قازاق دالاسىنىڭ قۇپياسى تاۋسىلمايدى. ءاربىر توبەگە ءتىل بىتەدى. تۇرتە قالساڭىز، تالاي تىلسىم سىردىڭ كىلتى تابىلادى. بىراق ءبىز بۇگىن سونداي ىزگى ءىستى ءوز دەڭگەيىندە اتقارا الماي كەلەمىز. ونىڭ جاسىرىپ-جابارى جوق. مادەني مۇراعا قامقورلىق كورسەتەمىز دەيمىز. وكىنىشتىسى، قانشاما كونە شاھار، تاريحي دۇنيە جانە قۇندى جادىگەرلەر ءوز كەزەگىن كۇتىپ وتىر. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىك نارسە، كەزىندە تۋعان توپىراقتاعى تالاي قۇندىلىققا قىرىن قاراپ، ولاردىڭ كەيبىرىن جوعالتىپ الا جازدادىق. سودان ءالى كۇنگە دەيىن وپىق جەپ كەلەمىز. بۇل قاشانعا دەيىن سوزىلادى؟ ازىرگە بەلگىسىز. ايتەۋىر ءبىر-ەكىلى قۇندىلىقتىڭ قادىرىنە جەتكەنىمىزگە شۇكىرلىك ەتىپ جۇرگەن جايىمىز بار. جالپى، ءبىزدىڭ تاريحقا دەگەن ادالدىعىمىز، وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزدى تارازىعا تارتۋعا نيەتىمىز قانداي دەگەن ساۋال وزدىگىنەن تۋىندايدى. ارينە، اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتە قويماسپىز. دەگەنمەن جاسالعان جۇمىستان ءالى دە اتقاراتىنىمىز از ەمەس. ءتىپتى سول ىستەردىڭ العاشقى ساتىسىندا ءجۇرمىز دەسەك تە، ارتىق بولماس. ويتكەنى كۇننەن-كۇنگە كوزدەن جوعالىپ بارا جاتقان كەيبىر كونە قالالاردى كورگەندە وسىنداي وي تۇيۋگە ءماجبۇر ەكەنىمىز جاسىرىن ەمەس.
ارحەولوگ عالىمدار ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندە وسىنداي ەسكى شاھارلاردىڭ قاتارى مول ەكەندىگىن ايتادى. سولاي بولاتىن سەبەبى دە بار. باعزى زامانداردا ءبىزدىڭ اتا-بابالار، نەگىزىنەن، وسى ءبىر كەلبەتى كوركەم، جەرى جاننات مەكەندى قونىس ەتكەن كورىنەدى. ەندەشە، كونە كەزەڭدە وركەنيەت ورەسىنە شىققان ەل بولعانىمىزدى ايعاقتايتىن وسىنداي قۇندىلىقتى قاستەر تۇتىپ، سولاردا قورعاۋ باعىتىندا ناتيجەلى ءىس-شارالاردى قولعا الۋدىڭ قاجەتتىگى كوزگە كورىنىپ تۇر.
قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى سايدەن جولداسباەۆتىڭ ايتۋىنشا، كوپتەگەن وبالار مەن ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ءۇستى كورشى جاتقان اۋىلدارداعى قازا بولعان ادامداردىڭ زيراتتارىنا اينالىپ كەتكەن. ويتكەنى كەزىندە ونى باقىلاعان ەشكىم بولعان جوق. سونىڭ سالدارىنان قاستەرلى ورىندار زيراتقا اينالدى. بۇل جەردە قاراپايىم حالىققا ەشقانداي وكپە ارتۋعا بولماس. ولار سول كەزەڭدە تاريحي جادىگەرلەردىڭ باعاسىنا جەتە الماي ءجۇردى.
سايدەن جولداسباەۆ، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى ارحەولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:
– مەن ۇزاق جىلدان بەرى سىعاناق قالاسىن زەرتتەپ ءجۇرمىن. سوندا جاڭاعىداي كورىنىستى بايقادىم. ياعني تالاي عاسىرلار بويى باستى ورداعا اينالعان قالانىڭ ۇستىندە زيراتتار كوبەيىپ كەتكەن ەكەن. مەنىڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىمە بيىل تۇپ-تۋرا 10 جىلدان اسىپ وتىر. سودان بەرى رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى باسىلىمدارعا بىرنەشە ماقالا جاريالادىم. زيراتتىڭ باسىنا اتى-ءجونى جازىلعان ادامداردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىن تاۋىپ الىپ، باسقا جاققا قايتا جەرلەۋىن سۇرادىق. كەيبىر ادامدار ءتۇسىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە 30-عا جۋىق زيراتتى وزگە ورىندارعا كوشىردىك. ءبىزدىڭ ايتقانىمىزعا قۇلاق اسقان ازاماتتارعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. زەرتتەۋ كەزىندە قالانىڭ ورتاسىنداعى ورتالىق مەشىتتىڭ، قالانىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىنداعى ءتورت بولمەلى ەرزەن حان كەسەنەسىنىڭ، شىعىس قاقپاسىنىڭ الدىنداعى ھيساميددين مەن حۋساميددين عۇلامالاردىڭ كەسەنەسىنىڭ كىرپىشتەرىن تولىق الىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇر. جەرگىلىكتى قاريالار بۇل جاعدايدىڭ وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا ورىن العانىن ايتادى. 1927 جىلى بۇل قالادا بەلگىلى ارحەولوگ الەكساندر ياكۋبوۆسكي بولعان ەكەن. سول ساپارىندا بۇزىلىپ جاتقان مەشىتتى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الىپتى. اتالمىش دۇنيەنى جۋرنالعا شىعارعان نۇسقاسىن تاۋىپ الدىق. سول عالىمنىڭ جازۋى بويىنشا مەشىتتىڭ قامىس، جىڭعىل شىعىپ كەتكەن ورنىن تاپتىق. وندا قازبا جۇمىسىن جۇرگىزدىك. قۇلاندى جەردى ارشىپ الدىق. جالپى، اتالمىش عيماراتتى العاش زەرتتەپ، ونىڭ جوباسىن سىزىپ قالدىرعان ۆ.كاللاۋر ەكەن. قازبا جۇمىسى ول عالىمنىڭ جوباسىن تولىقتاي انىقتادى. ال ياكۋبوۆسكيدىڭ سۋرەتى بويىنشا ەسكەرتكىشتەردى قايتا جوندەۋ ۇجىمى عيماراتتى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ جاتىر.
ارحەولوگ عالىمدار وبالاردىڭ بۇزىلۋ جاعدايى وسىدان 30-40 جىلداي بۇرىن كەڭىنەن ءورىس العانىن تىلگە تيەك ەتەدى. وكىنىشكە قاراي، سول كەزەڭدە ولارعا ءتايت دەگەن ازامات كەزدەسە قويعان جوق ەكەن. ءتۇرلى سەبەپتەرمەن وسىنداي جاعدايعا تۇسكەن وبالار تاعدىرى ەشكىمدى ويلاندىرا قويماعان. ءتىپتى سونداي جاعداي ءالى دە كەزدەسىپ قالادى ەكەن. س.جولداسباەۆتىڭ سىعاناق قالاسىن زەرتتەپ كەلە جاتقانىنا 10 جىلدان اسسا دا، سودان بەرى جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ ولارعا نازار اۋدارا قويماعانىن جاسىرعان جوق. ۇستىمىزدەگى جىلى سىر ءوڭىرىنىڭ اكىمى قىزمەتىنىڭ تىزگىنىن قولعا ۇستاعان قىرىمبەك كوشەرباەۆ ءوزىنىڭ مادەني مۇراعا قامقورلىعىن ناقتى دالەلدەي ءتۇستى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازىر سىعاناق قالاسى اۋماعىندا اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي جاساۋ ويلاستىرىلىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا وڭىردە وبلىس اكىمى جانىنداعى عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەس قۇرىلىپ، سول باعىتتا ناقتى جۇمىستار باستالىپ كەتتى. دەسە دە، ءالى دە قولعا الاتىن ىستەر از ەمەس. ويتكەنى وبلىس اۋماعىندا مۇنداي كونە ورىندار سانى وتە كوپ. ولاردىڭ بارلىعىن تۇگەندەپ شىعۋ قانشاما ۋاقىتقا سوزىلادى. ونىڭ سىرتىندا قوماقتى قارجى قاجەت ەكەنى بەلگىلى.
كەيبىر عالىمدار داريا بويىندا 1000-نان استام مادەني مۇرانىڭ بار ەكەنىن ايتادى. ايتسا ايتقانداي، ولاردىڭ سانىن ساناپ شىعۋ دا مۇمكىن بولماي تۇر. سونىڭ سالدارىنان كەيبىر كونە شاھارلار كوزدەن تاسا قالىپ، جەلدىڭ وتىمەن، جاۋىننىڭ سۋىمەن شوگىپ بارادى. ونى جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق تا بايقاپ جۇرگەنگە ۇقسايدى.
التاي قوجاعۇلۇلى، جاڭاقورعان اۋدانى، كەلىنتوبە اۋىلىنىڭ تۇرعىنى:
– بالا كەزىمىزدە قۇميان شاھارى بۇل ءبىر-بىرىمەن جالعاسىپ، ءتورتبۇرىشتى، بيىك بولىپ تۇراتىن. جىلدان-جىلعا الاسارىپ بارادى. بۇل قالانىڭ تاريحتا اتى بار. وكىنىشكە قاراي، زاتى جوق سەكىلدى. وسىلايشا قالا جويىلىپ بارادى. جەرگىلىكتى حالىق اۋزىنداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، شاھار شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن قۇلدىراعان.
ءبىز ءۇشىن ءاربىر مۇرانىڭ ورنى ەرەكشە. وزگەنىڭ الدىندا ەڭسەمىز تىك بولسىن دەسەك، وعان ەنجارلىق تانىتپايىق. وكىنىشتىسى، سول قالالاردىڭ بارلىعىنا زەرتتەۋ جۇمىستارى وسىدان قانشاما جىلداي بۇرىن جۇرگىزىلگەن. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ولاردىڭ كوبى قاراۋسىز قالىپ تۇر. كۇنى ەرتەڭ ولار جويىلىپ جاتسا، قانشاما قۇپيا سول كۇيىنشە اشىلماي قالۋى دا كادىك. وسى جاعىن ويلانىپ كورەلىكشى…
ءادىلجان ۇمبەت،
قىزىلوردا وبلىسى،
«الاش ايناسى».
