جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىندا ورىن العان قاقتىعىسقا بايلانىستى مەملەكەت باسشىسى قاسىم – جومارت توقاەۆ لەزدە ءۇن قاتتى.

• مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالعىرتتىعى سالدارىنان ارانداتۋشىلار قانتوگىس جاسادى. ولار جازالانادى. مەملەكەت زارداپ شەككەندەرگە قولداۋ كورسەتەدى. بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم — ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز، ونى بۇزۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىعى جوق! – دەپ جازدى پرەزيدەنت تwitter – دەگى پاراقشاسىندا.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ جامبىل وبلىسىنداعى جاعدايعا بايلانىستى مالىمدەمەسى دە كەشىككەن جوق. مالىمدەمەدەن كەيىن پرەمەر – ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بەردىبەك ساپارباەۆ پرەزيدەنتتىڭ جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ، جاپا شەككەندەرگە كومەك ۇيىمداستىرۋ، وقيعانىڭ سالدارىن جويۋ تۋرالى تاپسىرماسىن الىپ،  ۇكىمەتتىك كوميسسيانى باستاپ، قوردايعا كەتتى. سول ساپار ساپارباەۆتىڭ ۆيتسە – پرەمەر رەتىندەگى سوڭعى ءىسساپارى ەكەن. كەيىننەن ول قر پرەزيدەنتى ق. توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى.

دۇنگەندەر بىرەۋگە سەنىپ وتىر ما؟

قۇدايعا شۇكىر، مەملەكەت بار، بيلىك بار. بيلىك تەك ولگەندەردى تىرىلتە المايتىن بولار، بىراق ورتەنگەن ءۇيدى قالپىنا كەلتىرەتىنى، شەكارا اسقان ازاماتتاردى دا جىلى وشاعىنا قايتاراتىنى، قوردايدى قايتادان بەيبىتشىلىك بەسىگىنە بولەيتىنى بەلگىلى. پرەزيدەنتتىڭ شۇعىل قيمىلىنا، باتىل ساياساتىنا، ونىكتى جۇمىسىنا سەنەمىز، سوندىقتان وقيعادان كەيىنگى  جاعدايعا اسا ءبىر الاڭداماي وتىرمىز. ءبىزدى وقيعا دەيىنگى جاعداي الاڭداتىپ وتىر.

بىرىنشىدەن، دۇنگەندەر وسى جەردىڭ يەسى ءارى زاڭدى ميراسقورى قازاقتارعا نەگە زىركىلدەدى؟ اۋەلدە ءبىر قازاقتىڭ قىزىن زورلاعان ولار ەندى اقساقالىمىزدى نەگە سابادى؟ دۇنگەندەر بىرەۋگە سەنىپ وتىر ما؟ وسى سۇراق مازا بەرمەيدى. ەكىنشىدەن، قازاق تاريحتا بىرەۋگە زارەدەي زيان قىلعان ۇلت ەمەس. قازىبەكتىڭ «ءبىز قازاق مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە تيىسپەي جاي جاتقان ەلمىز!» دەگەنى – دەگەن. قازاق نەگە دۇنگەندەردىڭ ءۇيىن ورتەپ، وزدەرىن قۋدى؟ دەمەك، كەتكەن كەك، قايتپاعان ەسە، ىشكى ەسەپ بار. ايتپەسە، ايەل، بالا – شاعانى قۋىپ، بىرەۋدىڭ شاڭىراعىن ورتەيتىن بەزبۇيرەك ۇلت ەمەس ءبىزدىڭ قازاق. ولاردىڭ دۇنگەننىڭ قاتىن – بالاسىندا شارۋاسى دا بولماعان. ۇكىمەتتىڭ كوميسسياسى نە شەشىم ايتادى؟ باياعى قازاق كىنالى بولىپ شىقپاي ما؟ بۇل – ءۇش.

ارازدىق — اشۋعا، اشۋ — قاقتىعىسقا ۇلاسقان.

الەۋمەتتىك جەلىدە قوردايداعى جاعدايدى اركىم ارقالاي بايانداۋدا. اقپاراتتاردىڭ دەنى – ءبىرىن – ءبىرى قايتالايدى. ءاربىر اقپارات كوزى، ءاربىر جۋرناليست دەرەكتەردىڭ «تىسىن جاڭارتىپ، ءوڭىن اۋىستىرىپ» ءوز پوزيتسيالارىنا ىڭعايلاعان. وقيعا ورىنىندا بولىپ، قورداي شىندىعىن كوزىمەن كورگەن ءجۋرناليستىڭ ءبىرى — «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى وڭعار قابدەن. ارىپتەسىمىز ورتەنگەن كوشەلەردى كەزىپ، جەرگىلىكتى حالىقپەن پىكىرلەسىپ، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تىكەلەي ەفيرگە دە شىعىپ وتىردى. ءبىز وقيعا تۋرالى ناقتى اقپاراتتى سايتتاردان كوشىرمەي، ورتاسىندا جۇرگەندەردەن الايىق دەپ وڭعار ارىپتەسىمىزبەن بايلانىستىق. پورتالدىڭ رەداكتورى ۋاقىت تاۋىپ، Whats App ارقىلى جولداعان ساۋالدارىمىزعا لەزدە جاۋاپ بەردى.

وڭعار قابدەننىڭ ايتۋىنشا، دۇنگەندەردىڭ قازاقتىڭ قارياسىن سوققىعا جىعۋى — وقيعانىڭ تاپ ءبىر سەبەبى ەمەس. ۇلتتار اراسىندا وسىعان دەيىن ارازدىق بولعان. سول ارازدىق اشۋعا، اشۋ قاقتىعىسقا ۇلاستى. جاڭا جىلدىڭ الدىندا، جەلتوقساننىڭ 10 – ى كۇنى دۇنگەندەر ەكى مۇعالىمدى ۇرعان. ونىڭ الدىندا مەملەكەتتىك تۋدى ورتەپ جىبەرگەن. ولاردا قازاقتاردى مەنسىنبەۋشىلىك بولعان.

• قورداي اۋدانىنداعى ەڭ ۇلكەن اۋىلدار – ماسانچي مەن سورتوبە. ماسانچي اۋىلىندا 18 مىڭ دۇنگەن، سورتوبە اۋىلىندا 24 مىڭ دۇنگەن تۇرادى ەكەن. بۇل ەكى اۋىلدا جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ۇلەسى – 10 پايىز عانا. دۇنگەندەر وتە باي تۇرادى. قازاقشا سويلەمەيدى. مۇعالىمدەرگە «بىزگە قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى جوق. ماتەماتيكا مەن دۇنگەن ءتىلىن وقىسا جارايدى!» دەيتىن كورىنەدى.

ولار وزدەرىنىڭ بوتەن ەلدە ەكەندىكتەرىن مۇلدە سەزىنبەيدى. توبەلەستىڭ الدىندا «جەر – سەندەردىكى، بيلىك – بىزدىكى!» دەپ ۇرانداتقان وسىلار بولاتىن.وسىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى تۇسىنىكتى ەتىپ تۇرعان جوق پا؟ دۇنگەندەر وزدەرىن اۆتونوميامىز دەپ سەزىنەتىن سىڭايلى.

قوردايداعى وقيعانى قانشا جەردەن تۇرمىستىق جانجال، بۇزاقىلىق دەسەك تە، شەتەل باسپاسوزدەرى، ۇلكەن اقپاراتتىق اگەنتتىكتەرى ۇلتارالىق قاقتىعىسقا جاتقىزۋدا. شىن مانىندە سولاي. بۇزاقىلىق بولسا، ەكى تاراپ «باس سىنسا بورىك ىشىندە، قول سىنسا جەڭ ىشىندە» دەپ تارقاسۋشى ەدى. بىراق، 10 ادامنىڭ ءولىمىن قايدا قويامىز؟ بۇزاقىلىق ۇلتارالىق قاقتىعىسقا سەبەپ بولىپ وتىر.

قوردايدا قارۋ داۋىسى ەستىلدى. قارۋدى ءبىرىنشى قولدانعان – دۇنگەندەر. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ايتۋىنشا، دۇنگەندەر اۆتومات اسىنىپ شىعىپ، وق جاۋدىرعان. جاعدايدى باقىلاۋعا الۋعا كەلگەن پوليتسەيلەر دە قارۋدى كورىپ ءسال ابدىراپ قالىپتى. ولار دۇنگەندەر مىلتىق اسىنىپ شىعادى دەپ كۇتپەگەن. قازاقتاردى قارۋمەن قۋالاعان. قاشقانداردىڭ كولىگىن ورتەۋدى دە سولار باستاعان. دۇنگەندەردىڭ ۇيلەرىنىڭ، كافەلەرىنىڭ، دۇكەندەرىنىڭ، كولىكتەرىنىڭ ورتەنۋى – قازاقتاردىڭ جاۋىزدىعى نە بولماسا باسبۇزارلىعى ەمەس، دۇنگەندەردىڭ ىسىنە جاساعان قارىمتاسى عانا.

ۇيلەردىڭ كوپ ورتەنگەنىن، ءورتتىڭ جان – جاقتان بولعانىن ءوزىمنىڭ كوزىممەن كوردىم.

قاقتىعىس ءبىر تۇندە ءورشىدى، تاۋلىك ىشىندە باسىلدى. ويتكەنى، ىشكە اسكەر مەن پوليتسيا كىرىپ، جاعدايدى تۇراقتاندىردى.

باسىندا 8 ادام قايتىس بولدى، 8 – ءى دە دۇنگەن ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دەگەن اقپارات تاراپ، ەسىمدەرى جاريالاندى. اراسىندا قازاقتىڭ بار ەكەنى ايتىلمادى. بىراق، ءبىز سول كۇنى قورداي اۋدانى، تالاپتى اۋىلىندا تۇراتىن 1995 جىلى تۋعان دارحان ءابدىراحىم دەگەن قازاق جىگىتىنىڭ ولگەنىن، بىرنەشە قازاقتىڭ جوعالىپ كەتكەنىن ەستىدىك. بۇل تۋرالى رەسمي اقپارات كەيىن عانا بەرىلدى.

قاقتىعىستان كەيىن دۇنگەندەر اۋىلدان قاشىپ كەتتى. ارينە، تىنىشتىقتى مىلتىق داۋىسى بۇزعاننان كەيىن ەشكىم دە قاۋىپتى جەردە قالعىسى كەلمەيدى. دۇنگەندەردىڭ ءبىرازى دەرەۋ قىرعىزستانعا ءوتتى. وسى جەردە ءبىر كۇدىك بار. قىرعىز ەلىنە شەكارادان 4 مىڭ جارىمداي دۇنگەن ءوتىپتى. 7000 – داي ادام ءوتتى دەگەن دە دەرەك ايتىلدى. قازاقستان ازاماتتارى مىڭداپ بوتەن ەلگە قالاي ءوتتى؟ ياعني ولاردا قوس ەلدىڭ دە ازاماتتىعى بولعان. قىرعىزستانعا قىرعىزستاننىڭ ازاماتى بولىپ، سول مەملەكەتتىك پاسپورتىمەن وتكەن. ولارعا قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن كىم بەردى؟ سونىڭ ءبارى تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى.

دۇنگەندەردىڭ اراسىندا دا تىنىشتىقتىڭ بۇزىلعانىن، تاتۋلىقتىڭ ءجىبى ۇزىلگەنىن قالامايتىن بەيبىت حالىق بار. وقيعا بولعان ءتۇنى دۇنگەننىڭ اقساقالدارى «بۇل نە بولىپ كەتتى؟ قازاقتارمەن ارامىز مۇنداي ناشار ەمەس ەدى عوي!؟ ءبارىمىز دە مۇسىلمانبىز. قالاي بولعانى؟» دەپ جىلاپ وتىرىپتى.

جۋرناليست رەتىندە دە، قازاقتىڭ ۇلى، ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە دە جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ، مەملەكەتتى قۇراۋشى ۇلتتىڭ، ياعني ەل مەن جەردىڭ يەسى قازاقتىڭ مارتەبەسىن ايقىندايتىن، باسقا ۇلتتاردان ءبىر باس ارتىق قوياتىن زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.

بۇل قاقتىعىس ءبىرىنشى قاقتىعىس ەمەس. وزگە ۇلتتان ۇيات بولادى دەپ ءبارىن جىلى جاۋىپ، جاۋىردى جابا توقي بەرەتىن بولساق، قازاقتىڭ بەدەلىن زاڭ قورعامايتىن بولسا، بۇل وقيعا ءالى تالاي قايتالانادى. باسقا ۇلتتارعا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋدىمىندەتتەۋ كەرەك. بيلىك بىرلىكتى بەرىك ۇستاۋدى، ۇلتارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋدى حالىقتىڭ مويىنىنا ارتىپ، بۇلىك بولسا ەلدى كىنالاي بەرمەۋى كەرەك. حالىقتا ونسىز دا ماسەلە كوپ. ولار بوتەن ۇلتتىڭ الدىندا قورسىنعاندى كوتەرمەيدى. «قايتسەم بالا – شاعامدى اسىرايمىن؟»، «قايتسەم نەسيە، قارىزىمنان قۇتىلامىن؟» دەپ قينالىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ جۇيكەسىنە شي جۇگىرتىپ ويناۋعا بولمايدى. مۇنىڭ سالدارى اۋىر بولۋى مۇمكىن. قازاق ۇلتىنىڭ مارتەبەسى مەن ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى بيلىك بيىگىنەن كوتەرىلمەسە بولمايدى. وزگە ۇلتتاردىڭ ءبارى دە اۋقاتتى تۇرادى. بۇعان  ەڭبەكقورلىعى دا سەبەپ بولار، بىراق مەملەكەت تە ولاردىڭ باسىنان سيپاپ وتىر. – دەيدى بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا جۋرناليست، «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى وڭعار قابدەن.

وڭعار ارىپتەسىمىزدىڭ ءسوزى ويلاندىردى. جارايدى، قاقتىعىس باستالدى،تىنىشتىق بۇزىلدى. اۋىل ءومىر ءۇشىن قاۋىپتى ايماققا اينالدى. قاۋىپتەن الىس جەرگە كەتۋ كەرەك.  قاۋىپ – قاتەردەن الىس بولامىز دەپ دۇنگەندەر ءۇيىن تاستاپ قاشسىن، اۋدانىن، وبلىسىن تاستاپ قاشسىن. بىراق، ءوزىن وسى ەلدىڭ ءبىر بولشەگى، قازاقتى وتانداسى سانايتىن ازامات مەملەكەتىن تاستاپ قاشا ما؟ بۇل نەنى بىلدىرەدى. ءبىز 130 ۇلتتىڭ بالاسىنىڭ اۋىزىنا اسىمىزدى توسىپ، «كوك تۋدىڭ استىندا كوڭىلدى جۇرىڭدەر! اسسامبلەيا تۋىنىڭ استىندا اسىر سالىڭدار!»دەپ وبەكتەپ وتىرمىز – اۋ. سول وبەكتەۋ تۇبىمىزگە جەتەتىن سياقتى. مەملەكەتىنە سەنسە، اتى دارداي اسسامبلەياعا سەنسە دۇنگەن دۇركىرەي كوشىپ، شەكارا اسىپ كەتەر مە ەدى؟ ءوز باستارىنا كۇن تۋعاندا مىناۋ. قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن، الدەقالاي كۇن تۋسا بۇلار قازاقتىڭ جەرى ءۇشىن قولىنا قارۋ الىپ، جاۋعا شاپپايدى – اۋ!؟ دورباسىن ارقالاپ، تىنىش جاققا شابۋى بەك مۇمكىن.

قاقتىعىس دۇنگەندەردەن باستالعان. قازىردىڭ وزىندە «قازاقستان – كوپ ۇلتتى مەملەكەت! بىزگە بىرلىك قىمبات. باسقا ۇلتتى كەمسىتۋگە، قورلاۋعا بولمايدى. دۇنگەن اعايىندارمەن تاتۋ بولۋىمىز!» كەرەك دەگەن اڭگىمەنى رەسمي باسىلىمدار ايتا باستادى. وسى اڭگىمە ەرتەڭدۇنگەندى —  جابىرلەنۋشى، ال قازاقتى زورلىق قىلۋشىعا، جاۋىز، قىلمىسكەرگە اينالدىرىپ جىبەرمەي مە؟

دۇنگەنگەندىڭ بولاشاعى قىتايمەن بايلانىستى ما؟

ماقالانى وقىپ وتىرعان ادام «مىنالار «دۇنگەن، دۇنگەن!» دەپ قويمادى عوي دەيتىن بولار. ولاي ايتا بەرمەس ەدىك. سەبەپتەر بولىپ تۇر.

بيلىك باسۋ ايتتى، ەل ساباسىنا ءتۇستى. دۇنگەندەر ءالى دۇرلىگىپ جاتىر ما ەكەن؟ ول ۇلتتىڭ دا رەسمي وكىلدەرى ورتاق ساياساتقا ءۇن قوسقان بولار. سونى بىلەيىك دەپ، قازاقستان دۇنگەندەرى اسسوساتسياسىنىڭ توراعاسى حۋسەي داۋروۆتىڭ Facebook جەلىسىندەگى پاراقشاسىنا كىردىك. كىردىك تە، قىتايعا كىرىپ كەتكەندەي بولىپ، ءسال تۇرىپ قالدىق. جازبالارىنا قاراساڭ حۋسەي مىرزانى قازاقستان دۇنگەندەرىنىڭ ەمەس، قىتاي دۇنگەندەرىنىڭ اسسوساتسياسىنىڭ توراعاسى دەپ ويلايسىز. ول بىرەسە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعۋ تۋرالى شەشىمىنە قولداۋ بىلدىرەدى، بىرەسە «قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى تاۋار اينالىمى ءبىر جىلدا 110 ملرد. دوللاردى قۇرادى!» دەپ ماقتانادى، «الماتىعا قىتايدىڭ ەڭ كرەاتيۆتى قالاسى شەنچجەننان قىتاي جاستارى كەلدى!» دەپ ءسۇيىنشى سۇرايدى، «مى س ۆامي ۋحانتسى، مى س ۆامي كيتاي!» دەپ قىتايعا جىگەر بەرەدى، «قحر توراعاسى سي تسزينپين حالقىمەن بىرگە دەپ…» كوكىرەگىن تاعى دا ماقتانىش كەرنەيدى دۇنگەنباسىنىڭ. ول ءتىپتى، وقىرماندارىن ۇزاق ءومىر ءسۇرۋدىڭ دە قىتايشا ءادىسىن ۇستانۋعا شاقىرادى. حۋسەي مىرزا «قازاقستاندىقتاردىڭ زەينەتاقى جۇيەسى تۇگىلى، بيلىككە دەگەن سەنىمى جوعالىپ بارادى. كىنالى مينيسترلەر مەن شەنەۋنىكتەر وتستاۆكاعا كەتۋى ءتيىس!» دەپ ورىس تىلىندە جازبا جازىپ، بيلىكتى دە سىناپ قويادى. بۇل كىسى سوندا دۇنگەندەردىڭ بولاشاعىن قازاقستانمەن بايلانىستىرىپ وتىر ما، الدەقىتايمەن بە؟

قانشا دەگەنمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى عوي، ەلدىڭ ازاماتى عوي، دۇنگەندەردىڭ اتىنان بىرلىكتىڭ، ادامدىقتىڭ  ءسوزىن سويلەپ، پرەزيدەنت ق. توقاەۆتىڭ «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسىنا ءۇن قوسقان شىعار دەپ، ونى قارادىق. پرەزيدەنتتىڭ ماقالاسىن اشىپ تا قاراماعان بولار، بىراق قىتاي حالىقتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ەلشىسى چجان حانحۋەيانىڭ ارنايى «ينتەرفاكس» ءۇشىن جازعان «كيتايسكي سينتسزيان – پرەكراسنوە مەستو گدە تساريت گارمونيا» دەگەن ماقالاسىن الەمگە جار سالىپ جاريالاپ قويىپتى پاراقشاسىنا. سويتكەن، حۋسەكەڭ جان كەرەك بولعاندا، اقپاننىڭ 8 – ءى كۇنى ساعات تۇنگى 04: 30 – دا «قۇرمەتتى، قاسىم – جومارت كەمەلۇلى! سىزدەن شۇعىل ارادا قورداي اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىنا اسكەر ەنگىزۋىڭىزدى سۇرايمىز…سىزدەن ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ساقتاۋىڭىزدى، باسبۇزارلىقتى توقتاتۋىڭىزدى جانە بەيبىت ءومىرىمىزدى قايتارۋىڭىزدى وتىنەمىز… كومەكتەسىڭىز بىزگە، بالالاردى جانە قارتتاردى قۇتقارىڭىز!» دەگەن جازبا قالدىرادى.

وسىنى كورىپ، «قازاقتىڭ باۋىرىندا جىلان جىلىنىپ جاتقان جوق پا؟» دەپ تە ويلاناسىڭ.

ءتۇيىن.

ارينە، ۇلتىمىزدى سۇيەمىز، ونىڭ قور بولماعانىن قالايمىز. بىراق، باسقا ۇلتتاردى جەك كورەمىز دەگەن ءسوز ەمەس. اتادان كەلگەن قان جاۋعا ءتۇيىلىپ، قوناققا جايىلۋدى ۇيرەتتى. انادان كەلگەن ءسۇت جاتقا دا جاقىنعا دا مەيىرىممەن قاراۋدى ۇيرەتتى. اسىل ءدىنىمىزدىڭ قاسيەتتى كىتابى قۇران «شىن مانىندە مۇمىندەر – باۋىر!» دەپ تاربيەلەدى.  اللانىڭ ەلشىسى، ادامزاتتى اسىلى (وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن) مۇحاممەد پايعامبار دا «ءدىن – كوركەم مىنەز» دەپ، ال شىنايى مۇسىلمانعا «وزگەلەرگە تىلىمەن دە، قولىمەن دە زيان كەلتىرمەگەن ادام» دەگەن انىقتاما بەرىپ، سوعان ساي بولۋعا شاقىردى. ءداستۇرىن دىنىمەن ەگىز ورگەن قازاقتىڭ مۇسىلمان بالاسى رەتىندە بىرەۋدى كەمسىتۋگە ارىمىز بارمايدى.

ۇلتارالىق داۋ تۋسا، «بارىنەن دە بەيبىتشىلىك پەن بىرلىك كەرەك! بىرلىك شايقالسا،تاۋەلسىزدىككە زيانى تيەدى» دەيمىز. ال سول تاۋەلسىزدىك كىمگە كەرەك؟ بارىنەن بۇرىن قازاققا كەرەك ەمەس پە؟ سوندىقتاندا، قازاقستانداعى قانداي شەشىم دە قازاقتىڭ ىڭعايى ءۇشىن قابىلدانسا ەكەن! ايتقىمىز كەلگەنى سول.

باۋىرجان شيرمەدينۇلى،

باتىس قازاقستان وبلىسى

سىرىم اۋدانى