– سوڭعى كەزدەرى قازاق تاريحىنا قاتىستى سۋرەتتەردى ءجيى جاريالاپ ءجۇرسىڭ. ەلدىڭ اڭسار-ىقىلاسى جامان ەمەس. تاريحي سۋرەتتەردى قايدان الاسىڭ؟
– تاريحتىڭ ايناسى – فوتوشەجىرە. تاريحتى بىلۋگە دەگەن ىنتىزارلىق فوتودەرەكتەردى زەرتتەۋگە الىپ كەلدى. ناتيجەسى جامان ەمەس، بىرنەشە البومعا جۇك بولارلىق مول قازىنا تابىلدى. ولاردىڭ كەيبىرىن فەيسبۋكتاعى پاراقشاما جاريالادىم. كوپتەگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ سۋرەتتەرى تابىلدى.
كەيبىر سۋرەتتەرگە قاتىستى ارنايى ماقالالار جازىلدى، تەلەارنالار سيۋجەت ءتۇسىردى. مەن تاريحشى نە ەتنوگراف ەمەسپىن، ءجۋرناليستپىن. سوندىقتان، ول سۋرەتتەردى الەۋمەتتىك مەديا نەمەسە ءداستۇرلى پۋبليتسيستيكا تىلىمەن جەتكىزۋگە تىرىسىپ ءجۇرمىن.
پىشاقتىڭ ەكى قىرى بار عوي. سول سياقتى، ينتەرنەتتىڭ دە جاقسى جانە جامان جاعى بار. بۇل ەندى ونى ءوزىمىزدىڭ قالاي پايدالانعانىمىزعا بايلانىستى. ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانساڭ، وندا مول ازىق جاتىر. سول ازىقتىڭ ءبىرى – وسى فوتوسۋرەتتەر. قازىر ءتۇرلى ارحيۆتەر، مۋزەيلەر، كىتاپحانالاردىڭ سايتتارى بار. سۋرەتتەردىڭ كوبىن سولاردان الىپ ءجۇرمىن. ماسەلەن، پەتەربورداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا مۋزەيىنىڭ سايتىندا قازاق تاريحىنا قاتىستى وتە كوپ سۋرەت بار. مۇندا قازاقتىڭ ەتنوگرافياسىنا قاتىستى مىڭداعان فوتوسۋرەت ساقتالعان. سول سياقتى، اقش-تىڭ كونگرەسس كىتاپحاناسىندا، فرانتسيانىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسىندا قازاققا قاتىستى ءتۇرلى البومدار مەن فوتودەرەكتەر ساقتالعانىن ايتا كەتەيىن.
باقۋاتتى قازاقتار
– بۇل فوتولارعا قاراعاندا نەگىزىنەن ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى كەزەڭ ەكەنى بىلىنەدى. فوتوارحيۆتەردىڭ بۇعان دەيىنگى ىزدەۋشىلەرى بولىپ پا؟
– قازاقتىڭ تاريحىنا قاتىستى سۋرەتتەردىڭ كوپشىلىگى ءدال وسى كەزەڭدە تۇسىرىلگەن. فوتوگرافيانىڭ تاريحى دا وسى كەزدەن باستالادى. قازاق دالاسىنا ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ كوپتەگەن فوتوگرافتار كەلگەن. ولار جاي فوتوگرافتار عانا ەمەس، ساياحاتشىلار، زەرتتەۋشىلەر، ەتنوگرافتار بولدى. ءىشىنارا اسكەري ادامدار، بارلاۋشىلار دا قازاق دالاسىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، يلليۋستراتسياسىن بەينەلەپ تاريحتا قالدىردى. كەي سۋرەتتەر ارنايى ەكسپەديتسيالاردىڭ ناتيجەسىندە تۇسىرىلگەن. ماسەلەن، 1851 جىلى جارىققا شىققان سۋرەتشى ا.پومەرانتسەۆتىڭ البومىن الايىق. بۇل البومنىڭ قازاق ءۇشىن قۇندىلىعى سوندا، قازاقتىڭ ءبىراز تۇلعالارى بەينەلەنگەن. مۇندا «بولشوي وردى سۋلتان مامىر-حان رۋستەموۆ» دەگەن سۋرەت بار. سۋرەتتەگى مامىرحان سۇلتان – ابىلاي حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ابىلايدىڭ باباق حانىمنان (قاشقار بەگىنىڭ قىزى) تۋعان رۇستەم دەگەن ۇلى بولعان. ءحىح عاسىردىڭ باسىندا رۇستەم سۇلتان ارعىن رۋى مەن كوكشەتاۋ ۋەزىن باسقارعان. سۋرەتتەگى مامىرحان سۇلتان سول رۇستەمنىڭ ۇلى.
سول سياقتى سامۋيل دۋدين، الەكساندر مەلكوۆ، ك.ۆ.ششەننيكوۆ، پ.كوشارەۆتىڭ سۋرەتتەرى ارقىلى بايىرعى قازاقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن، ولاردىڭ ەتنوگرافياسىنان حاباردار بولدىق. گەنەرال كاۋفماننىڭ باسشىلىعىمەن قۇراستىرىلعان «تۇركىستان البومىندا» دا قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇندى سۋرەتتەر بار.
ەتنوگراف، فوتوگراف سامۋيل دۋدين 1899 جىلى سەمەي وڭىرىنە فوتواپپاراتىن سايلاپ بارعان. وسىلايشا، قازاقتىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە، تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ادەت-عۇرپىنا قاتىستى كوللەكتسيالار جيناقتادى. ءدۋديننىڭ كوللەكتسياسىنداعى قازاق تۇرمىسىن بەينەلەيتىن فوتوسۋرەتتەر رەتىندە اسىق ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ، دارەت الىپ، ناماز وقۋعا نيەتتەنگەن ەرلەردىڭ، سابىن قايناتىپ، سيىر ساۋىپ، ءجۇن ساباپ وتىرعان اجەلەردىڭ، كۇرەسكەن بالۋانداردىڭ، ەتىكشىنىڭ، دومبىراشىنىڭ، كيىز ءۇيدىڭ ىشكى كورىنىسىنىڭ سۋرەتتەرىن اتاۋعا بولادى. ودان بولەك، ورنەكتى كەبەجە، ادالباقان، اعاش اياقتار، توستاعاندار، ەرلەردىڭ باس كيىمى، وقشانتايى، كىسە بەلبەۋ، ايەلدەر اشەكەيلەرى، سىرعالار، جۇزىكتەردىڭ دە سۋرەتى بار.
دۋدين وسى ەكسپەديتسياسى كەزىندە باياناۋىلدا بولىپ، اتاقتى مۇسا شورمانوۆتىڭ اۋىلىنا تۇسكەن. مۇسانىڭ اعاسى يسا اقساقال اۋىلدىڭ اۋقاتتى بايلارىنىڭ ءبىرى ەكەن. سول كىسىنىڭ ۇيىندە بولىپ، وتباسى مۇشەلەرىن سۋرەتكە تارتقان. سۋرەتشىنىڭ كوللەكتسياسىنداعى «دوماشني كوستيۋم بوگاتوي زامۋجنەي جەنششينى»، «بوگاتايا كازاشكا س دەتمي»، «سۆادەبنايا ستسەنكا»، «سەميا بوگاتوگو كازاحا» دەگەن سول كەزدەگى سۋرەتتەر. ماسەلەن، «دوماشني كوستيۋم بوگاتوي زامۋجنەي جەنششينى» دەگەن اق كيمەشەك كيگەن قازاق ايەلىنىڭ سۋرەتىن الايىق. بۇل ايەل يسا اقساقالدىڭ كەلىنى ماعيدا شورمانوۆا ەكەن. ماعيدانىڭ اناسى بادىگۇل – شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ قىزى. دەمەك، بۇل كىسى شوقاننىڭ جيەنى.
مامىرحان سۇلتان
1908-1909 جىلدارى ك.ۆ.ششەننيكوۆ اقمولا وبلىسىنا قاراستى اتباسار، پەتروپاۆل ۋەزدەرىندە بولدى، ال 1910 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ پاۆلودار ۋەزىنە ەكسپەديتسياعا شىقتى. وسىلايشا، ول دا قازاقتىڭ ومىرىنە، مالشارۋاشىلىعىنا، تۇرمىس-كاسىبىنە قاتىستى سۋرەتتەر مەن جادىگەرلەرگە قول جەتكىزدى. ماسەلەن، ك.ۆ.ششەننيكوۆتىڭ كۋنستكامەرادا ساقتالعان «سەمي سۋلتانوۆ ابلاەۆىح»، «سۋلتانى س جەنامي ي دوچەرمي»، «سۋلتانى ي كازاحي» دەگەن سۋرەتتەرى بار. مۇنداعى سۇلتان ابىلاەۆ تا – ابىلاي حاننىڭ ۇرپاعى. ول جوعارىداعى ايتقان ماعيدانىڭ تۋعان اعاسى، ياعني بادىگۇلدىڭ ۇلى. بۇل كىسى قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، مادەني-اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن اينالىسقان ەكەن. ءتىپتى ءوزىنىڭ ءبىر ءۇيىن مەكتەپكە اينالدىرىپ، قازاق بالالارىنىڭ كوزىن اشقان.
1871-1872 جىلدارى گەنەرال-اديۋدانت كونستانتين فون كاۋفماننىڭ بۇيرىعىمەن ن.نەحوروشەۆ، پ.پريورەۆ جانە گ.ە.كرىۆتسوۆ قازاق دالاسىندا بولىپ «تۇركىستان البومى» جيناعىن جاسادى. بۇل البومدا جوعارىداعى ءۇش ادام تۇسىرگەن ورتالىق ازيا ايماعىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ قولونەرى، ونەركاسىبى، شارۋاشىلىعى، مادەنيەتى، سونىڭ ىشىندە مادەني، ارحەولوگيالىق، ەتنوگرافيالىق ەسكەرتكىشتەرىنە قاتىستى فوتوسۋرەتتەر جاريالانعان. مىنە، وسىنداي سۋرەتتەر ارقىلى ءتۇرلى تىڭ دەرەكتەرمەن تانىسىپ وتىرمىز.
راس، سوڭعى كەزدەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە قازاق فوتوتاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن البومدار، تاريحي كىتاپتار جارىق كوردى. كونە سۋرەتتەردىڭ ءبىرازى سوندا جاريالاندى. دەمەك، فوتوارحيۆتەردىڭ ىزدەۋشىلەرى بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار دەگەن ءسوز. دەگەنمەن، ءوز باسىم بۇرىن ەشقايدا جاريالانباعان سۋرەتتەردى تانىستىرعىم كەلەدى. جانە ول ماقساتىم جايمەن ورىندالىپ تا ءجۇر. ءار سۋرەتتىڭ ارتىندا ءبىر قازاقتىڭ، بالكىم ءجۇز قازاقتىڭ تاعدىرى جاتقان بولۋى مۇمكىن. ءبىز تانىماي جۇرگەن، بىراق قازاق ءۇشىن قانىن بەرگەن تاريحي تۇلعالار قانشاما؟ سولاردى تاپسام، قازاققا قايتا تانىتسام دەيمىن.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاڭا سۋرەتى
– فوتولاردى ىزدەۋگە قۇلشىنىسىڭ قالاي وياندى؟ ەسكى سۋرەتتەردى كورگەندە سول كەزەڭدەگى قازاقتاردىڭ قانداي قاسيەتتەرىن، ەرەكشەلىكتەرىن بايقاي الدىڭ؟ وزىڭە ەرەكشە اسەر ەتكەن سۋرەت بولدى ما؟
– مەكتەپ كەزىندە تاريحتى ءسۇيىپ وقىدىم. سول كەزدىڭ وزىندە تاريحقا قاتىستى كەيبىر دەرەكتەرگە كوڭىلىم قانبايتىن. قايتا-قايتا ءتۇرلى سۇراق قويىپ مۇعالىمدى مەزى ەتەتىنمىن. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى، وقۋلىقتا نە جازىلسا سونى ايتۋعا ءماجبۇر. كەيىن الماتىعا كەلىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇستىك. باسقا دەرەكتەردە نە جازىلعانىن سالىستىرىپ وقۋعا تىرىستىم. وسىلايشا، فوتوشەجىرەلەر الەمىنە قالاي كىرىپ كەتكەنىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالىپپىن.
ەسكى سۋرەتتەردى كورگەندە سول الەمگە، سول كەزەڭگە ءوتىپ كەتكەندەي كۇي كەشەسىڭ. تاريحتى كىتاپتان وقۋ ءبىر باسقا. ال فوتوسۋرەتتەن كورۋدىڭ اسەرى مۇلدەم بولەك.
فوتوداعى قازاقتان نە بايقاعانىمدى ايتايىن با؟ ءبارىنىڭ كوزىندە مۇڭ بار سەكىلدى. ءتىپتى ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن ەركىندىكتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن توردا قامالعان قۇس سەكىلدى كورىنەدى ماعان. اق پاتشادان ءزابىر كورگەن، ازاتتىق الا الماي قور بولعان قازاقتى كورەمىن.
راس، كەيبىر سۋرەتتەردەگى قازاقتار ايبىندى كورىنەدى. قۇساسىن بىلدىرگىسى كەلمەيتىن قازاقتىڭ قايسارلىعىن كورسەتكىسى كەلگەندەي. ماسەلەن، رەسەيدىڭ ءمارمار سارايىندا ساقتالعان ەسەت باتىر كوتىبارۇلىنىڭ سۋرەتىن الىپ قاراڭىزشى. جانارىندا جاسىرىلعان جۇمباق بار. پاتشانىڭ قىلىشى توبەسىندە ويناسا دا، جىگەرىن جاسىتپاعان. سونداي قايراتتى، مىنەزدى. بۇل سۋرەت رومانوۆتاردىڭ تۇياعى – كونستانتين نيكولاەۆيچ پەن كونستانتين كونستانتينوۆيچكە تيەسىلى فوتوقۇجاتتار اراسىنان تابىلدى.
سۋرەتتىڭ انىقتاماسىندا «يسەت كۋتەباروۆ، چيكلينسكوگو رودا، كيرگيز. باتىر، يزۆەستنىي پو ۆسەي زاۋرالسكوي ستەپي» دەگەن جازۋ بار. سۋرەتتى 1858 جىلى
قازاق دالاسىنا كەلگەن گراف، پولكوۆنيك ن.پ.يگناتەۆ پەن ارتيللەريا پودپورۋچيگى مۋرەنكو ءتۇسىرىپتى. سول سياقتى كۋنستكامەرادا ساقتالعان ماعيدا شورمانوۆانىڭ سۋرەتىنەن دە قازاق ايەلىنە ءتان بيازىلىقتى، يماندىلىقتى بايقادىم.
ءاليحان بوكەيحاننىڭ جيىنعا قاتىسقان ءساتى
– جۋىردا ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن بىرنەشە سۋرەتىن جاريالادىڭ. بىزدە الاشتانۋشى عالىمدار، الاش تاقىرىبىنا قىزىعاتىن ىزدەنۋشىلەر كوپ قوي. وسى سۋرەتتىڭ تاريحى مەن ماڭىزى جايلى ايتا كەتسەڭ.
– رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلدارى پەتەربوردا كارل بۋللا دەگەن فوتوگراف وتكەن. ونى ورىستار «رەسەيلىك فوتورەپورتاجدىڭ اتاسى» سانايدى. مىنە، سول كىسى ءاليحاندى ءبىرىنشى دۋما دەپۋتاتى بولعان كەزىندە سۋرەتكە تارتىپتى. 1906 جىلى ءاليحان ءتورت ايداي تۇرمەدە وتىرىپ، پەتەربورعا ەندى جەتەم دەگەندە پاتشانىڭ ۇكىمىمەن دۋما تاراتىلعان. بۇعان قارسى بولعان دۋمانىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى نارازىلىق اكتىسىن قابىلداۋ ءۇشىن فينليانديانىڭ تەريوكي مەكەنىنە جينالعان. سول ەكس-دەپۋتاتتاردىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ءاليحان اتامىز دا بولعان ەكەن. ولار حالىقتى پاتشانىڭ بۇيرىعىنا باعىنباۋعا شاقىرىپ، «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قول قويعان. تەريوكيدەگى وسى تاريحي ءساتتى كارل بۋللا باستان-اياق سۋرەتكە تۇسىرگەن ەكەن. «يسكرى» جۋرنالىنىڭ 1906 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىنداعى №30 سانىندا «ۆىبورگ ۇندەۋىنە» قاتىستى بىرنەشە سۋرەت جاريالانىپتى. جۋرنالدىڭ 389-بەتىندە باق ىشىندە جينالىس قۇرىپ جاتقان ەكس-دەپۋتاتتاردىڭ سۋرەتى بەرىلگەن. اراسىندا ءاليحان بوكەيحان دا بار ەكەن. اتامىز ورىندىققا جاقسىلاپ جايعاسىپ، قىرىنان قاراعان كۇيى تەرەڭ ويعا باتىپ كەتىپتى. تاعى ءبىر سۋرەتتە الەكەڭ «ۆىبورگ ۇندەۋى» جاريالانعان گازەتتى قولتىعىنا قىسىپ، تەمەكىسىن تارتىپ تۇر. ەندى ءبىر سۋرەتتە داستارقان باسىنا جايعاسقان. بۇل سۋرەتتەر بۇرىن قازاققا مۇلدەم بەيتانىس بولىپ كەلدى. سوندىقتان، ءاليحان اتامىزدىڭ مەرەيتويىنا جاساعان سىيىم بولسىن دەپ ەلگە تانىستىردىم.
قازاق حانى جۇبايىمەن
– مۇراعاتتاردان تابىلعان سۋرەتتەردىڭ دەرەك-دايەكتەرىن تەرەڭىرەك زەردەلەۋ مۇمكىن بە؟ بىزدە سونىمەن اينالىساتىن عىلىم ياكي ىزدەنۋشى-عالىمدار بار ما؟
– قازاق فوتوشەجىرەسىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار بىزدە بولۋى كەرەك. ول جاعىن انىق بىلمەيمىن. ءوز باسىم فوتوشەجىرەگە جۋرناليست رەتىندە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ ءجۇرمىن. ارنايى عىلىم رەتىندە دامىتۋدى تاريحشى، ەتنوگرافتاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعانىمىز دۇرىس بولار. ال جالپى زەرتتەيمىن دەگەن ادام ءۇشىن بۇل قىزىق تا قيىن تاقىرىپ. قىزىعى سول، ىزدەنگەن ۇستىنە ىزدەنە بەرەسىڭ. تىڭ دەرەكتەرگە قانىعاسىڭ. قيىنى سول، ۇزاق پروتسەستەردى باستان وتكەرۋگە تۋرا كەلەدى.
جالپى، مەنىڭ ويىمشا، قازىر تاريحتى تانىستىرۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى جاسالۋ كەرەك سەكىلدى. تاريحتى فوتوسۋرەتتەرمەن، كارتينالارمەن، يلليۋستراتسيالارمەن قابىسا تۇسىندىرسە، جاستاردىڭ قابىلداۋىنا، ەستە ساقتاۋىنا جاقسى اسەرىن تيگىزەر ەدى. اسىرەسە، فوتوتاريحتى لونگريد سەكىلدى زاماناۋي فورماتتارعا سالىپ ۇسىنساق، تىپتەن قاتىپ كەتەر ەدى. بۇل ەندى بولاشاقتا جاسالاتىن قادامدار دەپ بىلەمىن. ەلىمىزدەگى مۋزەيلەردى دە مودەرنيزاتسيالاۋ قاجەت! «مۋزەي ءتۇنى» دەگەن سەكىلدى جاڭا ىزدەنىستەرگە بارماسا بولمايدى. قازاقتى ءوز تاريحىن بىلۋگە قىزىقتىرا الماساق، تاريحتان ساباق الماساق، ەرتەڭ ۇلت رەتىندە ۇيىسۋىمىز قيىن بولادى.
سۇحباتتاسقان ت. تاڭجارىق،
"قالا مەن دالا".
