دەرەكتەرمەن سويلەتتى. حالىقتى كوتەرىپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان قاندى تارتىپسىزدىكتەر ءۇشىن باستى ايىپكەر پاتشا ۇكىمەتى بوپ تابىلاتىنىن دالەلدەدى. ءوز قۇزىرەتىن اسىراپايدالانعان ىشكى ىستەر ءمينيسترىن جازعىردى. جەمقورلىققا باتقان جەرگىلىكتى اكىمدەر مەن شەنەۋنىكتەردىڭ سوتقا تارتىلۋىن تالاپ ەتتى. «وقيعا ءۇشىن بار كىنا تەك قانا بيلىككە – جول بەرۋگە بولمايتىن، ادام ايتقىسىز زاڭسىزدىق جاساعان ورىس وكىمەتىنە ارتىلاتىنىن ءبىز اتاپ ايتۋىمىز كەرەك، – دەدى ول ءسوزىن اياقتاي كەلە. – ونداعان مىڭ جازىقسىز ولتىرىلگەن ادام قانى موينىندا تۇرعان قىلمىسكەرلەردىڭ جازاسىن بەرۋدەن باسقا، ءبىز تۇركىستاندى جانە باسقا دا شەت ايماقتارىمىزدى باسقارۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىن ەنگىزۋدى شۇعىل تۇردە تالاپ ەتىپ، ورىنداۋ كەزەگىنە قويۋعا ءتيىسپىز».
ەكىنشى باياندامانى مامەد-يۋسيف جافاروۆ جاسادى. ول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تۇركىستانعا بارا المادى، بىراق، شاماسى، تەۆكەلەۆتىڭ ءوتىنىشى بولار، دۋما ماجىلىسىندە فراكتسيا اتىنان سويلەۋدى مىندەتىنە الدى. تۇركىستانداعى جاعدايعا ول بۇرىن دا الاڭداۋلى ەدى، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارىپ جۇرگەن گەنەرال مارتسون ورتالىقتا شتابتا ىستەۋگە شاقىرتىپ الىنعاندا، ونىڭ ورنىندا ۋاقىتشا باسقارۋشى بولىپ گەنەرال ەروفەەۆ قالعان. مىنە، سول بيلەۋشى 1916 جىلعى 21 ماۋسىمدا، ايگىلى 25 ماۋسىم پارمەنىنەن بار بولعانى ءتورت كۇن بۇرىن، بۇراتانالار پاتشا وفيتسەرلەرى مەن اكىمدەرىن كورگەندە تىزە بۇگىپ، ءيىلىپ، تاعزىم ەتۋگە مىندەتتى دەگەن، جەرگىلىكتى حالىقتى كەمسىتىپ، تۇقىرتا تۇسەتىن بۇيرىق جاريالايدى. جافاروۆ «ادام ابىرويىن قورلايتىن» وسى بۇيرىق ارقىلى «ورىس وكىمەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرگىسى كەلگەن» بيلەۋشىنىڭ ءىس جۇزىندە «سول بەدەلدى باتپاققا باتىرعانىن» اششى سىنعا العان بولاتىن. ول دۋمانىڭ 5-سەسسياسى اشىلعاننان كەيىن، 27 قاراشادا، ورىس وكىمەتىنىڭ تۇركىستان مەن قازاق ولكەلەرىندە كوتەرىلىس وشاقتارىن باسۋ كەزىندە جاساعان قىرعىندارى جايىندا وتكىر ءسوز سويلەدى، ماسەلەنىڭ يۋريستىك جاعىن ۇكىمەتكە جولدانباق سۇراۋ سالۋ ماتىنىندە تياناقتاۋعا اتسالىستى. سوسىن وسى جابىق وتىرىسقا ازىرلەندى. وعان قاجەت ماتەريالداردى جيناستىرۋعا جانە جاساماق بايانداماسىن جۇيەلەۋگە فراكتسيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى مۇستافا شوقاەۆ جاردەمدەستى (ول كەرەنسكيدىڭ كومەگىمەن ءتيىستى رۇقسات الىپ، ۇزەڭگىلەسى زاكي ۆاليدوۆ ەكەۋى مايدان قۇرىلىستارىنا الىنعان جۇمىسشىلار جاعدايىمەن تانىسىپ قايتقان بولاتىن).
سونىمەن، كەرەنسكيدەن كەيىن دۋما مىنبەرىنە كوتەرىلگەن جافاروۆ مۇسىلمان فراكتسياسى اتىنان سويلەپ، وسى وقيعالارعا دەگەن كوزقاراسىن جانە ولاردى تۋعىزعان سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى اتاماق نيەتىن ايان ەتتى. «اسا جوعارى مارتەبەلى پارمەن رەسەيدىڭ شىعىس شەت ايماقتارىندا – كاۆكازدا، تۇركىستاندا، سىبىردە جانە دالا وبلىستارىندا تۇراتىن وزگە تەكتى حالىقتاردىڭ ومىرىندە تۇتاس ءبىر ءداۋىردى اشتى، – دەدى ول. – دۇنيەجۇزىلىك ۇلى سوعىس ۇدەرىسىنە سوعان دەيىن ەرەكشە ەكونوميكالىق بىتىمىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، جالپىمەملەكەتتىك قۇرىلىمدا قۇقتارى شەكتەۋلى ازاماتتاردىڭ ايرىقشا جاعدايىندا تۇرعان جۇزدەگەن مىڭ وزگە تەكتى حالىق تارتىلدى. وسىنىڭ وزىنەن ۇكىمەت ولاردى جاپپاي شاقىرۋعا ابايلاپ، ويلانىپ كىرىسۋ قاجەت ەكەنىن ۇعۋى ءتيىس ەدى. الايدا، ءبارى كەرىسىنشە جاسالدى: وزگە تەكتىلەردى شاقىرۋ يمپەريانىڭ نەگىزگى زاڭدارىن بۇزا وتىرىپ جۇزەگە اسىرىلدى، ولاردىڭ شارۋاشىلىق جاعدايلارىن ەشتەڭەمەن اقتاۋعا بولمايتىن سىلكىنىسكە ۇشىراتتى». وسىلاي دەي كەلە، جوعارعى بيلىك اگەنتتەرىنىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرى جەرگىلىكتى وكىمەتتىڭ شەكسىز وزبىرلىقتارىنا جالعاسقانىن ناقتى مىسالدارمەن ايان ەتتى. سونىڭ ءبارى ۇكىمەتتىڭ عاسىرلار بويى وزگە تەكتىلەرگە باعىتتالعان، ولاردىڭ وي-پىكىرىن دە، تىرشىلىگىنىڭ مۇددەلەرىن دە ەلەمەيتىن ساياسي داستۇرلەرىنىڭ تىكەلەي سالدارى ەكەنىن ايتتى. «بيلىكتى اسىرا پايدالانۋ – ورىس وكىمەتىنىڭ وزگە تەكتىلەرگە ارنالعان ساياساتىنىڭ باستى ءپرينتسيپى» دەپ تۇجىردى شەشەن. وكىمەتتىڭ ءىس-داعدىسىن: «قايداعى ءبىر كيرگيز، سارت، تۇركمەن ءۇشىن زاڭ تالاپتارىمەن ساناسۋ نە كەرەك؟» دەپ اشكەرەلەدى. تۇركىستان ايماقتارىنداعى، جەتىسۋ، زايسان، استراحان، تورعاي، قوستاناي جاقتارىنداعى احۋالدى اڭگىمەلەدى. سوعىستىڭ قارا جۇمىستارىنا الىنعان جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايىنا توقتالدى. «جۇمىسقا الىنعان كيرگيزدارعا تۇرمە رەجيمىن قولدانۋدا، ولاردى ۇرىپ-سوعۋ، دۇرەلەۋ، جۇمىسقا كونۆويمەن اپارۋ – ادەتتەگى ءىس، ءتىپتى، تابيعي مۇقتاجدىقتارىن اتقارۋ كەزىندە دە جۇمىسشىلار سوققىدان كوز اشپايدى» دەپ ءتۇيدى. اسكەري مينيستر شۋۆالوۆتىڭ سوعىس-تەڭىز كوميسسياسىندا: «بالكىم، مەن بيلىگىمدى اسىرىڭقىراپ جىبەرگەن بولارمىن، ەگەر قاجەت دەپ تاپسام، كەلەشەكتە دە تاپ سولاي ارەكەت ەتەمىن»، – دەپ مالىمدەگەنىن دەپۋتاتتاردىڭ ەسىنە سالدى. «ەگەر جوعارى بيلىك وكىلدەرىنىڭ زاڭدىلىق تۋرالى تۇسىنىگى وسىنداي بولسا، وندا بيلىكتىڭ جەر-جەردەگى اگەنتتەرىنەن نە كۇتۋگە بولادى»، – دەپ اشىنا ءسوز ساپتادى مەمدۋما مۇشەسى مامەد جافاروۆ. ايتسە دە كۇندەردە ءبىر كۇن وندايلارعا بيلىكتى اسىرا پايدالانعاندارى ءۇشىن جازالار جونىندەگى ەرەجەلەردىڭ 311-بابىندا ەسكەرىلگەن زاڭدى شارانى– مۇلىكتىك قۇقتارىنان ايىرىپ، ارەستانتتىق بولىمدەرگە ايداۋ جازاسىن قولدانۋ ءساتى تۋار دەپ ۇمىتتەنەتىنىن جاريا ەتتى.
اراعا ءبىر كۇن سالىپ، 15 جەلتوقسان كۇنگى جابىق ماجىلىستە ءجارىسسوز بولدى. ءىV مەمدۋمانىڭ ريگادان سايلانعان مۇشەسى كنياز سەرافيم مانسىرەۆ ولكەنى رەسەيگە قوسىپ العاننان وتىز جىل وتكەن سوڭ، سوندا بارىپ ءۇش جىل جۇمىس ىستەگەنىن ايتتى. سوندا كوزىنە تۇسكەن ەكى ءجايتتى اڭگىمەلەدى. ءبىرى – تۇركىستاندا ەجەلدەن بار يرريگاتسيالىق قۇرىلىستاردىڭ قولدانىستان شىعىپ، سۋ ارنالارىنىڭ قاڭسىپ قالعانى، ەكىنشىسى – ورىس تورەسى كەلە جاتقاندا، الدىندا دىرىلدەپ تۇرۋلارى ءۇشىن، بازارداعى ساۋداگەرلەردى دە، ساتىپ الۋشىلاردى دا شىبىرتقىمەن ساباۋ ادەتى ەكەن. ششەدريننىڭ «تاشكەنتتىك مىرزالار» اتتى شىعارماسىن ەسكە سالىپ، شەت ايماقتارعا «ورىس مادەنيەتىن زورلىقپەن ورنىقتىرىپ جاتقان» سونداي مىرزالاردىڭ پاراقورلىقتى دامىتقانىن اشكەرەلەدى. جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەگى مىرزالاردىڭ وزبىرلىقتارى تۇبەگەيلى وزگەرتىلمەيىنشە، وسىنداي جانە بۇدان دا اۋىر وقيعالاردىڭ بولا بەرۋى ىقتيمال ەكەنىن ەسكەرتتى. پولتاۆا گۋبەرنياسىنان سايلانعان دەپۋتات گراف دميتري كاپنيست 2-كەرەنسكي سۋرەتتەگەن جايلاردىڭ جەتىسپەي تۇرعان جاعىن، اتاپ ايتقاندا، «تۋزەمدىكتەردىڭ ورىس تۇرعىندارىنا جاساعان سۇمدىقتارىن» ايتىپ تولىقتىردى. سوسىن ءوزىنىڭ «تۇركىستانداعى ورىس وتارلاۋىن قىزۋ قۋاتتاۋشى» ەكەنىن ايان ەتە كەلە، ونىڭ جۇرگىزىلۋ پراكتيكاسىنا قارسى ەكەنىن، ويتكەنى، تۇركىستاندا سەناتور پالەننىڭ رەۆيزياسىنا قاتىسىپ، ءبىر جىل بولعانىندا، وسى قايعىلى وقيعانىڭ بولماي قويمايتىنىنا كوزى جەتكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. وزگە تەكتىلەردەن جەر ءبولىپ الۋ ءىس جۇزىندە تۋزەمدىكتەردى توناۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلدى، سودان تۋعان ماسقارانىڭ قايتالانباۋىنا كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن، تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋدى قايتا قالىپتاستىرۋ قاجەت دەدى ول. دوندىق اسكەر وبلىسىنىڭ دەپۋتاتى، دارىگەر ءارى زاڭگەر مويسەي ادجەموۆ 19 بەن 43 جاسقا دەيىنگىلەردى ءبىر مەزگىلدە سوعىس جۇمىسىنا شاقىرۋ مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان ويلايتىن ادامنىڭ تىرلىگىنە جاتپايتىنىن ايتتى. ءسوزىن قورىتا كەلە، مەمدۋما بيلىككە: «مۇنداي وكىمەتتىڭ ورىس اتىنا لايىق ەمەس، ول تەك قانا جەركەنۋگە لايىق» ەكەنىن مالىمدەۋگە ءتيىس دەدى. ودان كەيىن كەرەنسكي قايتا ءسوز الىپ، گراف كاپنيست 2-سوزىندەگى ەسكەرتپەگە بايلانىستى ءوز ويىن ناقتىلادى. گرافتىڭ ادىلەتسىز جەر قاتىناستارى نەگىزىندە تارتىپسىزدىكتەر بولۋى ءتيىس ەكەنىن ورىندى اتاعانىن مويىندادى. شىنىندا دا، جەرگىلىكتى حالىقتى جەردەن ايىرىپ، وزبىرلىقپەن توناۋ ەڭ قيىر شەگىنە – «بىلاي ايتقاندا، گەركۋلەس باعاندارىنا جەتكەن جاقتاردا» نەعۇرلىم اۋىر سالدارلار پايدابولدى دەي كەلە، ولاردى تىزبەلەي بەرمەۋىنىڭ سىرى كاپنيست 2 ويلاعانداي ەمەس دەدى. ماسەلە، شەشەننىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ بۇل اۋىر سالدارلاردىڭ باستى سەبەبى تۋرالى، وكىمەت تۋرالى نەگىزگى دە جالقى ماسەلەنى مەمدۋما مۇشەلەرى الدىندا بار داۋىسپەن كوتەرۋدى ماقسات ەتكەنىندە ەدى.
سودان كەيىن ءجارىسسوز توقتالدى. سۇراۋ سالۋلار داۋىسقا قويىلدى.ۇشەۋى دە قابىلداندى. كەلەسى كۇنى پاتشا دۋمانى كانيكۋلعا جىبەرۋ جايىندا جارلىق شىعاردى. جەلتوقسان ايى بويى جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر سۇراۋ سالۋلار بويىنشا ەسەپتەر بەرىپ، باياندامالار ازىرلەپ جاتتى. الايدا، جۇمىسىن 1917 جىلعى اقپاننىڭ 14-ىندە عانا جاڭعىرتقان مەمدۋمانىڭ بۇل ماسەلەگە قايتا ورالۋعا مۇمكىنشىلىگى بولعان جوق. كۇركىرەپ رەۆوليۋتسيا تاقالىپ كەلە جاتتى. پاتشا 25 اقپاندا دۋمانى ءبىرجولاتا تارقاتىپ جىبەردى دە، بىرنەشە كۇننەن كەيىن ءوزى دە تاقتان ءتۇستى…
يمپەريانىڭ شەت ايماقتارىندا بۇرقىلداعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر جايىنداعى ماسەلەنى ورىس پارلامەنتىنىڭ تالقىلاعانىنا دا، مىنە، بيىل – ءبىر عاسىر. وسى ماسەلەنى جان-جاقتى جانە تەرەڭ زەرتتەۋگە الۋ ءبىزدىڭ ازىرگە تولىق جۇزەگە اسىرا قويماعان مىندەتىمىز بوپ تابىلادى. ەگەر قولدارىڭىزداعى شاعىن شولۋ جوعارىدا اتالعان باعىت بويىنشا جۇرگىزىلمەك بولاشاق ۇلكەن زەرتتەۋلەرگە تامشى بولىپ قوسىلسا – ەڭبەگىمىزدىڭ ەش كەتپەگەنى دەپ بىلەمىز
بەيبىت قويشىباەۆ
"الماتى اقشامى"
