— تابىل اعا، اشار-شىلىق جايلى مۇراعات ماتەريالدارىن ۇنەمى جاريالاپ كەلەسىز. بۇل جولى باشقۇرتستانعا جولىڭىز ءتۇسىپتى. باۋىرلاس ەلدىڭ مۇراعاتىنان ەلگە قاتىستى تىڭ دۇنيە كەزدەستىرە الدىڭىز با؟
— بۇل ساپارىم جامان بولمادى. قانجىعامدا جاڭالىق كوپ. ءبىزدىڭ ەلگە دە قاتىستى تىڭ دەرەكتەرگە كەزىكتىم. ءسوزدى مىنادان باستاعىم كەلىپ تۇر. ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمدار اشارشىلىقتا قازاق دالاسىندا 4 ملن-داي ادام قىرىلدى دەگەن مالىمەت ۇسىنادى. بۇل — جالعان اقپارات. قىرىلعان حالىقتى از كورسەتۋ ارقىلى نەنى كوكسەيتىندەرىن تۇسىنبەيمىن. وسى ساپارىمدا باشقۇرتستانداعى رەسپۋبليكالىق مۇراعاتتان 1921-22 جىلعى اشارشىلىق سالدارىنان وداق بويىنشا 6 ملن. ادام ءولدى دەگەن دەرەك تاپتىم. قۇپيا دەرەك. (ال 1931 جىلعى اشتىق بولەك اڭگىمە). اشارشىلىقتا قازاقتان كوپ قىرىلعان حالىق جوق. دەمەك، مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا 1921-22 جىلعى اشارشىلىقتىڭ وزىندە قازاقتىڭ 3 ملن-داي ادامى جەر جاستانعان.
— الاپات اشتىق باشقۇرت حالقىنا دا وڭايعا سوقپاعان بولار؟ ولارعا تيگىزگەن زاۋالى جايلى دا ايتا كەتسەڭىز.
— ارينە، قولدان جاسالعان اشارشىلىق بۇلاردى دا اينالىپ وتپەگەن. 1921 جىلى باستالعان اشتىق 1922 جىلى جالعاسىپ، باشقۇرتستان گۋبەرنيالارىندا 421.352 ادام، 368.330 بالالار اشتىق اۋىرتپالىعىن تارتىپ، اۋرۋ-سىرقاۋ مەڭدەپ، كوبى ءولىم قۇشىپتى. (گاچ.وف.380.وپ.1.د.18.پ21.24.) اشتىقتىڭ كەسىرىنەن السىرەگەندەردى قۋاتى بارلار تامىز ايىندا (86 ادامدى) سويىپ جەي باستاعان. ۋرالسكىدە — 84, ترويتسكىدە — 5, مياسسكومدا — 7, گۋبەرنيا بويىنشا 98 ادامدى سويىپ جەگەن. (گاچ.و.ف.380.وپ.1د18-37.) مىنە، جان شوشىرلىق فاكتىلەر.
ەل بولعاسىن كوسەمسىز بولا ما؟ باشقۇرت حالىق قوزعالىسىنىڭ باسشىسى ا.ا.ۆاليدوۆ كەڭەس باسشىلارىنىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتتارىن اشكەرەلەيدى. ويتكەنى «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن ۇران بۇل جاققا دا جەتكەن ەدى. ونىڭ قۇندى ۇسىنىستارى ناتيجەسىز قالىپ، كوپ كەشىكپەي گۋبەرنيالاردا اشتىق ورتتەي لاۋ ەتە تۇسەدى. ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، 1921 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىندا ۋفا گۋبەرنياسىندا 13 ميلليون پۇت استىق، 2.2 مىڭ پۇت ماي، 12 ميلليون دانا جۇمىرتقا، كىشى باشكەريا بويىنشا 2.2 ميلليون پۇت استىق، 6.2 پۇت ماي جينالعان. شارۋالاردا 39 مىڭ ءىرى قارا، 82 مىڭ قوي، ەشكى بولعان. ولاردى دا سىپىرىپ العان. ارا وسىرۋدەن جينالعان 2.2 پۇت بال دا تاركىلەنگەن. ول ازداي 1921 جىلعى قۋاڭشىلىق قوسىلىپ، ازامات سوعىسى قالجىراتقان ەلدە اشتىق باستالادى دا، حالىق كوتەرىلىسىنە ۇلاسادى. ارىندى وزەندەردىڭ بويىمەن اققان ولىكتەر جاعالاۋلاردا شاشىلىپ جاتتى دەيدى بىزگە جەتكەن دەرەك.
— دەمەك، قىزىل يمپەريا ولاردى دا اياماعان ەكەن-اۋ؟...
— ءبىر «قىزىعى»، اپات وشاعىنىڭ ۇلعايا باستاعانىن سەزىنگەن قىزىل يمپەريا ماسكەۋدىڭ قول استىنداعى از ۇلتتارعا «جىلى شىراي» تانىتقان. مىسالى، سول ۋاقىتتا امەريكا، شۆەتسيا، نورۆەگيا، قىزىل كرەست قوعامدارى اشتىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ازىق-تۇلىك ۆاگوندارىن جونەلتىپ وتىرعان. مۇنى رەسەي دابىرايتىپ كورسەتپەگەن. جاسىرعان. سىرتتان جەتكىزىلگەن كومەكتىڭ قانشا ەكەنى ءالى كۇنگە جۇمباق. الايدا، ەڭ سوراقىسى، قازاقستاندى مۇنداي جاردەمنەن تىس قالدىرعان. وسىنىڭ ءوزى-اق قازاق ۇلتىن جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان قادام دەۋگە جەتىپ جاتىر! مەنىڭشە، لەنين باستاعان قىزىل يمپەريا الاش قايراتكەرلەرىنەن قاتتى شوشىعان. ولارعا سەنىمسىزدىك تانىتقان. قالايدا ۇلتتى قۇرتىپ جىبەرۋگە تىرىسقان عوي. سەبەبى بولشەۆيكتەردىڭ باعدارلامالارى مەن زاڭدارىنىڭ كوبىن الاش كوسەمدەرى تۇزەدى. سوندىقتان دا، ولار “سوتسياليزمگە بىردەن-ءبىر قاۋىپتى جۇرت — الاش” دەپ ۇعىنعانى كامىل.
— ءسوزىڭىزدىڭ تۇبىرىنە ۇڭىلسەك، شەتتەن كەلگەن ازىق-تۇلىك باۋىرلاس باشقۇرت حالقىن اشتىقتان قۇتقارىپ قالدى دەگەندى مەڭزەيدى. وعان قانداي ناقتى دالەلدەرىڭىز بار؟
— جەرى قۇنارلى دا قۇتتى وڭىردە اشىققان حالىققا 1922 جىلدىڭ 6 قاڭتارىندا «ۆينكوبوگو» سۋ كەمەسى 5.900 توننا جۇگەرى ءدانى جانە باسقا دا ازىق-تۇلىك، ءدارى-دارمەك جەتكىزگەن. الگى شەتەلدىڭ كومەگى 5250 اشىققان بالالاردى اسىراسا، 1921 جىلعى جەلتوقسانداعى دەرەك بويىنشا 75 000 بالانى اشتىقتان قورعاۋ كەرەكتىگىن مالىمدەۋمەن قاتار (تسگيارب ف.ر.-و1و1.وپ 1.د.70.ل.29-30) بالالار ءولىمى 40 پايىزعا، ەمشەكتەگى سابيلەر ءولىمى 75 پايىزعا جەتكەنىن قامتىپ ايتىلادى. سول تۇستا امەريكا اكىمشىلىگى اشىققاندارعا كومەك ەسەبىندە 29 تامىزدا ريگادان ماسكەۋگە 8 ۆاگون، 30 تامىزدا 14 ۆاگون تولى ازىق-تۇلىك جونەلتىلگەنىن «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1921 جىلعى 3 قىركۇيەگىندەگى سانىندا جازعان ەكەن. ەلدى اشتىقتان قۇتقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان 2222 اسحانادان 276 686 ادام تاماقتانىپ تۇرعان. «پراۆدا» گازەتىنىڭ جازۋىنشا، رسفسر-دا 1922 جىلدىڭ 1 تامىزداعى مالىمەتىندە 9 ميلليون 554 مىڭ 575 ادامعا ءومىرىن جالعاۋعا امەريكا ازىقپەن كومەك بەرگەنى اشىق ايتىلعان. (ارا) (گارف. ف.ر.1058.وپ1.د.532.ل.99ا). ال بۇل جەردەگى مۇراعات دەرەكتەرىنەن اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاق ەلىنە از دا بولسا كومەك بولدى دەگەندى ءوز باسىم كەزدەستىرە المادىم.
— كەيبىر تاريحشىلار اشارشىلىقتا ولگەن قازاقتاردىڭ سانىن بۇركەمەلەيدى دەپ قالدىڭىز. ونى ناقتى قانداي دەرەككە سۇيەنىپ ايتىپ وتىرسىز؟
— رەسەيدىڭ قۇپيا مالىمەتىندە 1900 جىلى قازاقيادا 10 ملن. حالىق تۇرادى دەپ جازىلعان. بۇدان 10 جىلدان اسا ۋاقىت وتكەندە الاش ارداقتىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ: “الھامدۋليللا، 7 ملن. قازاق بارمىز”، — دەپ ناقتىلايدى. دەمەك، ەكى ارادا ءوسىم جوق. بالكىم، جۇت پەن اشارشىلىق جايپاپ تاستاعان. ورىستىڭ ساجنيكوۆ دەگەن تاريحشىسى 1915 جىلى جازعان ماقالاسىندا: “قازاقتاردىڭ ءاربىر ۇيىنە بارعاندا، قانشا بالاڭ بار دەسە، 4-5 قارا دومالاق دەپ ايتادى. ناقتى ادام سانىن ايتپايدى ولار. ويتكەنى رەسەيدىڭ وتارى بولعاندىقتان، سالىقتان قورقادى”، — دەپ جازادى. ونىڭ بولجامىنشا، تاپ سول ۋاقىتتا قازاقيادا 8,5 ملن. ادام تىرشىلىك كەشكەن. ال 1921-22 جىلى اشتىقتان ءتىرى قالعان قازاق سانى 4 ملن. جوعارىدا كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرمەن سالىستىرساق، قالعاندارى قايدا ۇشىپ كەتكەن؟ وسىعان مەن رەنجيمىن. اشتىق تۋرالى جازعان فرانتسۋز جازۋشىسى يزابەللا: “1921 جىلدان باستالعان اشتىق قازاقستاندا 1934 جىلعا دەيىن جالعاستى. اشتىق ءتورت كەزەڭنەن تۇردى. وسى كەزەڭدە قازاقتاردىڭ 80 پايىزى قىرىلدى. بۇل گەنوتسيدتەن دە اسىپ كەتتى”، — دەپ جازادى. وسىنداي دەرەكتەردى كورىپ وتىرىپ، قالاي شىدايسىڭ؟ راسىن ايتۋ كەرەك، قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشتىق قازاقتىڭ تەكتىلىگىن جويدى. سونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ كەلەمىز.
— تابىل اعا، اشارشىلىق جايلى از جازىلعان جوق. جازىلا دا بەرمەك. بۇل — قازاق حالقى ءۇشىن ۇمىتىلماس قاسىرەت! ءسوز سوڭىندا ءسىزدى قازىر قاتتى مازالاپ جۇرگەن ماسەلەگە توقتالساق؟...
— ۋكراينا جەرىندەگى اشتىق تۋرالى تاريحي دەرەكتەر ايتىلدى. ولاردا حالىقتىڭ 11 پايىزى قىرىلعانى ناقتىلاندى. مۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ تۇسىندا-اق مويىنداتتى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ 80 پايىزى، ءتورت بىردەي اشتىقتا قىرىلعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم، ەش جەردە ناقتى دەرەكپەن دالەلدەگەن جوق. مەن ماقساتىم — وسىنىڭ تۇبىنە جەتۋ. وعان عۇمىرىم جەتە مە، بىلمەيمىن.
ناعاشىباي قابىلبەك،
