كۇركىرەگەندە – كۇن تۇتىلعان،
اقىرعاندا – اي تۇتىلعان اينالايىن
اتا قازاقتىڭ قۇرساعىندا جەتىلىپ،
تۋلاپ تۋعان: «اي، جانىبەك، ويلاساڭ،
قيلى-قيلى زامان بولماي ما؟
سۋدا جۇزگەن اق شورتان قاراعاي باسىن شالماي ما؟
مۇنى نەگە بىلمەيسىڭ؟!»
دەپ شامىرقانعان اسان قايعى;
«ءتاڭىرىنىڭ ءوزى بەرگەن كۇنىندە
حان ۇلىنان ارتىق ەدى مەنىڭ نەسىبەم!
ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى.
ايتسە دە، الامانعا ات بايلاعانى جوق ەدى!»
دەپ قابارعان دوسپانبەت;
«تەبىنگىنىڭ استىنان الا بالتا سۋىرىسىپ،
تەبىنىپ كەلگەندە تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ،
دارەجەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتتى!»
دەپ حان الدىندا تەبىنىپ سويلەگەن شالكيىز;
«كۇلدىر-كۇلدىر كىسىنەتىپ،
كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەمبىز!
كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ،
اق كىرەۋكە كيەر مە ەكەمبىز؟!»
دەپ ارماندى قيال كەشكەن اقتامبەردى;
«ەدىلدى تارتىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى.
جايىقتى تارتىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى.
ويىلدى تارتىپ العانى – ويىنداعىسى بولعانى»
دەپ مۇرات جانە وسى سياقتى ازۋىن ايعا بىلەپ وتكەن ارعى-بەرگى اقىن-جىراۋلار ۇلى دالانىڭ ءبىر-ءبىر اسقار شىڭى بولسا، الايدا بۇلارعا قاراعاندا «ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالعان» ماحامبەت الدەقايدا ايبىندى، الدەقايدا اسقاق كورىنەدى. ونىڭ باستى سەبەبى: داۋىلپاز اقىننىڭ ىزا-كەكتەن بۇرقانىپ تۋعان وجەت مىنەز ولەڭدەرىن بالا كەزدەن وقىپ، جاتتاپ، كوكىرەك كوزىمىزدى ۇلى رۋحىنا سۋارىپ وسكەندىكتەن شىعار، كىم بىلەدى؟!
الايدا ابايدى بۇل اراعا كىرىستىرۋگە بولمايدى. ول – عالام. ول – جۇمباق الەم. ونى ادامزات بالاسى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، ءالى تولىق ءتۇسىنىپ بولعان جوق. ول – تۇڭعيىق، تەرەڭىنە سۇڭگىپ، بويلاعان سايىن جاڭا كومبەسىن اشىپ، جاڭعىرىپ، جاڭارا بەرەتىن تىلسىم دۇنيە. سوندىقتان ابايدى ۇلى دالانىڭ قانداي ءىرى تۇلعاسىمەن دە سالىستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ول – اباي!
بىراق، ماحامبەت، قالاي دەسەك تە، ازاتتىق اڭساپ، سول جولدا كۇرەسىپ، سول جولدا شەيىت بولعان اتا-بابالارىنىڭ كەكتى جۇرەگىنەن كوكتەپ وسكەن ەگەۋلى نايزا بولاتىن. ول «ەدىل ءۇشىن ەگەسىپ، جايىق ءۇشىن جانداسىپ، قيعاش ءۇشىن قىرىلىپ، تەپتەر ءۇشىن تەبىسىپ» بۇكىل ءومىرىن جورىقپەن وتكىزگەن ساردار. اكادەميك زەينوللا قابدولوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، قىنابىنا قايتا تۇسپەي قويعان جالاڭ قىلىش.
بۇل جالاڭ قىلىش پاتشا وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا، جالعان يدەيا ويلاپ تاۋىپ، حالىقتى قىناداي قىرىپ، ولىكتەردىڭ ۇستىنە ورناعان كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا دا، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز، ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ، بولاشاققا كورىكتى كوش تۇزەپ، سالتانات قۇرعان قازىرگى تۇستا دا قىنابىنا قايتا سۇعىلماي مىنا شەكسىز بايتاق كەڭىستىكتە نايزاعايدان جاي تارتىپ، ءالى كۇنگە دەيىن قۋات-كۇشىن جويماي جارقىلداپ كەلەدى. ويتكەنى بۇل قىلىش قۇرىشتان قورىتىلىپ، سومداپ سوققان جاي قارۋ ەمەس، شىندىق پەن جالعاندىق بىتە قايناسىپ قاتار جۇرگەن تىرشىلىكتە قاراۋ كۇشكە، زورلىق-زومبىلىققا، قاتىباس زۇلماتقا، زۇلىمدىققا قارسى مايدان اشقان ماحامبەت رۋحى!
ءيا، ماحامبەت ۇلى رۋح! «الامانعا جەل بەرگەن، اسا جۇرتتى مەڭگەرگەن، قارا قازاق بالاسىن حان ورنىنا تەڭگەرگەن» رۋح! كەۋدەسىن ىزا-كەك كەرنەگەندە كەرنەي تارتىپ ساباسىنا تۇسەتىن رۋح ەمەس، قارا داۋىلداي بوراپ، دۇنيەنى توڭكەرىپ، استان-كەستەڭىن شىعاراتىن، شالقار داريانى ءتۇپ-ورنىمەن قوپارا كوتەرىپ، باسىڭا ءبىر-اق قوتارىپ قۇيا سالاتىن الاپات رۋح! ويتكەنى كەۋدەسىندە ارىستان اقىرىپ، جولبارىس تۋلاپ جۇلقىنعان ماحامبەت اناسىنىڭ قۇرساعىندا جەتىلىپ، بەس قارۋىن بەلىنە تۇگەل تاعىپ تۋعان بويدا ەسەسى كەتكەن ەلدىڭ كوز جاسىنا سۋارىلىپ، التى الاشتىڭ ار-نامىسىنا اينالىپ، «ەدىلدىڭ بويى ەن توعاي، ەل قوندىرسام دەپ ەدىم، جاعالاي جاتقان سول ەلگە، مال تولتىرسام دەپ ەدىم» دەپ ارمانداپ، شىمىر ەسىلگەن قىل شىلبىرداي شيرىعىپ، شامىرقانىپ وسكەن ازامات ەر بولاتىن. ەندەشە، ول زورلىعى مەن زۇلىمدىعى قاتار جۇرگەن باقان بەت زاماندا ادىلەتسىزدىككە، سۇرقيالىققا، قياناتقا قالاي ءتوزسىن. ونىڭ ۇستىنە كوكجال زامان ونى تىستەلەپ ءوسىرىپ، كوكجال بولماسىنا قويمادى. بەتىن داۋىل ساپىرىپ، اقجال تولقىنىن اسپانعا اتىپ، دولىرعان دۇلەي تەڭىزدىڭ وكىرگەن وكسىگى ماحامبەتتىڭ اشۋ-ىزاسى بوپ بۋىرقاندى. عاسىرلار بويى توبەسىندە نايزاعاي ويناپ، قۇزار باسى بۇلتتان ارىلماي قايعى ارقالاپ، قاسىرەت شەكسە دە ءبىر ەلى تومەن شوگىپ، جاسىپ، قاسيەتىن جوعالتپاعان قارت قاراتاۋدىڭ قۋاتىن بويعا جيىپ، ساعىمعا ورانعان الىس قىرعا كوز سالىپ، جالاڭداپ جاۋ ىزدەي باستادى. الا-قۇلا جاراتىلعان جالعان دۇنيەنىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىگىن، سۇمدىق سۇرقيالىعىن كورىپ، كوكىرەگىنە قىجىل كىرگەندە جۇرەگىنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنەن ىزالى اشۋدىڭ قارا داۋىلى كوتەرىلىپ كەلە جاتتى. وعان اتا قازاقتىڭ تارتقان تاۋقىمەتى، مۇڭ-نالاسى، قايعى-قاسىرەتى قوسىلىپ، اۋزىنان اق جالىن بوپ اتىلعاندا ماحامبەتتىڭ اتويلاپ اتقا قونباسقا شاراسى بولمادى. اقىرىندا:
ەرەۋىل اتقا ەر سالماي،
ەگەۋلى نايزا قولعا الماي،
ەڭكۋ-ەڭكۋ جەر شالماي،
قوڭىر سالقىن توسكە الماي،
تەبىنگى تەرگە شىرىمەي،
تەرلىگى مايداي ەرىمەي،
التى مالتا اس بولماي،
وزىڭنەن تۋعان جاس بالا،
ساقالى شىعىپ جات بولماي،
ات ۇستىندە كۇن كورمەي،
اشارشىلىق ءشول كورمەي،
ارىپ-اشىپ جول كورمەي،
وزەگى تالىپ ەت جەمەي،
ەر توسەكتەن بەزىنبەي،
ۇلى تۇسكە ۇرىنباي،
ءتۇن قاتىپ ءجۇرىپ، ءتۇس قاشپاي،
تەبىنگى تەرىس تاعىنباي،
تەمىرقازىق جاستانباي،
قۋ تولاعاي باستانباي،
ەرلەردىڭ ءىسى بىتەر مە؟!
وسى ولەڭدى وقىعاندا كەۋدەسىندە نامىسى بار قاي قازاقتىڭ قانى قىزبايدى. ەكىتالاي كۇن تۋىپ، قاراعاي باسىن شورتان شالماسا دا، كوكجيەكتەن تۋلاقتاي قارا بۇلت كورىنىپ، ءتونىپ كەلە جاتقان قاتەر جوق بولسا دا، قالىڭ كىلەم توسەلگەن تورىندە وباداي ومالىپ وتىرا بەرمەي تىسقا وقتاي اتىلىپ، «ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ»، اينالاڭنان جالاڭداپ جاۋ ىزدەپ، ءتۇن قاتىپ جورتىپ كەتكىڭ كەلەدى. نەگە؟ ويتكەنى «قورلىقتا جۇرگەن حالقىما بوستاندىق الىپ بەرەم» دەپ نايزا تولعاپ، قىلىش سۋىرعان «كەسكەكتى ەردىڭ سويى» ماحامبەتتىڭ اق سەمسەر سەرتى، الداسپان انتى، اسقاق رۋحى دالانىڭ بۇلشىق ەتىندەي بۇلتىلداپ ويناپ، شيىرشىق اتىپ تۋلاپ، ەرەۋىل سالعان بۇل ولەڭ كىم-كىمنىڭ دە جىگەرىن جانىپ، نامىسىن قايراپ، ونسىز دا ساپىرىلىسىپ، ارپالىسىپ جاتقان دۇنيەنىڭ ىشىنە توعىتىپ جىبەرەدى. بۇدان كەيىن قازاق حالقىنىڭ ار-نامىسىنان جارالعان قاي ازامات ىزا-كەك بوپ نەگە بۇرقانباسىن. ىلە كوكىرەگى قىجىلعا تولىپ، كۇركىرەپ اتقا قونۋعا اسىقپاي تۇرا الا ما، ءسىرا.
ول زاماندا ەكى وكپەدەن قىسقان وتارشىلدىق جۇيەدەن دە، ءوز جۇرتىن بيلەگەن دۇمدىلەردەن دە قورلىق كورىپ، وتىرسا – وپاق، تۇرسا – سوپاق بوپ، پۇشايمان حال كەشكەن حالقىن ويلاپ، ات ۇستىندە كۇن وتكىزگەن ازامات ەردىڭ ءبارى دە جىلى توسەكتەن بەزىنىپ، ءتۇن قاتىپ جورتسا دا، اشىقسا دا، وزەگى تالىپ ەت جەمەسە دە، ايدالادا تەمىرقازىق جاستانىپ تۇنەسە دە، قىسقاسى ازاتتىق اڭساعان سول جولدا تاۋقىمەتتىڭ قانداي تاۋىن ارقالاپ، قانداي ازاپ-مەحنات شەكسە دە العان بەتىنەن قايتپاي: «جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ سانالى ءومىر كەشكەن ەدى. قاجەت بولسا، قاسىرەت، قايعىنىڭ وزىنەن دە قايرات تاۋىپ، قارا قازاق، سارى بالانىڭ قامى ءۇشىن قاراۋ كۇشتەرمەن الىسىپ، ارپالىسىپ، تۇتامداي بوپ تۇقىلى قالعانشا شايقاسىپ وتكەن جوق پا؟! سول اسىل قاسيەت، وجەت مىنەز قازىرگى بيلىك باسىندا جۇرگەن دۇمبىلەردىڭ بويىنان كورىنبەيتىنى قالاي؟ سولاردىڭ كوبىسى «ارىم جانىمنىڭ ساداعاسى» دەپ تايراڭداپ جۇرگەندەي كورىنەدى. ەندەشە، ءار قازاقتىڭ كوكىرەگىندە ماحامبەتتىڭ ءورشىل رۋحى كوكتەپ ءوسىپ، قىر استىنان تۇرەگەلگەن الاتاۋداي اسقاقتاپ، جەر-جاھانعا ايدىن اسىرىپ تۇرماسا، قازىنالى جەرىمىزگە كوز الارتىپ، سۇعىن قاداعان سىرت كۇشتەردەن ءتاڭىر سىيلاعان تاۋەلسىزدىكتى قالاي قورعايدى؟ ايتشى، قالاي قورعايدى؟!
ازەر كورىپ جۇرسەم دە كۇنىمدى ەلدە،
زاپىراننان جۇرەگىم تىلىنگەندە،– ماحامبەتكە اينالىپ كەتسەم دەيمىن،
ماحامبەتتىڭ جوقتىعى بىلىنگەندە.
بۇل جىر جولدارى رۋحاني قازاق الەمى ءبۇتىن جەردەن جىرتىلىپ، تىگىلگەن جەردەن قاقىراپ قايتا سوگىلىپ جاتقان قازىرگى ءولىارا كەزەڭدە داۋىلپاز اقىننىڭ اسقاق رۋحىن اڭساپ، بۋلىققاندا ءۇزىلىپ تۇسكەن جۇرەگىمنىڭ كوز جاسى ەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋى قۇلاماي ماڭگى جەلبىرەپ، باياندى بولعانىن ماحامبەتتىڭ قىجىلدان، كەكتى ىزادان تۋعان وجەت مىنەز ولەڭدەرىن وقىپ، رۋحىنا سۋارىلىپ وسكەن قاي ازامات تىلەمەيدى. ويتكەنى ونىڭ قاي ولەڭى دە وقىعان بويدا تەرەڭىندە بۇرقانعان ءبىر ۇلى كۇش جان دۇنيەڭدى سىلكىپ، نامىسقا شاقىرىپ، اياعىڭدى جەرگە تيگىزبەي داۋىلداي كوتەرىپ، ەرلىككە باستاي جونەلەدى. «ماحامبەتتىڭ جىرى دا، بىلسەڭ ەگەر، كىلەڭ ساردار ۇستىنە ساۋىت كيگەن» دەپ، ءدۇر كوتەرىلىپ، بىرگە ەرىپ، جورتىپ كەتكىڭ كەلەدى.
ال شەن مەن شەكپەنگە ساتىلعان بايماعامبەت سەكىلدى جۋان دويىرلار حالىقتىڭ كوز جاسىنا نانىن مالىپ جەگەننەن باسقا نە بىلەدى دەيسىڭ، ءتايىرى. ولار: «اقىندارى الاقان جايعان ەلدىڭ قاتىندارى قول باستار ۇل تۋمايتىنىن» قايدان ءبىلسىن (ع.جايلىباي).
***
ۇستىنە اق ساۋىت كيىپ، نايزا كەزەنىپ، قالىڭ جاۋعا جالعىز شاپقان كوزسىز باتىردى قالاي ۇكىلەپ، قالاي باپتاساڭ دا وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى اقىن بولا المايدى. ال كەۋدەسىندە كۇن كۇركىرەپ، قاناتىنان داۋىل تۋاتىن ءور مىنەزدى اقىننىڭ نايزاسىن نامىسقا جانىپ، قىلىشىن كەككە سۋارعان باتىر بولماۋى استە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ول بالا كەزدەن الدا بولاتىن دۇنيەنىڭ سۇمدىعىن جان-تانىمەن سەزىپ، كوكىرەگى شەر-شەمەنگە تولىپ، ىزا-كەككە سۋارىلىپ جەتىلەدى. ەكىتالاي كۇن تۋعاندا كوپ ويلانىپ جاتپاي ەلدەن بۇرىن تۋ كوتەرىپ، اتويلاپ شىعا كەلەتىنى، مىنە، سودان.
ەندەشە، اقىرىپ تەڭدىك سۇراپ، ايبىندانىپ اتقا قونعان ماحامبەت نەگە باتىر بولماسىن. ونىڭ ءوزى تۇرماق كوزىنەن توگىلگەن وت تا، جۇرەگىنەن توگىلگەن جىر دا ەگەۋلى نايزا ەرگە اينالىپ، ءتۇن قاتىپ جورتىپ، تالاي جىرىندى جاۋعا ەرەۋىل سالعان جوق پا! زەينوللا قابدولوۆ: «ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا بۇدان اسقان اقىن جوق» دەگەن. اقيقات، اردىڭ اتىنان سويلەپ وتكەن ۇلاعاتتى ۇستازدىڭ ماحامبەت جىرلارىنىڭ جانارتاۋ قۋاتىن ءادىل باعالاپ، توق ەتەرىن كەسىپ ءبىر-اق ايتقان اتالى سوزىنە توقتاماسقا شارا قايسى.
الايدا وتقا دا تۇسكەن، سۋعا دا تۇسكەن سول ماحامبەتتىڭ زامانىندا قاراورمان ەلى دە بولعان، شۇرايلى جەرى دە بولعان. ءورىس تولى مالىن شەتىنەن كەرتىپ جەپ وتىرسا كىم قوي دەر ەدى. سولاي بولا تۇرا جۇمىر باسىن بايگەگە تىككەنى قالاي؟ قايدا سالسا دا قايتپاي اق الماستاي قيىپ ءتۇسىپ، شامىرقانسا شارت سىناتىن قۇدىرەتى نەدە؟ ونىڭ ابايعا دەيىنگى اقىن-جىراۋلارعا قاراعاندا وركەشتەنىپ، ايبىندى كورىنىپ تۇراتىن سەبەبى: قۇر بوسقا شىندىقتى ايتىپ شىرقىراي بەرمەي اقيقاتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، حالقىنا تىزە باتىرىپ، قانقاقساتىپ جىلاتقان قاراۋ كۇشتەرگە قارسى مايدان اشا بىلگەنىندە; «يساتاي – باسشى، مەن – قوسشى» دەپ، قالا بەردى بۇگىنگى كەيبىر ۇرى ۇلىقتار سەكىلدى حالىقتىڭ نانىن جەمەي، قامىن جەپ اشىق ايقاسقا شىققان كوزسىز ەرلىگىندە; «قابىرعاسىن قاۋساتىپ، ءبىر-بىرىندەپ سوكسە دە، قاباعىن شىتپاس ەر كەرەك ءبىزدىڭ بۇيتكەن بۇل ىسكە؟» دەپ كىلەڭ ارىستان داۋىس، ارقار ءمۇيىزدى جىگىتتەردى ىرىكتەپ، كۇرەسكە باستاعان كوكسەرەك ازاتشىلدىعىندا; ءوزى ءومىر سۇرگەن ءوڭىردىڭ قۇبىلمالى تىرشىلىگىنە قاراپ، الداعى كۇننىڭ جاقسىلىق، جاماندىعىن سەزە بىلەتىن كورىپكەلدىگىندە. نوعايباي شەشەن: «اقىننىڭ قۇلاعى وزىنەن قىرىق جىل بۇرىن تۋادى» دەپ، مۇمكىن وسىعان قاراپ ايتقان شىعار، كىم بىلەدى.
ادەتتە، قاي زاماندا دا اقىنىن تىڭداماعان ەل ازىپ، ەر ماقساتىنا جەتە الماي وپىق جەگەن. سەنبەسەڭىز، مىنا ولەڭ جولدارىنا زەر سالىپ كورىڭىز.
اۋىر اسكەر قول ەرتىپ،
جاسقۇسقا بارىپ كىرگەندە،
ارىستانداي اقىرعان
حان بالاسى جىلادى-اي،
«جانىمدى قي» دەپ سۇرادى-اي! – دەپ ايدىن اسىرىپ، ماساتتانعان يساتايدىڭ ارادا اپتا وتپەي بۇكىل ايبار-سۇستان تۇگەل ايىرىلىپ، پاتشا اسكەرىنەن كۇيرەي جەڭىلىپ، توز-توز بولۋىنا نە سەبەپ؟ ايتشى، نە سەبەپ؟!
قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىلىن ايتار بولساق: «وزگەنىڭ ءتىلىن الماعان، كىسى اقىلى قونباعان»، «بۇرالا بىتكەن ەمەندەي قيسىق تۋعان» باتىردىڭ ماڭايىنا ويلى كوز جۇگىرتىپ، ارلى اقىننىڭ كەۋدەسىندە بۇلقىنعان بوزتورعايدىڭ شىرىلىنا قۇلاق اسپاي قايداعى ءبىر جالعان سەزىمگە بوي الدىرعاندىعىنان ەدى. حان سوزىنە سەنگەنى ءوز باسىنا قاتەر ءتوندىرىپ، جەر-كوككە سيدىرماي قۋعىنداپ، سەرگەلدەڭگە سالىپ قويعان جوق پا. الدا-جالدا ماحامبەتتى تىڭداعاندا ازاتتىق جولىندا تۇبەگەيلى جەڭىسكە جەتپەسە دە، الگىندەي قاپى قالىپ، بارماعىن تىستەمەس ەدى. «جەتىمدەرگە – جەم بەردىم، جەسىرلەرگە – جەر بەردىم. اقىرىندا، دۇنيە-اي، سول ەرلىكتەن نە كوردىم؟!» دەپ وكىنىشتەن وزەگى ورتەنىپ، قان قۇسپاس ەدى.
جىگەرىن جىلدار جانىپ، شيرىعىپ وسكەن اقىن، ادەتتە، نەعۇرلىم قايعى-قاسىرەت شەگىپ، ازاپ كورىپ، قينالعان سايىن سوعۇرلىم كوكىرەگى قىجىلعا تولىپ، شامىرقانىپ جىر جازاتىنعا ۇقسايدى. سەنبەيسىز بە؟ ەندەشە، ماحامبەتتىڭ «تارلانىم» ولەڭىنە زەر سالىپ كورىڭىز، اقىننىڭ قايعىدان دا قايرات تاۋىپ، قاراتاۋعا قالاي اينالىپ، كۇركىرەپ كۇڭىرەنگەنىنە كوزىڭىز بىردەن جەتەدى.
كەرميىعىم، كەربەزىم،
كەرىسكەندەي شاندوزىم!
قۇلانداي اششى داۋىستىم!
قۇلجاداي ايبار ءمۇيىزدىم!
قىرمىزىداي اجارلىم!
حيۋاداي بازارلىم!
تەڭىزدەي تەرەڭ اقىلدىم!
تەبىرەنبەس اۋىر مىنەزدىم!
پاھ! قالاي-قالاي سىلتەيدى. جالپاق ءوڭىردى سۇسىمەن جاسقاعان ايبارلى باتىردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن، جاراتىلىس-بولمىسىن تەرەڭ ءارى اجارلى اشىپ، ءمۇيىزىن ايعا تىرەپ سۋرەتتەمەسە ماحامبەت – ماحامبەت بولا ما؟! ولەڭنىڭ ءار جولىنداعى ءار تەڭەۋدىڭ ءوزى، قۇداي-اۋ، دالانىڭ بۇلشىق ەتىندەي بۇلتىلداپ ويناپ، تاۋدى تاۋعا سوققانداي قۇدىرەت كۇشكە يە بوپ، قارا داۋىلداي بۇرقاپ، جۇلقىنىپ تۇرعان جوق پا. وسى جىردى ودان ءارى وقىساڭىز، نارتتاي جانىپ الاۋلاعان بال ءجۇزىڭىز ودان سايىن الابۇرتىپ، كوكىرەگىڭىز تاسقىنداعان اعىنعا تولىپ جۇرە بەرەدى.
اتىنا تۇرمان بولسىن دەپ،
جۇرتىنا قۇربان بولسىن دەپ،
ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن.
اتقان وعى ەدىل، جايىق تەڭ وتكەن،
اتقانىن قارداي بوراتقان.
كوك شىبىعىن قاندى اۋىزدان جالاتقان،
ارىستان ەدى-اۋ، يساتاي!
بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە
ارىستان ودان كىم وتكەن؟!
جورىققا بىرگە اتتانىپ، ەرلىك ءىزى سايراعان ساردالادا ءتۇن قاتىپ، قاتار جورتقان جان دوسىن جوقتاپ وتىرىپ تا جوتالانىپ، وكسىپ وتىرىپ تا وركەشتەنىپ، زار يلەپ وتىرىپ تا زاڭعار بيىككە كوتەرىلىپ، بۇلاي اسقاق جىرلاعان كىسى ارعى-بەرگى اقىندار تاريحىندا بولعان ەمەس.
يساتاي ماحامبەت اقىننىڭ ءتىلىن الماي، حان ورداسىن شاپپاي، كەيىن سونىڭ زاردابىن تارتىپ، وكىنىشتىڭ ۋىن ءىشىپ وپىنسا، ال ماحامبەتكە يساتايدىڭ جوقتىعى قاتتى سەزىلىپ، جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتىپ، اردا باسى شىرعالاڭعا ءتۇسىپ، قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپادى. جالعان دۇنيە، اسىرەسە، ەسەسى كەتكەن ەلدىڭ كەگىن قۋعان ساردار ەرگە ءوش كەلە مە، قايدام؟ قارايعاننىڭ ءبارى كوزىنە جاۋ بوپ كورىنىپ، ساعىمى سارناعان ساردالادان سايا تاپپاي سارسىلىپ كۇن كەشتى.
تولعاي دا تولعاي وق اتقان،
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان
قابىرعاسىن قاۋساتقان.
تەبىنگىسىن تەسە اتقان،
تىزگىنىنەن كەسە اتقان
تەسپەي قانىن زۋلاتقان.
ءبىزدىڭ قايسار باتىردىڭ
جۇرەگىن ءسويتىپ وياتقان.
كەشەگى وراق پەنەن مامايداي،
باتىرلار، شىركىن، بولار ما-اي!
ولارداي بولىپ جۇرۋگە،
بىزدەرگە قۋات تولار ما-اي!
ماحامبەت ەل ءىشىنىڭ داۋ-دامايى، قاڭقۋ سوزدەرى ابدەن مەزى ەتىپ، جۇرەگىن قاجاپ قالجىراتقاندا، جارىق دۇنيەدەن جۇبانىش تابا الماي جارالى شاعالاداي ەكى قاناتىن سابالاپ شارق ۇرعاندا، جالعىزدىقتان جانى كۇيىپ كۇيزەلگەندە كۇرەسكە تولى وتكەن كۇندەرىنە وتكەل سالىپ، «تەبىنگىسىن تەسە اتقان، تىزگىنىنەن كەسە اتقان»، «كەشەگى وراق پەنەن مامايداي» باتىرلاردى ارمانداپ، اڭساماي قايتەدى; جولبارىس جۇرەگى ەلگە ازاتتىق تىلەپ بۇلقىنعاندا وراق پەن ماماي سياقتى باتىرلاردى باستاپ، تاعى دا قان مايدانعا شىعار كۇن تۋار ما ەكەن دەپ اعىستى قيال كەشپەي قايتەدى. بىراق ول قانشا ەگىلىپ، جۇرەگىنەن ىزالى جىر توكسە دە استە جاسىپ كورگەن جوق-تى. قايتا ەگىلگەن سايىن ەگەۋلى نايزاعا اينالىپ، داۋىل شاقىرعان ۇلى تەڭىزدەي بۇرقانىپ، تۇلا بويى بۇلىقسىعان بۇلا كۇشكە تولىپ جۇرە بەرەتىن. ونىڭ بۇل ەرەن قاسيەتى وق جىلاننىڭ تىلىنەن ورىلگەن قاي ولەڭىنەن دە ايقىن كورىنەدى. ويتكەنى ماحامبەت بۇل ومىرگە يساتاي باسشىسىنان قاپىدا ايىرىلىپ، قاراورمان ەل ىشىندە جۇرسە دە جالعىزدىقتىڭ ازابىن تارتىپ، جاپا شەگىپ، تاعدىر تاۋقىمەتىن ارقالاپ، ادام قولىمەن جاسالاتىن زورلىق-زومبىلىق، قىساستىق، قيانات، زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ ءبارىن ءوز باسىنان وتكەرىپ، وعان قارسى كەسكىلەسكەن مايدان اشىپ، كۇرەسۋ ءۇشىن جاراتقان يەنىڭ قالاۋىمەن كەلگەن جانارتاۋ اقىن بولاتىن. ال كوكىرەگىن وت-جالىن كەرنەگەن جانارتاۋ قاي زاماندا جارىلىپ اتىلماپ ەدى. ونىڭ ولەڭدەرىن وقىعاندا ونداعى ىستىق قۋاتتاردىڭ لاپىلداعان جالىنى ءجۇزىڭدى شارپىپ، تۇلا بويىڭدى قىزدىرىپ، قان تامىرلارىڭدى كەرنەپ، جارىپ جىبەرە جازداپ تۇراتىنى، سايىپ كەلگەندە، بۇنىڭ ءبارى ماحامبەتتىڭ ازاتشىل، كۇرەسكەر اقىن بوپ جاراتىلعاندىعىنان. ويتكەنى اللا تاعالا ماحامبەتتى بىلايعى جۇرتتىڭ بىرىنە دە ۇقساتپاي بار مەيىرىم شۋاعىن توگىپ، قايتالاپ ايتقاندا، ەسەسى كەتكەن ەلدىڭ كەگىن قۋسىن دەپ كەۋدەسىنە كۇن قوندىرىپ، ەرلىك رۋحىن ەگىپ، ادالدىقتان، ار-ۇياتتان، ىزا-كەكتەن، نامىستان سومداپ، ىزگىلىكتىڭ قۇرىشىنان قۇيىپ جاراتقان بولاتىن. ونىڭ اپاي ءتوس ومىراۋىن قاق جارىپ ءوتىن السا دا وكىنىپ، قاباعىن شىتپايتىن كوكبورى اقىن بوپ تۋعان تەرەڭ استارىندا وسىنداي تۇڭعيىق سىر جاتىر. ال كوكبورى ەشۋاقىتتا جاۋىنا بەرىلمەيدى، تەك ولەدى. ماحامبەتتىڭ تاعدىرى دا سولاي بولدى. قانشا قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، قانشا ازاپ شەكسە دە العان بەتىنەن قايتپاي اقىرىندا قاپىدا كوز جۇمدى. بىراق جاۋ قولىنان ەمەس، ءوز قانداسىنىڭ جاۋىز قولىنان. الايدا «ەل ءىشى التىن بەسىك» دەسەك تە، سايىپ كەلگەندە، ەل ءىشىنىڭ قالىڭ جىقپىلىندا جاۋلىعى دا بۇعىنىپ جاتاتىن كورىندى. ولاي بولسا: «ءبىز باتىر حالىقپىز، اقىن حالىقپىز. سۇڭقارلارعا تور قۇرىپ، تۇلپارلارعا ور قازاتىن قياناتقا جاقىن حالىقپىز» دەپ ايتپاسقا شارا قايسى؟
وسىندايدا الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «ۇلىم، دەيتىن حالقىڭ بولماسا، حالقىم دەيتىن ۇل قايدان بولسىن» دەگەن اتالى ءسوزى ەسكە تۇسەدى. الايدا ونى ۇعاتىن جۇرت قايدا؟ «ۇلىعىڭ – ۇرى، ساتقىنىڭ – ساردار، ۇرىڭ – ۇلى» اتانعان مىنا سۇرقاي زاماندا كىمگە ءجون ايتىپ بولادى.
جۇمىر باسى ەرلىكتىڭ شابىلعاسىن،
شاڭىراعى نەگە ەلدىڭ شاعىلماسىن.
قاپى سوعىپ، ەرلىكتى ەزدىك جەڭسە،
نەگە ەندەشە قىلىشىن تاعىنباسىن.
ماحامبەت جوق،
سەنەمىن ەندى كىمگە،
تاپ بولعاندا ىزعارلى جەلدى كۇنگە.
سودان بەرى تۋمادى ءبىر ماحامبەت،
سىن ەمەس پە كەڭ قۇرساق ەلدىگىمە.
قىزعىش قۇس تا جوعالىپ كول قورىعان،
ءۇمىت جانباي كوك شوپتەي ەرتە ورىلعان.
ەل قورىعان ماحامبەت جوق بولعاسىن،
ۇلىقتار دا ۇرى بوپ ەل تورىعان، – دەپ كۇيىنگەن ساتتەرىمىز دە جوق ەمەس.
ايتپاقشى، ماحامبەت «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ» دەپ ىزىنەن قان سورعالاعان سۇمدىعىن بەتىنە شىجعىرىپ باسقان جاڭگىردى سوڭعى جىلدارى دارىپتەپ، ونى داۋىلپاز اقىننان بيىك قويىپ، ايدىنىن اسىرىپ ماقالا جازىپ، تورەلىك ايتاتىندار تابىلدى. ولاردىڭ ۋاقىت قاتەلىگىن تۇزەتىپ، جاڭگىر حاندى پالە-جالادان ارشىپ، اقتاپ سويلەپ، ءادىل باعاسىن بەرگەنىنە كىم قارسى. بىراق ماحامبەتتىڭ ءپاسىن جاڭگىردەن تومەندەتىپ، بوسقا ارام تەر بولۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ وۋ، اعايىن، جاڭگىر حان ەلگە ساۋلەسى تۇسكەن مىڭ جەردەن دانىشپان، مىڭ جەردەن كەمەڭگەر بولسا دا «ادىرناسىن الا وگىزدەي موڭىرەتكەن» ماحامبەتتەن، قالاي دەسەك تە، قۇزىرلى ەمەس. سەبەبى ماحامبەت جاڭگىر حان سەكىلدى پاتشا وكىمەتىنىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ، بودان ەلدى بيلەپ، ساعاناعى سارق، قاعاناعى قارق بوپ، قىزىقتى داۋرەن سۇرگەن جوق. سول بودان ەلدى بوتاداي بوزداتقان وتارشىلدىق جۇيەگە، ياعني زورلىق-زومبىلىققا قۇرىلعان قاراۋ قوعامعا قارسى اشىق ايقاسقا شىعىپ، اقىرىندا ازاتتىقتىڭ اق جولىندا شەيىت بولعان ارىستان. قىسقاسى، وتارشىلدىق قۇرساۋ الىپ قاراعاي بولسا، ماحامبەت سول الىپ قاراعايعا قارسى بىتكەن قايسار بۇتاق، وتارشىلدىق قۇرساۋ الىپ ەمەن بولسا، ماحامبەت سول الىپ ەمەننىڭ القىمىنا شەڭگەل قولىن سالعان ءيىر بۇتاق. ال الدى كەڭ، ارتى تار جاڭگىر حاننىڭ بويىندا بۇنداي يگى قاسيەت قايدان بولسىن. ەندەشە، ونى قانداي جاعدايدا دا داۋىلپاز اقىننان بيىك قويىپ، كۇپىرشىلىك جاساۋعا بولمايدى.
وسى ەڭبەكتى جازۋ ۇستىندە ماحامبەتتىڭ پوەزياسى حاقىندا جازىلعان ءبىردى-ەكىلى ماقالاعا كوزىم تۇسكەن ەدى. سولاردىڭ ءبىرى – اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ «قىرقارلانىپ وتكەن ەر» دەگەن ماقالاسى. كوركەم تىلمەن اسەرلى جازىلعان سول ماقالادان: «باياعىدا كازپي-دە ءبىزدى وقىتقان پروفەسسور، مارقۇم قاجىم جۇماليەۆ ماحامبەت ولەڭدەرىن سورعالاتا جاتقا ايتىپ كەلىپ: «كوردىڭدەر مە، ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىنەن قان ءيسى شىعادى» دەيتىن» دەگەن سويلەمدەردى وقىعاندا الابۇرتقان كوڭىلىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ قالدى (ماحامبەت. جورىق جىرلارى. 188-ب).
بالكىم، قاسىقتىڭ سابىنا قاراۋىل قويىپ سويلەيتىن مەزگىلدە، ياعني كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا عۇلاما عالىمنىڭ ستۋدەنت جاستارعا ماحامبەت جىرىنىڭ قاسيەت، ەرەكشەلىگىن وسىنداي استارلى تاسىلدەرمەن ءتۇسىندىرىپ، ۇعىندىرىپ جەتكىزبەك بولعان شىعار. بىراق قالاي دەسەك تە، عالىمنىڭ بۇل ءسوزى جۇرەگىمدى ىزعارداي قارىپ تۇسكەنى وتىرىك ەمەس. ماحامبەتتىڭ ىزالى كەكتەن تۋعان ولەڭدەرىنەن قان ءيسى ەمەس، وشپەس ەرلىكتىڭ وتكىر ءيسى شىعىپ تۇراتىنىن عالىم اعامىز قالاي سەزبەگەن – تاڭدانباسقا شارا قايسى؟
قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلعان مىنا سۇرقاي ۋاقىتتا كەڭ دۇنيەدەن پانا تاپپاي جابىرقاپ، قارايعاننىڭ بارىنەن ءتۇڭىلىپ، سالىڭ سۋعا كەتىپ، كوڭىلىڭ قۋ دالاداي قۇلازىپ، ىركىتتەي ءىرىپ، بوزدەي جىرتىلىپ، جۇيكەڭ جۇقارىپ، توزىپ، سىركەڭ سۋ كوتەرمەي قاجىپ كەلىپ ماحامبەتتىڭ ىزا-كەكتەن تۋعان كەز كەلگەن جىرىن وقىساڭ بولدى – سول بويدا كوكىرەگىڭ قىجىلعا تولىپ، شامىرقانىپ، تامىرىڭدا اساۋ قان تۋلاپ، اتويلاپ شىعا كەلەسىڭ.
ءيا، ماحامبەت پوەزياسى ازاتتىق جولىندا، ماقسات-مۇرات جولىندا بولعان شايقاستاردىڭ ءبارى ءساتسىز اياقتالىپ، سونىڭ قايعى-قاسىرەتىن ارقالاپ، جاپان دالادا جالعىز جورتقان جولبارىس جۇرەكتىڭ حالىقتىق رۋحتا بۋىرقانىپ اقتارىلعان اشۋ-ىزاسى، قۇسا-مۇڭى، كەكتى نامىسى. ماحامبەت تراگەدياسى – وتارشىلدىق قۇرساۋدا كۇن كەشىپ، زورلىق-زومبىلىقتان كوز اشپاي شەر جۇتقان قازاق تراگەدياسى. نايزاسىن نامىسقا، قىلىشىن كەككە سۋارعان يساتايدان، يساتاي باستاعان قابىلان مىنەز ساربازداردان ايىرىلعان ماحامبەت ول كەزدە قانداي جالعىز بولسا، قورعاۋشىسى جوق قازاق حالقى دا سونداي جالعىز ەدى. سوندىقتان بولار، قايعىسى – حالىقتىڭ قايعىسىنا، حالىقتىڭ قاسىرەتى – اقىننىڭ قاسىرەتىنە ۇلاسىپ، جۇرەگىنەن ىزالى جىر بوپ توگىلگەن-ءدى. ەگەر ماحامبەت وكىنىشى وزەگىن ورتەپ، جاپاندا جالعىز جورتىپ، كۇيزەلىپ، كۇڭىرەنبەگەندە اق سەمسەردىڭ جۇزىندەي وتكىر، وق جىلاننىڭ ۋلى تىلىنەن ورىلگەن ۋىتتى ولەڭ تۋدىرا الماس ەدى. ونىڭ تاعدىر تاۋقىمەتىن تارتىپ، ازاپ شەككەنى، بالكىم، سورىن قايناتقان شىعار. الايدا ولەڭدەرىنىڭ تەرەڭنەن قايناپ، شىمىرلاپ، بويعا قۋات دارىتىپ، بۇرقانىپ شىقپاسىنا قويمادى.
قاپىدا اتىپ كەتەتىن جاۋدان دا، ەكىتالاي كۇن تۋعاندا جالت بەرىپ، ساتىپ كەتەتىن دوستان دا قورىقپاعان ماحامبەت جالعىزدىقتان سۇمدىق ۇرەيلەنىپ، توڭىرەگىنەن تۇتقا بولار كىسى قاراسىن ىزدەپ، «ادىرا قالعان نارىندا» ءارى-بەرى قيىر-شيىر جول تارتىپ، اش بورىدەي ءتۇن قاتىپ تالاي جورتقان.
ارعىماق، سەنى ساقتادىم،
قۇلاعىڭ سەنىڭ سەرەك دەپ.
ازامات، سەنى ساقتادىم،
ءبىر كۇنىمە كەرەك دەپ.
الايدا «ءبىر كۇنىمە كەرەك» دەپ ساقتاعان ارعىماعىنان دا، ازاماتىنان دا قايران بولمادى. داۋىلدى كۇنى تۋلاعان تەڭىزدىڭ جاڭقاسىنداي جاعاعا شىعىپ قالسا، اردا تۋعان ماحامبەت:
اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس!
ەل قورىعان مەن ەدىم،
مەن دە ايىرىلدىم ەلىمنەن.
كول قورىعان سەن ەدىڭ،
سەن دە ايىرىلدىڭ كولىڭنەن، –
دەپ كۇڭىرەنبەي قايتەدى. ءسوز تىڭدار قۇلاق، تۇنىپ اققان بۇلاق جوقتا كوكىرەگى زاپىرانعا تولعان شەرلى اقىن «قاناتى قاتتى، موينى بوس» قىزعىش قۇسقا مۇڭ شاقپاي قايتەدى.
اۋزىن اشسا اق جالىن اقتارىلىپ، ءار ءسوزىنىڭ جالىنى بەت شارپىپ تۇراتىن ماحامبەت الداعى كۇندەرىنەن جىلت ەتكەن ساۋلە كورمەي قانشا تۇڭىلسە دە سازعا بىتكەن سارى اعاشتاي سولقىلداپ، وجەت تە ءورشىل قالپىن جوعالتىپ، سىر بەرگەن ەمەس. قايتا قابارعان سايىن قاتايىپ، وكسىگەن سايىن وركەشتەنىپ، جابىققان سايىن جوتالانىپ، قۇلازىپ، قاجىعان سايىن قۇرىشتاي قورىتىلىپ، بولاتتاي بەكىپ، تاس ءتۇيىن بوپ العان-دى.
مۇنار دا مۇنار، مۇنار كۇن،
بۇلتتان شىققان شۇبار كۇن.
بۋىرشىن مۇزعا تايعان كۇن
بۋرا اتانعا شوككەن كۇن.
بۇلىقسىپ جۇرگەن مىرزادان،
بۇرىنعى داۋلەت تايعان كۇن.
قاتارلانعان قارا نار
ارقانىن قيىپ العان كۇن.
الما مويىن ارۋدى،
ات كوتىنە سالعان كۇن
بۇلانداي ەردى كەسكەن كۇن،
بۋلى تەڭدى شەشكەن كۇن.
ساندىق تولى سارى التىن،
ساپىرىپ سۋداي شاشقان كۇن.
قۇداي-اۋ، بۇلتتى كۇنگى اسپانداي كۇركىرەپ، تاۋ-تاستى قوپارىپ، دۇنيەنى تەڭسەلتىپ تۇرعان بۇنداي قۋاتتى ولەڭدى وقىعاندا كىمنىڭ ارقاسى قوزىپ، كىمنىڭ تامىرىندا اساۋ قان ويناپ، اسىر سالماسىن. ولەڭنىڭ ءار جولى وزەگىنە قورعاسىن قۇيىپ ورگەن جۋان دىراۋداي شيىرشىق اتىپ تۇرعان جوق پا؟! سۋىرىپ الىپ سىلتەسەڭ نە نارسەنى دە قيىپ تۇسەرى حاق. بىراق «بۋىرشىن مۇزعا تايىپ جىعىلعان» بۇل مۇنار كۇندەردە ماحامبەتتىڭ باسىنان دا باق تايعان جوق پا ەدى. الايدا ونى بۇلاي تەبىنتىپ سويلەتىپ تۇرعان قانداي كۇش؟ ول – رۋح! رۋح بولعاندا دا اۋىزەكىدە ءجيى ايتىلا بەرەتىن جاي رۋح ەمەس، تاۋدى تاۋعا سوعىپ، مۇحيتتى مۇحيتقا قوسىپ، دۇنيەنى توڭكەرىپ، الاساپىران ەتىپ، ساپىرىلىستىرىپ جىبەرەتىن الاپات رۋح! تەكتىنى تەكسىزدىڭ تەپكىسىنەن قۇتقارىپ، شۇبار توستەردىڭ شىنجىرىن ءۇزىپ، قاراۋ قوعامنىڭ قامالىن بۇزىپ، ەل توناعان ۇرى ۇلىقتاردىڭ توبەسىنە قۇدىق قازىپ، زار جىلاتىپ، اش بورىدەي ۇلىتاتىن ۇلى رۋح!
سەمسەر قايرالعان سايىن وتكىرلەنە تۇسەتىن بولسا، جىلدار جانىعان كەمەل تالانت تا سولاي: ول نەعۇرلىم قيىندىق كورىپ، جابىققان سايىن جوتالانىپ، وكسىگەن سايىن وركەشتەنىپ، ازاپ شەككەن سايىن ارناسىن كەڭ اشىپ، شامىرقانىپ، رۋحتانا تۇسەدى. اباي: «ۋايىم – ەر قاعانى» دەگەن. ۋايىمنان – ۋىتتى، قايعىدان – قايراتتى ولەڭ تۋماي تۇرمايدى.
البەتتە، مۇڭدانعاندا مۇحيتتىڭ تولقىنىن تۋلاتىپ، تاۋانى شاعىلىپ، شامىرقانعاندا تاۋلاردان اسىپ، اقىرعان ارىستانداي اۋزىن جەلگە تولتىرىپ سويلەيتىن «كەسكەكتى ەردىڭ سويى» ماحامبەت قامشىنىڭ سابىنداي كەلە عۇمىرىندا نە كورمەدى. قىرعا شىعىپ، قىزىق قۋعان بال داۋرەنى اتقان وقتاي زۋىلداپ وتە شىعىپ، ويدا جوقتا باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، الاعاي دا بۇلاعاي ءومىر كەشىپ، ەل قورىسا دا سول ەلدەن پانا تاپپاي قايدا قاڭعىمادى، قايدا لاعىپ، قايدا ساپار شەكپەدى. جالعان دۇنيە جالعاندىعىن جاساپ، جالت بەرگەندە ايدالادا جالعىزدىقتان جانى جۇدەپ، قىزعىش قۇستاي ەكى قاناتىن سابالاپ، ىزالى قىشقىرعىنىن وزىنەن باسقا كىم ەستىدى. سول قايعىلى كورىنىستىڭ ءبارى وزەگىن ورتەگەندە جۇرەگىنەن ۇستىنە قىجىم كيىپ، قۇلپىرعان ولەڭ ەمەس، بۇرق-سارق قايناعان قىجىلدى ولەڭ بۇرقانىپ توگىلگەن جوق پا. بالكىم، سودان دا بولار، ماحامبەت كەيدە جاپان دالادا قارا سانىنان قان ساۋلاپ جورتىپ كەلە جاتقان جارالى كوكبورى بوپ تا كوزىمە ەلەستەيدى.
ءيا، ول ءبورىلى بايراق كوتەرىپ، مايدانعا شىققان كوكبورى اقىن ەدى. جاۋىز قولدار اقىننىڭ باسىن قاپىدا شاپسا دا، شىنتۋايتقا كەلگەندە ماحامبەتتىڭ ءوزىن دە، ىزا-كەكتەن ورتەنىپ تۋعان وجەت ولەڭدەرىن دە ولتىرە المادى. بايقاپ قاراساڭ ماحامبەتتىڭ شابىلعان باسى مىنا جارىق جالعاننىڭ وپاسىزدىعىنا كۇيىنىپ، ميى سولقىلاپ قايناپ، زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ بارىنە كەكتەنىپ، «قاپ! قاپ!» دەپ ىزالى وكىنىشتەن ءتىسىن شاقىرلاتا قايراپ، بولاشاققا دومالاپ بارا جاتقانداي.
ماحامبەتتىڭ تۇلعا-تۇرپاتى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قاسيەت ەرەكشەلىگى، كەسكىن-كەلبەتى، وجەت مىنەزى، جاراتىلىس-بولمىسى، ار-نامىسى، ىزا-كەگى، قۇسا-مۇڭى، قىسقاسى قايشىلىققا تولى ءومىر جولدارىنىڭ ءبارى ونىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقان ولەڭدەرىندە جان-جاقتى اشىلىپ، تەرەڭ ءارى قوماقتى كورىنەدى. «ەر توستىگىم ءبىر توبە» دەمەكشى، اقىننىڭ وزگە تۋىندىلارى دا كوركەمدىك جاعىنان بولسىن، وتكىرلىك جاعىنان بولسىن، ايتقىشتىق جاعىنان بولسىن بۇدان كەم تۇسپەيدى. الايدا ونىڭ مىنا ولەڭى التىن جالاتقان شەنىن مۇرات تۇتىپ، اۋزىمەن قۇس تىستەپ، اسپانعا تۇكىرىپ وتىرعان قارا نويىس دۇلەيدىڭ كوزىنە تۋرا قاراپ، قاندى قىلمىسىن بەتىنە شىجعىرىپ باسىپ، ىزا-كەگىن تايسالماي باتىل ايتىپ، ايبات شەككەن ماحامبەتتىڭ كوڭىل كۇيىن، جان ارپالىسىن، شاراسىزدىقتان قان جۇتقان كۇيزەلىسىن تەرەڭ اشىپ كورسەتە بىلگەن قاسيەت، ەرەكشەلىگىمەن اقيقاتتىڭ اق شىڭىنداي اسقاق كورىنەدى. ويتكەنى ماحامبەتكە دەيىن دە، ودان كەيىن دە زاماندى بيلەگەن، قاراۋىنداعى قارا حالىقتىڭ ار-نامىسىن تاپتاپ، تەرىدەي يلەگەن «قۇداي ەمەسپىن، قۇدايدان دا بىلاي ەمەسپىن» دەگەن دۇمدىلەردىڭ بەتىن ءتىلىپ، بۇلاي وكتەم سويلەگەن اقىن بولعان ەمەس.
ماحامبەت كوزى تىرىسىندە ولەڭدى از جازدى ما، جوق كوپ جازدى ما، بىلمەيمىن، بىراق بىزگە جەتكەن ازىن-اۋلاق جىرىنىڭ ءوزى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، جارىق جالعاندى كىر-قوقىستان تازارتىپ، كەسىر-كەساپات، جاماندىق اتاۋلىنىڭ بارىنە بىتىسپەس مايدان اشىپ، جىگەرىڭدى جانىپ، نامىسىڭدى قايراپ، كۇرەسكە شاقىرىپ، ەرەۋىل سالعان ەگەۋلى نايزا جىرلار ەكەنىن كوزى قاراقتى كىسىلەر جاقسى بىلەدى. ال ونىڭ تۇتىقپاي، وت تيگەن قاۋداي لاپ ەتىپ، تۇتانىپ سويلەپ، بايماعامبەت سۇلتانعا ايتقان ادۋىندى ولەڭدەرى سونىڭ بارىنەن دە الدەقايدا قىزۋلى، الدەقايدا شوقتىقتى كورىنەدى. ويتكەنى تۇلا بويىنا بۇلىقسىعان بۇلا كۇش سىيماي تۋلاپ، كوككە شاپشىپ، اتىلىپ تۇرعان بۇل ولەڭدەردەن ماحامبەتتىڭ ءورشىل رۋحى، وجەت مىنەزى، وكىنىشتى ءومىرى، كەكتى ىزاسى كىم-كىمدى دە شامىرقاندىرىپ، بۇركىتارۋاقتانىرماي قويمايدى. بۇل جىرلاردىڭ قۇدىرەتى سوندا: ەل قورىعان ەرلەر تۇگىل تۇزدە – قاتىن، ۇيدە – باتىر ەزدەر دە ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ، اتقا اقىرىپ قالاي قونعانىن اڭعارماي قالادى.
باستا داۋرەن تۇرعاندا،
بىزدەر-داعى، بايەكە،
وزا كوشىپ، كەڭ جايلاپ،
ەركىمەن ەركىن جاتقان ەل ەدىك.
بۇل ءتورت جول ولەڭدە قىستا قىستاۋىنا، جازدا جايلاۋىنا كوشىپ، ەركىن ءومىر سۇرگەن قازاق جۇرتىنىڭ بەيبىت شاعى بەينەلەنسە، ال كەلەسى بولىمىندە زورلىق-زومبىلىققا توزبەي نامىس قۋىپ اتقا قونعان ەرلەردىڭ قاجىرلى ءىس-قيمىلى ايقىن سيپاتتالعان.
حاننىڭ كىرگەن اق وردا،
بۇزۋىن ويلاپ كەڭەستىك.
الامانعا جەل بەردىك،
اسا جۇرتتى مەڭگەردىك.
قارا قازاق بالاسىن
حان ۇلىنا تەڭگەردىك.
وزدەرىڭدەي حانداردى،
قابىرعاسىن سوگىلتىپ،
قابىرعادان اققان قان
ات باۋىرىنا توگىلتىپ،
ءادىل جاننان ءتۇڭىلتىپ،
ات كوتىنە وڭگەردىك.
بۇل ولەڭ جولدارىندا يساتاي باتىر باستاعان ارىستان كەۋدە ساربازداردىڭ جانە ءوزىنىڭ ەرلىككە تولى جورىقتى كۇندەرى بەينەلەنسە، ال تۋىندىنىڭ ودان ارعى بولىمىندە يساتايدان دا، ارىستان كەۋدە ساربازداردان دا تۇگەل ايىرىلىپ، «اداسىپ قالعان ۇيرەكتەي» جالعىز قالعان ماحامبەتتىڭ وكىنىشتى ءومىرى كوزىڭە ەلەستەپ، داۋىل تىلەگەن تەڭىزدەي بۋىرقانىپ، ىزا-كەك بوپ بۋلىعاسىڭ. «شارعا ۇستاعان قارا بالتا» ماحامبەت شابۋىن تاپپاي كەتىلسە – سەن دە بىرگە كەتىلىپ، قايراعاندا قايىرا جەتىلسە – سەن دە بىرگە جەتىلىپ، تۇمسىعىڭمەن كوك تىرەپ، شوق شايناپ، وت تۇكىرىپ وتىراتىنىڭ جانە وتىرىك ەمەس. «سۇيەگىم تۇتام قالعانشا، تارتىمباي سويلەر اسىلمىن!» دەپ بۇگىنگى كۇننىڭ بايماعامبەت سۇلتاندارىنا اقيقاتتىڭ ءسوزىن ايتىپ، تاۋبەسىنە تۇسىرگىڭ كەلەدى. بىراق ونداي كۇن قايدا؟! قۇل جيىلىپ – باس، قۇم جيىلىپ – تاس بولعان مىنا وتپەلى كەزەڭدە اتقان وققا توقتاماي اتالى سوزگە توقتايتىن بۇرىنعىلاردان قالعان جۇرناق بار دەيمىسىڭ، ءتايىرى. الاش دەسەڭ – اتقا قونىپ، قازاق دەسەڭ – قابىرعاسى قايىسىپ، قايعى ويلايتىن ازامات جوق تا اتالى ءسوزىڭ كىمگە ءدارى. ال بيلىك باسىندا جۇرگەندەردىڭ كوبى قىجىلمەن ايتقان ءبىراۋىز ءسوزىڭدى كوتەرە الماي باسىڭا بۇلت ءۇيىرىپ، ىزىڭە شام الىپ تۇسۋدەن تانبايدى. ويتكەنى ەلدىڭ سەنىمىنەن شىعىپ، ءۇمىتىن اقتاپ، جۇگىن كوتەرە الماي جۇرگەندەر سەنىڭ ءبىراۋىز ءسوزىڭدى قالاي كوتەرسىن. ءجا، بۇلاردى بىلاي قويا تۇرىپ، ماحامبەتتىڭ بايماعامبەت سۇلتانمەن بەتپە-بەت كەلگەندە ىزالى كەكتەن تۋعان ولەڭىن ودان ءارى وقىپ، جىگەر جانىعانىمىز ءجون شىعار. «تىلەگىن ءتاڭىر بەرمەسە دە»، «كەسكىلەسپەي ءبىر باسىلمايتىن»، «بۇلتقا جەتپەي شارت سىنبايتىن» كوكبورى اقىننىڭ بايماعامبەت سۇلتانعا اشىنىپ تا، اقتارىلىپ تا ايتقان اقىرعى ءسوزى ەدى بۇل. ال قارا داۋىلداي بوراپ، جويقىن تاسقىنداي دولىرىپ، تەلەگەي اشۋ-ىزامەن تۇيدەك-تۇيدەك ايتىلعان بۇل كەكتى سوزدەردى اقىرىنا دەيىن سابىر ساقتاپ تىڭداي ءبىلۋى، ءسوز جوق، بايماعامبەت سۇلتاننىڭ دا تەگىن كىسى ەمەس ەكەنىن اڭعارتادى. ەگەر ول كوپ تۇعىردىڭ ءبىرى بولسا، وندا ۇستىنەن قۇس ۇشىرماي دارىپتەپ جۇرگەن ماحامبەتتە قانداي قادىر-قاسيەت قالار ەدى. بايماعامبەت، قالاي دەسەك تە، نارقوسپاقتان تۋعان نارقوسپاق. ماحامبەت تە وكپە، نازىن كىمگە ايتارىن جاقسى بىلگەن. ايتپەسە، ءسوز شىعىنداپ قايتەدى.
مەن – مەن ەدىم، مەن ەدىم!
مەن نارىندا جۇرگەندە،
ەڭىرەپ جۇرگەن ەر ەدىم.
يساتايدىڭ بارىندا
ەكى تارلان ءبورى ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپانعا
قىزىل سىرلى جەبە ەدىم.
جاقسىلارعا ەپ ەدىم،
جاماندارعا كوپ ەدىم.
ەرەگىسكەن دۇشپاننىڭ
ەكى تالاي بولعاندا،
ازىققا ەتىن جەپ ەدىم.
حان بالاسى اقسۇيەك،
ەجەلدەن تابان اڭدىسقان
اتا دۇشپان سەن ەدىڭ،
اتا جاۋىڭ مەن ەدىم.
ەجەلگى دۇشپان ەل بولماس،
ەتەكتەن كەسىپ جەڭ بولماس!
حان بالاسى اقسۇيەك –
بايەكە سۇلتان سەن بولىپ،
سەندەي نارقوسپاقتىڭ بالاسى،
ماعان وڭاشا جەردە جولىقساڭ،
قايراڭنان العان شاباقتاي
قيا ءبىر سوعىپ اس ەتسەم،
تاماعىما قىلقانىڭ كەتەر دەمەس ەم!
پاھ! كەنەت ماحامبەتتىڭ كەۋدەسىندە عاسىرلار بويى وت-جالىن كەرنەپ، ىشتەن تىنىپ، تۇنشىعىپ كەلگەن جانارتاۋدىڭ كوكىرەگى قاق ايىرىلىپ، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن اتقىلاعان قىزىل شوقتارى سۇلتاننىڭ قابارعان قالىڭ قارا بەتىن قارىپ تۇسكەن جوق پا. ولەڭنىڭ ءار جولى نايزاعايدىڭ دىراۋ قامشىسىنداي وسىپ، جون تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ، قارا جەرگە قازىقتاي قاعىپ، بويلاتا كىرگىزىپ جىبەرگەندە حان بالاسى اقسۇيەك قالاي شىدادى ەكەن. «قايراڭنان العان شاباقتاي قيا ءبىر سوعىپ اس ەتسەم، تاماعىما قىلقانىڭ كەتەر دەمەس ەم!» دەگەندە، ماحامبەتتىڭ ەكى بەتى ورتتەي جانىپ، كومەكەيى جەل سورعان كورىكتەي كەرىلىپ، اۋزى استاۋداي اشىلىپ، جۇتىنىپ تۇرعان-دى. بىراق دۇنيەدە شاراسىزدىقتان وتكەن زاۋال بار ما، ءتايىرى. ماحامبەت جاۋ شاپقاندا جەلىمدەلىپ، ۇستاسىپ قالعان قىلىشتاي قىنابىنان سۋىرىلا المادى. ول سول مەزەتتە نايزاعاي بۇتاقتارىنداي شالت قيمىلداپ، تەز تۇتانىپ، شامىرقانىپ شارت كەتكەندە بايماعامبەت سۇلتاننىڭ كۇلى كوككە ۇشار ما ەدى. بالكىم، اقىن جەر تۇبىنەن ۇستاسىپ، عۇمىر بويى جاعالاسىپ كەلگەن نارقوسپاق قارسىلاسىن وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيماعان شىعار، كىم بىلەدى؟!
بىردە قىرىق جىل قىدىر بوپ ەل باسقارعان دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ەستەلىك كىتابىنان: «تىرىلەر ولگەندەردىڭ كوزىن جابادى. ولگەندەر تىرىلەردىڭ كوزىن اشادى» دەگەن ءسوزدى وقىپ، ەداۋىر ويلانىپ قالعانىم بار-دى. ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلماي ەسىمدە جۇرگەن كەمەڭگەردىڭ سول ءسوزى ماحامبەتكە دە ارنالىپ ايتىلعان سياقتى. اقىننىڭ اسىل سۇيەگى سىز تاتىپ، توپىراققا اينالعالى قاي زامان. الايدا ونىڭ جورىق جىرلارى مىنا سايىن دالانى شارلاپ، ءورشىل رۋحى كىمنىڭ جۇرەگىن سۋارىپ، قولتىق-قويناۋلاردا قۇم كومگەن قاي قايناردىڭ كوزىن اشپادى.
ءتاڭىر جارىلقاپ، تاۋەلسىز مەملەكەت اتانعان العاشقى جىلدارى ەل ىشىندە ءتۇرلى-ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر ءبىر-ءبىرىن تىڭداماي قايشىلاسىپ، ءوزارا تارتىسىپ، جاعا جىرتىسىپ، ايتىسىپ كەتكەندە ماحامبەت جىرىنىڭ ۇلى رۋحىنا سۋارىلىپ وسكەن جىگىتتەردىڭ ءبىر توبى ورالعا، ءبىر توبى پاۆلودارعا جانە ءبىر توبى التايعا اتتانىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، ورمانعا قاراپ ۇرگەن بۇرالقىلاردىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ، سەس تانىتىپ قايتپاپ پا ەدى. ەگەر بۇلار بولماعاندا تۇتاس ءبىر ءوڭىردى جالپاق تابانىمەن باسىپ، بۇكىل قانداس قارىنداستىڭ ار-نامىسىن تاپتاپ، استامسىپ تۇرعان قاندىبالاق قاراقشى ەرماكتىڭ قۇرىشتان سومدالىپ قۇيىلعان الىپ تاس تۇلعاسىن كىم باتىپ قۇلاتار ەدى. ونى ايتاسىڭ، اۋەلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن باستاپ، اقىرىپ تەڭدىك سۇراپ، الاڭعا شىققان ستۋدەنت جاستار دا مەكتەپ قابىرعاسىندا ماحامبەت جىرىنىڭ رۋحىنا سۋارىلىپ جەتىلگەندەر بولاتىن.
«انا ءتىلى» گازەتى
