– Soŋǧy kezderı qazaq tarihyna qatysty suretterdı jiı jariialap jürsıŋ. Eldıŋ aŋsar-yqylasy jaman emes. Tarihi suretterdı qaidan alasyŋ?
– Tarihtyŋ ainasy – fotoşejıre. Tarihty bıluge degen yntyzarlyq fotoderekterdı zertteuge alyp keldı. Nätijesı jaman emes, bırneşe albomǧa jük bolarlyq mol qazyna tabyldy. Olardyŋ keibırın feisbuktaǧy paraqşama jariialadym. Köptegen tarihi tūlǧalardyŋ suretterı tabyldy.
Keibır suretterge qatysty arnaiy maqalalar jazyldy, telearnalar siujet tüsırdı. Men tarihşy ne etnograf emespın, jurnalistpın. Sondyqtan, ol suretterdı äleumettık media nemese dästürlı publisistika tılımen jetkızuge tyrysyp jürmın.
Pyşaqtyŋ ekı qyry bar ǧoi. Sol siiaqty, internettıŋ de jaqsy jäne jaman jaǧy bar. Būl endı ony özımızdıŋ qalai paidalanǧanymyzǧa bailanysty. İnternettı dūrys paidalansaŋ, onda mol azyq jatyr. Sol azyqtyŋ bırı – osy fotosuretter. Qazır türlı arhivter, muzeiler, kıtaphanalardyŋ saittary bar. Suretterdıŋ köbın solardan alyp jürmın. Mäselen, Peterbordaǧy Antropologiia jäne etnografiia muzeiınıŋ saitynda qazaq tarihyna qatysty öte köp suret bar. Mūnda qazaqtyŋ etnografiiasyna qatysty myŋdaǧan fotosuret saqtalǧan. Sol siiaqty, AQŞ-tyŋ Kongress kıtaphanasynda, Fransiianyŋ ūlttyq kıtaphanasynda qazaqqa qatysty türlı albomdar men fotoderekter saqtalǧanyn aita keteiın.
– Būl fotolarǧa qaraǧanda negızınen HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy kezeŋ ekenı bılınedı. Fotoarhivterdıŋ būǧan deiıngı ızdeuşılerı bolyp pa?
– Qazaqtyŋ tarihyna qatysty suretterdıŋ köpşılıgı däl osy kezeŋde tüsırılgen. Fotografiianyŋ tarihy da osy kezden bastalady. Qazaq dalasyna HIH ǧasyrdyŋ ortasynan bastap köptegen fotograftar kelgen. Olar jai fotograftar ǧana emes, saiahatşylar, zertteuşıler, etnograftar boldy. Işınara äskeri adamdar, barlauşylar da qazaq dalasyn suretke tüsırıp, illiustrasiiasyn beinelep tarihta qaldyrdy. Kei suretter arnaiy ekspedisiialardyŋ nätijesınde tüsırılgen. Mäselen, 1851 jyly jaryqqa şyqqan suretşı A.Pomeransevtıŋ albomyn alaiyq. Būl albomnyŋ qazaq üşın qūndylyǧy sonda, qazaqtyŋ bıraz tūlǧalary beinelengen. Mūnda «Bolşoi ordy Sultan Mamyr-han Rustemov» degen suret bar. Surettegı Mamyrhan sūltan – Abylai hannyŋ tıkelei ūrpaǧy. Abylaidyŋ Babaq hanymnan (Qaşqar begınıŋ qyzy) tuǧan Rüstem degen ūly bolǧan. HIH ǧasyrdyŋ basynda Rüstem sūltan arǧyn ruy men Kökşetau uezın basqarǧan. Surettegı Mamyrhan sūltan sol Rüstemnıŋ ūly.
Sol siiaqty Samuil Dudin, Aleksandr Melkov, K.V.Şennikov, P.Koşarevtıŋ suretterı arqyly baiyrǧy qazaqtardyŋ tynys-tırşılıgınen, olardyŋ etnografiiasynan habardar boldyq. General Kaufmannyŋ basşylyǧymen qūrastyrylǧan «Türkıstan albomynda» da qazaq tarihyna qatysty qūndy suretter bar.
Etnograf, fotograf Samuil Dudin 1899 jyly Semei öŋırıne fotoapparatyn sailap barǧan. Osylaişa, qazaqtyŋ kündelıktı ömırıne, tūrmys-tırşılıgı men ädet-ǧūrpyna qatysty kolleksiialar jinaqtady. Dudinnıŋ kolleksiiasyndaǧy qazaq tūrmysyn beineleitın fotosuretter retınde asyq oinap jürgen balalardyŋ, däret alyp, namaz oquǧa niettengen erlerdıŋ, sabyn qainatyp, siyr sauyp, jün sabap otyrǧan äjelerdıŋ, küresken baluandardyŋ, etıkşınıŋ, dombyraşynyŋ, kiız üidıŋ ışkı körınısınıŋ suretterın atauǧa bolady. Odan bölek, örnektı kebeje, adalbaqan, aǧaş aiaqtar, tostaǧandar, erlerdıŋ bas kiımı, oqşantaiy, kıse belbeu, äielder äşekeilerı, syrǧalar, jüzıkterdıŋ de suretı bar.
Dudin osy ekspedisiiasy kezınde Baianauylda bolyp, ataqty Mūsa Şormanovtyŋ auylyna tüsken. Mūsanyŋ aǧasy İsa aqsaqal auyldyŋ auqatty bailarynyŋ bırı eken. Sol kısınıŋ üiınde bolyp, otbasy müşelerın suretke tartqan. Suretşınıŋ kolleksiiasyndaǧy «Domaşnii kostium bogatoi zamujnei jenşiny», «Bogataia kazaşka s detmi», «Svadebnaia ssenka», «Semia bogatogo kazaha» degen sol kezdegı suretter. Mäselen, «Domaşnii kostium bogatoi zamujnei jenşiny» degen aq kimeşek kigen qazaq äielınıŋ suretın alaiyq. Būl äiel İsa aqsaqaldyŋ kelını Maǧida Şormanova eken. Maǧidanyŋ anasy Bädıgül – Şyŋǧys Uälihanovtyŋ qyzy. Demek, būl kısı Şoqannyŋ jienı.
1908-1909 jyldary K.V.Şennikov Aqmola oblysyna qarasty Atbasar, Petropavl uezderınde boldy, al 1910 jyly Semei oblysynyŋ Pavlodar uezıne ekspedisiiaǧa şyqty. Osylaişa, ol da qazaqtyŋ ömırıne, malşaruaşylyǧyna, tūrmys-käsıbıne qatysty suretter men jädıgerlerge qol jetkızdı. Mäselen, K.V.Şennikovtıŋ Kunstkamerada saqtalǧan «Semi sultanov Ablaevyh», «Sultany s jenami i dochermi», «Sultany i kazahi» degen suretterı bar. Mūndaǧy sūltan Abylaev ta – Abylai hannyŋ ūrpaǧy. Ol joǧarydaǧy aitqan Maǧidanyŋ tuǧan aǧasy, iaǧni Bädıgüldıŋ ūly. Būl kısı qazaq auyldaryn aralap, mädeni-aǧartuşylyq jūmyspen ainalysqan eken. Tıptı özınıŋ bır üiın mektepke ainaldyryp, qazaq balalarynyŋ közın aşqan.
1871-1872 jyldary general-adiudant Konstantin Fon Kaufmannyŋ būiryǧymen N.Nehoroşev, P.Priorev jäne G.E.Kryvsov qazaq dalasynda bolyp «Türkıstan albomy» jinaǧyn jasady. Būl albomda joǧarydaǧy üş adam tüsırgen Ortalyq Aziia aimaǧyn mekendegen halyqtardyŋ qolönerı, önerkäsıbı, şaruaşylyǧy, mädenietı, sonyŋ ışınde mädeni, arheologiialyq, etnografiialyq eskertkışterıne qatysty fotosuretter jariialanǧan. Mıne, osyndai suretter arqyly türlı tyŋ derektermen tanysyp otyrmyz.
Ras, soŋǧy kezderı bızdıŋ elımızde de qazaq fototarihyna qatysty köptegen albomdar, tarihi kıtaptar jaryq kördı. Köne suretterdıŋ bırazy sonda jariialandy. Demek, fotoarhivterdıŋ ızdeuşılerı būryn da bolǧan, qazır de bar degen söz. Degenmen, öz basym būryn eşqaida jariialanbaǧan suretterdı tanystyrǧym keledı. Jäne ol maqsatym jaimen oryndalyp ta jür. Är surettıŋ artynda bır qazaqtyŋ, bälkım jüz qazaqtyŋ taǧdyry jatqan boluy mümkın. Bız tanymai jürgen, bıraq qazaq üşın qanyn bergen tarihi tūlǧalar qanşama? Solardy tapsam, qazaqqa qaita tanytsam deimın.
– Fotolardy ızdeuge qūlşynysyŋ qalai oiandy? Eskı suretterdı körgende sol kezeŋdegı qazaqtardyŋ qandai qasietterın, erekşelıkterın baiqai aldyŋ? Özıŋe erekşe äser etken suret boldy ma?
– Mektep kezınde tarihty süiıp oqydym. Sol kezdıŋ özınde tarihqa qatysty keibır derekterge köŋılım qanbaityn. Qaita-qaita türlı sūraq qoiyp mūǧalımdı mezı etetınmın. Olardy da tüsınuge bolady, oqulyqta ne jazylsa sony aituǧa mäjbür. Keiın Almatyǧa kelıp, universitetke tüstık. Basqa derekterde ne jazylǧanyn salystyryp oquǧa tyrystym. Osylaişa, fotoşejıreler älemıne qalai kırıp ketkenımdı özım de baiqamai qalyppyn.
Eskı suretterdı körgende sol älemge, sol kezeŋge ötıp ketkendei küi keşesıŋ. Tarihty kıtaptan oqu bır basqa. Al fotosuretten körudıŋ äserı müldem bölek.
Fotodaǧy qazaqtan ne baiqaǧanymdy aitaiyn ba? Bärınıŋ közınde mūŋ bar sekıldı. Tıptı eŋbektegen balaǧa deiın erkındıktıŋ ne ekenın bılmeitın torda qamalǧan qūs sekıldı körınedı maǧan. Aq patşadan zäbır körgen, azattyq ala almai qor bolǧan qazaqty köremın.
Ras, keibır suretterdegı qazaqtar aibyndy körınedı. Qūsasyn bıldırgısı kelmeitın qazaqtyŋ qaisarlyǧyn körsetkısı kelgendei. Mäselen, Reseidıŋ Märmar saraiynda saqtalǧan Eset batyr Kötıbarūlynyŋ suretın alyp qaraŋyzşy. Janarynda jasyrylǧan jūmbaq bar. Patşanyŋ qylyşy töbesınde oinasa da, jıgerın jasytpaǧan. Sondai qairatty, mınezdı. Būl suret Romanovtardyŋ tūiaǧy – Konstantin Nikolaevich pen Konstantin Konstantinovichke tiesılı fotoqūjattar arasynan tabyldy.
Surettıŋ anyqtamasynda «İset Kutebarov, Chiklinskogo roda, kirgiz. Batyr, izvestnyi po vsei Zauralskoi stepi» degen jazu bar. Surettı 1858 jyly
Qazaq dalasyna kelgen graf, polkovnik N.P.İgnatev pen artilleriia podporuchigı Murenko tüsırıptı. Sol siiaqty Kunstkamerada saqtalǧan Maǧida Şormanovanyŋ suretınen de qazaq äielıne tän biiazylyqty, imandylyqty baiqadym.
– Juyrda Älihan Bökeihannyŋ būryn belgısız bolyp kelgen bırneşe suretın jariialadyŋ. Bızde alaştanuşy ǧalymdar, alaş taqyrybyna qyzyǧatyn ızdenuşıler köp qoi. Osy surettıŋ tarihy men maŋyzy jaily aita ketseŋ.
– Revoliusiiaǧa deiıngı jyldary Peterborda Karl Bulla degen fotograf ötken. Ony orystar «reseilık fotoreportajdyŋ atasy» sanaidy. Mıne, sol kısı Älihandy Bırınşı Duma deputaty bolǧan kezınde suretke tartypty. 1906 jyly Älihan tört aidai türmede otyryp, Peterborǧa endı jetem degende patşanyŋ ükımımen Duma taratylǧan. Būǧan qarsy bolǧan Dumanyŋ bırneşe deputaty narazylyq aktısın qabyldau üşın Finliandiianyŋ Terioki mekenıne jinalǧan. Sol eks-deputattardyŋ arasynda bızdıŋ Älihan atamyz da bolǧan eken. Olar halyqty patşanyŋ būiryǧyna baǧynbauǧa şaqyryp, «Vyborg ündeuıne» qol qoiǧan. Teriokidegı osy tarihi sättı Karl Bulla bastan-aiaq suretke tüsırgen eken. «İskry» jurnalynyŋ 1906 jyldyŋ 30 mausymyndaǧy №30 sanynda «Vyborg ündeuıne» qatysty bırneşe suret jariialanypty. Jurnaldyŋ 389-betınde baq ışınde jinalys qūryp jatqan eks-deputattardyŋ suretı berılgen. Arasynda Älihan Bökeihan da bar eken. Atamyz oryndyqqa jaqsylap jaiǧasyp, qyrynan qaraǧan küiı tereŋ oiǧa batyp ketıptı. Taǧy bır surette Älekeŋ «Vyborg ündeuı» jariialanǧan gazettı qoltyǧyna qysyp, temekısın tartyp tūr. Endı bır surette dastarqan basyna jaiǧasqan. Būl suretter būryn qazaqqa müldem beitanys bolyp keldı. Sondyqtan, Älihan atamyzdyŋ mereitoiyna jasaǧan syiym bolsyn dep elge tanystyrdym.
– Mūraǧattardan tabylǧan suretterdıŋ derek-däiekterın tereŋırek zerdeleu mümkın be? Bızde sonymen ainalysatyn ǧylym iaki ızdenuşı-ǧalymdar bar ma?
– Qazaq fotoşejıresın zerttep jürgen ǧalymdar bızde boluy kerek. Ol jaǧyn anyq bılmeimın. Öz basym fotoşejırege jurnalist retınde qyzyǧuşylyq tanytyp jürmın. Arnaiy ǧylym retınde damytudy tarihşy, etnograftardyŋ enşısıne qaldyrǧanymyz dūrys bolar. Al jalpy zertteimın degen adam üşın būl qyzyq ta qiyn taqyryp. Qyzyǧy sol, ızdengen üstıne ızdene beresıŋ. Tyŋ derekterge qanyǧasyŋ. Qiyny sol, ūzaq prosesterdı bastan ötkeruge tura keledı.
Jalpy, menıŋ oiymşa, qazır tarihty tanystyrudyŋ jaŋa ülgısı jasalu kerek sekıldı. Tarihty fotosurettermen, kartinalarmen, illiustrasiialarmen qabysa tüsındırse, jastardyŋ qabyldauyna, este saqtauyna jaqsy äserın tigızer edı. Äsırese, fototarihty longrid sekıldı zamanaui formattarǧa salyp ūsynsaq, tıpten qatyp keter edı. Būl endı bolaşaqta jasalatyn qadamdar dep bılemın. Elımızdegı muzeilerdı de modernizasiialau qajet! «Muzei tünı» degen sekıldı jaŋa ızdenısterge barmasa bolmaidy. Qazaqty öz tarihyn bıluge qyzyqtyra almasaq, tarihtan sabaq almasaq, erteŋ ūlt retınde ūiysuymyz qiyn bolady.
Sūhbattasqan T. TAŊJARYQ,
"Qala men dala".