Kóne shaharlar zıratqa aınalyp barady

2508
Adyrna.kz Telegram

Qazaq dalasynyń qupııasy taýsylmaıdy. Árbir tóbege til bitedi. Túrte qalsańyz, talaı tylsym syrdyń kilti tabylady. Biraq biz búgin sondaı izgi isti óz deńgeıinde atqara almaı kelemiz. Onyń jasyryp-jabary joq. Mádenı muraǵa qamqorlyq kórsetemiz deımiz. Ókinishtisi, qanshama kóne shahar, tarıhı dúnıe jáne qundy jádigerler óz kezegin kútip otyr. Taǵy bir aıta keterlik nárse, kezinde týǵan topyraqtaǵy talaı qundylyqqa qyryn qarap, olardyń keıbirin joǵaltyp ala jazdadyq. Sodan áli kúnge deıin opyq jep kelemiz. Bul qashanǵa deıin sozylady? Ázirge belgisiz. Áıteýir bir-ekili qundylyqtyń qadirine jetkenimizge shúkirlik etip júrgen jaıymyz bar. Jalpy, bizdiń tarıhqa degen adal­dy­ǵymyz, ótkenimiz ben búginimizdi tara­zyǵa tartýǵa nıetimiz qandaı degen saýal ózdiginen týyndaıdy. Árıne, aýyz­­dy qur shóppen súrte qoımaspyz. Degen­men jasalǵan jumystan áli de atqaratynymyz az emes. Tipti sol ister­diń alǵashqy satysynda júrmiz desek te, artyq bolmas. Óıtkeni kúnnen-kúnge kózden joǵalyp bara jatqan keıbir kóne qalalardy kórgende osyndaı oı túıýge májbúr ekenimiz jasyryn emes.

Arheolog ǵalymdar elimizdiń ońtústik óńirinde osyndaı eski shahar­lardyń qatary mol ekendigin aıtady. Solaı bolatyn sebebi de bar. Baǵzy za­man­darda bizdiń ata-ba­ba­lar, negizinen, osy bir kelbeti kórkem, jeri jan­nat mekendi qonys etken kórinedi. En­deshe, kóne kezeńde órkenıet óresine shyq­qan el bol­ǵa­ny­myzdy aıǵaqtaıtyn osyn­daı qun­dy­lyqty qaster tutyp, solar­da qor­ǵaý baǵytynda nátıjeli is-shara­lardy qolǵa alýdyń qajettigi kózge kórinip tur.

Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyq­ara­­lyq qazaq-túrik ýnıver­sıteti Arheo­lo­gııa ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırek­to­ry Sáıden Joldasbaevtyń aıtýyn­sha, kóp­tegen obalar men orta­ǵa­syrlyq qala­lar­dyń ústi kórshi jatqan aýyldardaǵy qaza bolǵan adam­dardyń zırattaryna aına­­lyp ketken. Óıtkeni kezinde ony baqy­laǵan eshkim bolǵan joq. Sonyń sal­da­rynan qasterli oryn­dar zıratqa aınaldy. Bul jerde qarapaıym halyqqa eshqandaı ókpe artýǵa bolmas. Olar sol kezeń­de tarı­hı jádi­gerlerdiń baǵasyna jete almaı júrdi.

Sáıden JOLDASBAEV, Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti Arheologııa ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory:

– Men uzaq jyldan beri Syǵanaq qalasyn zerttep júrmin. Sonda jańa­ǵydaı kórinisti baıqadym. Iaǵnı talaı ǵasyrlar boıy basty ordaǵa aınalǵan qalanyń ústinde zırattar kóbeıip ketken eken. Meniń zertteý júrgizgenime bıyl tup-týra 10 jyldan asyp otyr. Sodan beri respýblıkalyq jáne jer­gilikti basylymdarǵa birneshe maqala jarııaladym. Zırattyń basyna aty-jóni jazylǵan adamdardyń týǵan-týys­qandaryn taýyp alyp, basqa jaq­qa qaıta jerleýin suradyq. Keıbir adamdar túsindi. Sonyń nátıjesinde 30-ǵa jýyq zıratty ózge oryndarǵa kóshirdik. Bizdiń aıtqanymyzǵa qulaq asqan azamattarǵa alǵystan basqa aıta­rymyz joq. Zertteý kezinde qala­nyń ortasyndaǵy ortalyq meshittiń, qalanyń soltústik-batys jaǵyndaǵy tórt bólmeli Erzen han kesenesiniń, shyǵys qaqpasynyń aldyndaǵy Hısa­mıd­dın men Hýsamıddın ǵula­malardyń kesenesiniń kirpishterin tolyq alyp ketkeni kórinip tur. Jer­gilikti qarııalar bul jaǵdaıdyń ótken ǵasyrdyń 30-jyldarynda oryn alǵanyn aıtady. 1927 jyly bul qalada belgili arheolog Aleksandr Iakýbovskıı bolǵan eken. Sol sapa­rynda buzylyp jatqan meshitti sýretke túsirip alypty. Atalmysh dúnıeni jýrnalǵa shyǵarǵan nusqasyn taýyp aldyq. Sol ǵalymnyń jazýy boıynsha meshittiń qamys, jyńǵyl shyǵyp ketken ornyn taptyq. Onda qazba jumysyn júrgizdik. Qulandy jerdi arshyp aldyq. Jalpy, atalmysh ǵımaratty alǵash zerttep, onyń jobasyn syzyp qaldyr­ǵan V.Kallaýr eken. Qazba jumysy ol ǵalymnyń jobasyn tolyqtaı anyq­tady. Al Iakýbovskııdiń sýreti boıyn­sha eskertkishterdi qaıta jóndeý ujy­my ǵımaratty qaıta qalpyna keltirip jatyr.

Arheolog ǵalymdar obalardyń buzylý jaǵdaıy osydan 30-40 jyldaı buryn keńinen óris alǵanyn tilge tıek etedi. Ókinishke qaraı, sol kezeńde olarǵa táıt degen azamat kezdese qoıǵan joq eken. Túrli sebeptermen osyndaı jaǵdaıǵa túsken obalar taǵdyry eshkimdi oılandyra qoımaǵan. Tipti sondaı jaǵdaı áli de kezdesip qalady eken. S.Joldasbaevtyń Syǵanaq qalasyn zerttep kele jatqanyna 10 jyldan assa da, sodan beri jergilikti basshylardyń olarǵa nazar aýdara qoımaǵanyn jasyrǵan joq. Ústimizdegi jyly Syr óńiriniń ákimi qyzmetiniń tizginin qolǵa ustaǵan Qyrymbek Kósherbaev óziniń mádenı muraǵa qamqorlyǵyn naqty dáleldeı tústi. Sonyń nátıjesinde qazir Syǵanaq qalasy aýmaǵynda ashyq aspan astyndaǵy murajaı jasaý oılastyrylyp otyr. Búgingi tańda óńirde oblys ákimi janyndaǵy ǵylymı-ádistemelik keńes qurylyp, sol baǵytta naqty jumystar bastalyp ketti. Dese de, áli de qolǵa ala­tyn ister az emes. Óıtkeni oblys aýmaǵynda mundaı kóne oryndar sany óte kóp. Olar­dyń barlyǵyn túgendep shyǵý qanshama ýaqytqa sozylady. Onyń syrtynda qomaqty qarjy qajet ekeni belgili.

Keıbir ǵalymdar darııa boıynda 1000-nan astam mádenı muranyń bar ekenin aıtady. Aıtsa aıtqandaı, olardyń sanyn sanap shyǵý da múmkin bolmaı tur. Sonyń saldarynan keıbir kóne shaharlar kózden tasa qalyp, jeldiń ótimen, jaýyn­nyń sýymen shógip barady. Ony jergilikti jurtshylyq ta baıqap júrgenge uqsaıdy.

Áltaı QOJAǴULULY, Jańaqorǵan aýda­ny, Kelintóbe aýylynyń turǵyny:

– Bala kezimizde Qumııan shahary bul bir-birimen jalǵasyp, tórt­bu­rysh­ty, bıik bolyp turatyn. Jyldan-jylǵa alasaryp barady. Bul qalanyń tarıhta aty bar. Ókinishke qaraı, zaty joq sekildi. Osylaısha qala joıylyp bara­dy. Jergilikti halyq aýzyndaǵy áńgimege qaraǵanda, shahar Shyńǵys han shapqynshylyǵynan keıin quldy­ra­ǵan.

Biz úshin árbir muranyń orny erekshe. Ózgeniń aldynda eńsemiz tik bolsyn desek, oǵan enjarlyq tanytpaıyq. Ókinishtisi, sol qalalardyń barlyǵyna zertteý jumystary osydan qanshama jyldaı buryn júrgizilgen. Táýelsizdik alǵan jyl­dardan beri olardyń kóbi qaraýsyz qalyp tur. Kúni erteń olar joıylyp jat­sa, qan­shama qupııa sol kúıinshe ashyl­maı qalýy da kádik. Osy jaǵyn oılanyp kórelikshi…


Ádiljan ÚMBET,

Qyzylorda oblysy,

«Alash aınasy».

 

Pikirler