Mahambet maıdany nemese egeýli naıza er jyry

5355
Adyrna.kz Telegram

Kúrkiregende – kún tutylǵan,
Aqyrǵanda – aı tutylǵan aınalaıyn
Ata qazaqtyń qursaǵynda jetilip,
týlap týǵan: «Aı, Jánibek, oılasań,
Qıly-qıly zaman bolmaı ma?
Sýda júzgen aq shortan Qaraǵaı basyn shalmaı ma?
Muny nege bilmeısiń?!»
dep shamyrqanǵan Asan qaıǵy;
«Táńiriniń ózi bergen kúninde
Han ulynan artyq edi meniń nesibem!
Azaýlyda aǵa bolǵan erler kóp edi.
Áıtse de, alamanǵa at baılaǵany joq edi!»
dep qabarǵan ­Dospanbet;
«Tebinginiń astynan Ala balta sýyrysyp,
Tebinip kelgende Teń atanyń uly ediń,
Dárejeńdi artyq etse, Táńiri etti!»
dep han aldynda tebinip sóılegen Shalkıiz;
«Kúldir-kúldir kisinetip,
Kúreńdi miner me ekembiz!
Kúderiden baý taǵyp,
Aq kireýke kıer me ekembiz?!»
dep armandy qııal keshken Aqtamberdi;
«Edildi tartyp alǵany – Etekke qoldy salǵany.
Jaıyqty tartyp alǵany – Jaǵaǵa qoldy salǵany.
Oıyldy tartyp alǵany – oıyndaǵysy bolǵany»
dep Murat jáne osy sııaqty azýyn aıǵa bilep ótken arǵy-bergi aqyn-jyraýlar Uly Dalanyń bir-bir asqar shyńy bolsa, alaıda bularǵa qaraǵanda «egeýli naıza qolǵa alyp, eńký-eńký jer shalǵan» Mahambet áldeqaıda aıbyndy, áldeqaıda asqaq kórinedi. Onyń basty sebebi: daýylpaz aqynnyń yza-kekten burqanyp týǵan ójet minez óleńderin bala kezden oqyp, jattap, kókirek kózimizdi uly rýhyna sýaryp óskendikten shyǵar, kim biledi?!

Alaıda Abaıdy bul araǵa kiristirýge bolmaıdy. Ol – ǵalam. Ol – jumbaq álem. Ony adamzat balasy túbegeıli zerttep, áli tolyq túsinip bolǵan joq. Ol – tuńǵıyq, tereńine súńgip, boılaǵan saıyn jańa kómbesin ashyp, jańǵyryp, jańara beretin tylsym dúnıe. Sondyqtan Abaıdy Uly dalanyń qandaı iri tulǵasymen de salystyrýǵa bolmaıdy. Óıtkeni ol – Abaı!
Biraq, Mahambet, qalaı desek te, azattyq ańsap, sol jolda kúresip, sol jolda sheıit bolǵan ata-babalarynyń kekti júreginen kóktep ósken egeýli naıza bolatyn. Ol «Edil úshin egesip, Jaıyq úshin jandasyp, Qıǵash úshin qyrylyp, Tepter úshin tebisip» búkil ómirin joryqpen ótkizgen sardar. Akademık Zeınolla Qabdolovtyń sózimen aıtqanda, qynabyna qaıta túspeı qoıǵan jalań qylysh.
Bul jalań qylysh patsha ókimetiniń tusynda da, jalǵan ıdeıa oılap taýyp, halyqty qynadaı qyryp, ólikterdiń ústine ornaǵan Keńes ókimeti tusynda da, tipti kerek deseńiz, elimiz egemendik alyp, bolashaqqa kórikti kósh túzep, saltanat qurǵan qazirgi tusta da qynabyna qaıta suǵylmaı myna sheksiz baıtaq keńistikte naızaǵaıdan jaı tartyp, áli kúnge deıin qýat-kúshin joımaı jarqyldap keledi. Óıtkeni bul qylysh quryshtan qorytylyp, somdap soqqan jaı qarý emes, shyndyq pen jalǵandyq bite qaınasyp qatar júrgen tirshilikte qaraý kúshke, zorlyq-zombylyqqa, qatybas zulmatqa, zulymdyqqa qarsy maıdan ashqan Mahambet rýhy!
Iá, Mahambet uly rýh! «Alamanǵa jel bergen, asa jurtty meńgergen, qara qazaq balasyn han ornyna teńgergen» rýh! Keýdesin yza-kek kernegende kerneı tartyp sabasyna túsetin rýh emes, qara daýyldaı borap, dúnıeni tóńkerip, astan-kesteńin shyǵaratyn, shalqar darııany túp-ornymen qopara kóterip, basyńa bir-aq qotaryp quıa salatyn alapat rýh! Óıtkeni keýdesinde arystan aqyryp, jolbarys týlap julqynǵan Mahambet anasynyń qursaǵynda jetilip, bes qarýyn beline túgel taǵyp týǵan boıda esesi ketken eldiń kóz jasyna sýarylyp, Alty Alashtyń ar-namysyna aınalyp, «Edildiń boıy en toǵaı, el qondyrsam dep edim, jaǵalaı jatqan sol elge, mal toltyrsam dep edim» dep armandap, shymyr esilgen qyl shylbyrdaı shıryǵyp, shamyrqanyp ósken azamat er bolatyn. Endeshe, ol zorlyǵy men zulymdyǵy qatar júrgen baqan bet zamanda ádiletsizdikke, surqııalyqqa, qııanatqa qalaı tózsin. Onyń ústine kók­jal zaman ony tistelep ósirip, kók­jal bolmasyna qoımady. Betin ­daýyl sapyryp, aqjal tolqynyn aspanǵa atyp, dolyrǵan dúleı teńizdiń ókirgen óksigi Mahambettiń ashý-yzasy bop býyrqandy. Ǵasyrlar boıy tóbesinde naızaǵaı oınap, quzar basy bulttan arylmaı qaıǵy arqalap, qasiret shekse de bir eli tómen shógip, jasyp, qasıetin joǵaltpaǵan qart Qarataýdyń qýatyn boıǵa jıyp, saǵymǵa oranǵan alys qyrǵa kóz salyp, jalańdap jaý izdeı bastady. Ala-qula jaratylǵan jalǵan dúnıeniń áleýmettik teńsizdigin, sumdyq surqııalyǵyn kórip, kókiregine qyjyl kirgende júreginiń tereń túkpirinen y­zaly ashýdyń qara daýy­ly kóterilip kele jatty. Oǵan ata qazaqtyń tartqan taýqymeti, muń-nalasy, qaıǵy-qasireti qosylyp, aýzynan aq jalyn bop atylǵanda Mahambettiń atoılap atqa qonbasqa sharasy bolmady. Aqyrynda:
Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı,
Qońyr salqyn tóske almaı,
Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdaı erimeı,
Alty malta as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala,
Saqaly shyǵyp jat bolmaı,
At ústinde kún kórmeı,
Asharshylyq shól kórmeı,
Aryp-ashyp jol kórmeı,
Ózegi talyp et jemeı,
Er tósekten bezinbeı,
Uly túske urynbaı,
Tún qatyp júrip, tús qashpaı,
Tebingi teris taǵynbaı,
Temirqazyq jastanbaı,
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me?!
Osy óleńdi oqyǵanda keýdesinde namysy bar qaı qazaqtyń qany qyzbaıdy. Ekitalaı kún týyp, qaraǵaı basyn shortan shalmasa da, kókjıekten týlaqtaı qara bult kórinip, tónip kele jatqan qater joq bolsa da, qalyń kilem tóselgen tórinde obadaı omalyp otyra bermeı tysqa oqtaı atylyp, «egeýli naıza qolǵa alyp», aınalańnan jalańdap jaý izdep,  tún qatyp jortyp ketkiń keledi. Nege? Óıtkeni «qorlyqta júrgen halqyma Bostandyq alyp berem» dep naıza tolǵap, qylysh sýyrǵan «keskekti erdiń soıy» Mahambettiń aq semser serti, aldaspan anty, asqaq rýhy dalanyń bulshyq etindeı bultyldap oınap, shıyrshyq atyp týlap, ereýil salǵan bul óleń kim-kimniń de jigerin janyp, namysyn qaırap, onsyz da sapyrylysyp, arpalysyp jatqan dúnıeniń ishine toǵytyp jiberedi. Budan keıin qazaq halqynyń ar-namysynan jaralǵan qaı azamat yza-kek bop nege burqanbasyn. Ile kókiregi qyjylǵa tolyp, kúrkirep atqa qonýǵa asyqpaı tura ala ma, sirá.
Ol zamanda eki ókpeden qysqan otarshyldyq júıeden de, óz jurtyn bılegen dúmdilerden de qorlyq kórip, otyrsa – opaq, tursa – sopaq bop, pushaıman hal keshken halqyn oılap, at ústinde kún ótkizgen azamat erdiń bári de jyly tósekten bezinip, tún qatyp jortsa da, ashyqsa da, ózegi talyp et jemese de, aıdalada temirqazyq jastanyp túnese de, qysqasy azattyq ańsaǵan sol jolda taýqymettiń qandaı taýyn arqalap, qandaı azap-mehnat shekse de alǵan betinen qaıtpaı: «Janym arymnyń sadaǵasy» dep sanaly ómir keshken edi. Qajet bolsa, qasiret, qaıǵynyń ózinen de qaırat taýyp, qara qazaq, sary balanyń qamy úshin qaraý kúshtermen alysyp, arpalysyp, tutamdaı bop tuqyly qalǵansha shaıqasyp ótken joq pa?! Sol asyl qasıet, ójet minez qazirgi bılik basynda júrgen dúmbilerdiń boıynan kórinbeıtini qalaı? Solardyń kóbisi «Arym janymnyń sadaǵasy» dep taırańdap júrgendeı kórinedi. Endeshe, ár qazaqtyń kókireginde Mahambettiń órshil rýhy kóktep ósip, qyr astynan túregelgen Alataýdaı asqaqtap, jer-jahanǵa aıdyn asyryp turmasa, qazynaly jerimizge kóz alartyp, suǵyn qadaǵan syrt kúshterden Táńir syılaǵan Táýelsizdikti qalaı qorǵaıdy? Aıtshy, qalaı qorǵaıdy?!
Ázer kórip júrsem de kúnimdi elde,
Zapyrannan júregim tilingende,–       Mahambetke aınalyp ketsem deımin,
Mahambettiń joqtyǵy bilingende.
Bul jyr joldary rýhanı qazaq álemi bútin jerden jyrtylyp, tigilgen jerden qaqyrap qaıta sógilip jatqan qazirgi óliara kezeńde daýyl­paz aqynnyń asqaq rýhyn ańsap, býlyqqanda úzilip túsken júregimniń kóz jasy edi. Táýelsizdigimizdiń týy qulamaı máńgi jelbirep, baıandy bolǵanyn Mahambettiń qyjyldan, kekti yzadan týǵan ójet minez óleńderin oqyp, rýhyna sýarylyp ósken qaı azamat tilemeıdi. Óıtkeni onyń qaı óleńi de oqyǵan boıda tereńinde burqanǵan bir uly kúsh jan dúnıeńdi silkip, namysqa shaqyryp, aıaǵyńdy jerge tıgizbeı daýyldaı kóterip, erlikke bastaı jóneledi. «Mahambettiń jyry da, bilseń eger, Kileń sardar ústine saýyt kıgen» dep, dúr kóterilip, birge erip, jortyp ketkiń keledi.
Al shen men shekpenge satylǵan Baımaǵambet sekildi jýan doıyrlar halyqtyń kóz jasyna nanyn malyp jegennen basqa ne biledi deısiń, táıiri. Olar: «Aqyndary alaqan jaıǵan eldiń Qatyndary qol bastar ul týmaıtynyn» qaıdan bilsin (Ǵ.Jaılybaı).
***
Ústine aq saýyt kıip, naıza kezenip, qalyń jaýǵa jalǵyz shapqan kózsiz batyrdy qalaı úkilep, qalaı baptasań da ot aýyzdy, oraq tildi aqyn bola almaıdy. Al keýdesinde kún kúrkirep, qanatynan daýyl týatyn ór minezdi aqynnyń naızasyn namysqa janyp, qylyshyn kekke sýarǵan batyr bolmaýy áste múmkin emes. Óıtkeni ol bala kezden alda bolatyn dúnıeniń sumdyǵyn jan-tánimen sezip, kókiregi sher-shemenge tolyp, yza-kekke sýarylyp jetiledi. Ekitalaı kún týǵanda kóp oılanyp jatpaı elden buryn tý kóterip, atoılap shyǵa keletini, mine, sodan.
Endeshe, aqyryp teńdik surap, aıbyndanyp atqa qonǵan Mahambet nege batyr bolmasyn. Onyń ózi turmaq kózinen tógilgen ot ta, júreginen tó­gil­gen jyr da egeýli naıza erge aınalyp, tún qatyp jortyp, talaı jyryndy jaýǵa ereýil salǵan joq pa! Zeınolla Qabdolov: «Abaıǵa deıingi qazaq poezııasynda budan asqan aqyn joq» degen. Aqıqat, ardyń atynan sóılep ótken ulaǵatty ustazdyń Mahambet jyrlarynyń janartaý qýatyn ádil baǵalap, toq eterin kesip bir-aq aıtqan ataly sózine toqtamasqa shara qaısy.
Alaıda otqa da túsken, sýǵa da túsken sol Mahambettiń zamanynda qaraorman eli de bolǵan, shuraıly jeri de bolǵan. Óris toly malyn shetinen kertip jep otyrsa kim qoı der edi. Solaı bola tura jumyr basyn báıgege tikkeni qalaı? Qaıda salsa da qaıtpaı aq almastaı qıyp túsip, shamyrqansa shart synatyn qudireti nede? Onyń Abaıǵa deıingi aqyn-jyraýlarǵa qaraǵanda órkeshtenip, aıbyndy kórinip turatyn sebebi: qur bosqa shyndyqty aıtyp shyrqyraı bermeı aqıqattyń sózin sóılep, halqyna tize batyryp, qanqaqsatyp jylatqan qaraý kúshterge qarsy maıdan asha bilgeninde; «­Isataı – basshy, men – qosshy» dep, qala berdi búgingi keıbir ury ulyqtar sekildi halyqtyń nanyn jemeı, qamyn jep  ashyq aıqasqa shyqqan kózsiz erliginde; «Qabyrǵasyn qaýsatyp, Bir-birindep  sókse de, Qabaǵyn shytpas er kerek Bizdiń búıtken bul iske?» dep kileń arystan daýys, arqar múıizdi jigitterdi iriktep, kúreske bastaǵan kókserek azatshyldyǵynda; ózi ómir súrgen óńirdiń qubylmaly tirshiligine qarap, aldaǵy kúnniń jaqsylyq, jamandyǵyn seze biletin kóripkeldiginde. Noǵaıbaı sheshen: «Aqynnyń qulaǵy ózinen qyryq jyl buryn týady» dep, múmkin osyǵan qarap aıtqan shyǵar, kim biledi.
Ádette, qaı zamanda da aqynyn tyńdamaǵan el azyp, er maqsatyna jete almaı opyq jegen. Senbeseńiz, myna óleń joldaryna zer salyp kórińiz.
Aýyr ásker qol ertip,
Jasqusqa baryp kirgende,
Arystandaı aqyrǵan
Han balasy jylady-aı,
«Janymdy qı» dep surady-aı! – dep aıdyn asyryp, masattanǵan Isataıdyń arada apta ótpeı búkil aıbar-sustan túgel aıyrylyp, patsha áskerinen kúıreı jeńilip, toz-toz bolýyna ne sebep? Aıtshy, ne sebep?!
Qara qyldy qaq jaryp, ádilin aıtar bolsaq: «ózgeniń tilin almaǵan, kisi aqyly qonbaǵan», «burala bitken emendeı qısyq týǵan» batyrdyń mańaıyna oıly kóz júgirtip, arly aqynnyń keýdesinde bulqynǵan boztorǵaıdyń shyrylyna qulaq aspaı qaıdaǵy bir jalǵan sezimge boı aldyrǵandyǵynan edi. Han sózine sengeni óz basyna qater tóndirip, jer-kókke sıdyrmaı qýǵyndap, sergeldeńge salyp qoıǵan joq pa. Alda-jalda Mahambetti tyńdaǵanda azattyq jolynda túbegeıli jeńiske jetpese de, álgindeı qapy qalyp, barmaǵyn tistemes edi. «Jetimderge – jem berdim, jesirlerge – jer berdim. Aqyrynda, dúnıe-aı, sol erlikten ne kórdim?!» dep ókinishten ózegi órtenip, qan quspas edi.
Jigerin jyldar janyp, shıryǵyp ós­ken aqyn, ádette, neǵurlym qaıǵy-qa­siret shegip, azap kórip, qınalǵan ­saıyn soǵurlym kókiregi qyjylǵa tolyp, shamyrqanyp jyr jazatynǵa uqsaıdy. Senbeısiz be? Endeshe, Mahambettiń «Tarlanym» óleńine zer salyp kórińiz, aqynnyń qaıǵydan da qaırat taýyp, Qarataýǵa qalaı aınalyp,  kúrkirep kúńirengenine kózińiz birden jetedi.
Kermıyǵym, kerbezim,
Keriskendeı shandozym!
Qulandaı ay daýystym!
Quljadaı aıbar múıizdim!
Qyrmyzydaı ajarlym!
Hıýadaı bazarlym!
Teńizdeı tereń aqyldym!
Tebirenbes aýyr minezdim!
Pah! Qalaı-qalaı silteıdi. Jalpaq óńirdi susymen jasqaǵan aıbarly ba­tyr­­dyń keskin-kelbetin, jaratylys-bol­­mysyn tereń ári ajarly ashyp, múıizin aıǵa tirep sýrettemese Mahambet – Mahambet bola ma?! Óleńniń ár jolyndaǵy ár teńeýdiń ózi, Qudaı-aý, dalanyń bulshyq etindeı bultyldap oınap, taýdy taýǵa soqqandaı qudiret kúshke ıe bop, qara daýyldaı burqap, julqynyp turǵan joq pa. Osy jyrdy odan ári oqysańyz, narttaı janyp alaýlaǵan bal júzińiz odan saıyn alaburtyp, kókiregińiz tasqyndaǵan aǵynǵa tolyp júre beredi.
Atyna turman bolsyn dep,
Jurtyna qurban bolsyn dep,
Adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken.
Atqan oǵy Edil, Jaıyq teń ótken,
Atqanyn qardaı boratqan.
Kók shybyǵyn qandy aýyzdan jalatqan,
Arystan edi-aý, Isataı!
Bul fánıdiń júzinde
Arystan odan kim ótken?!
Joryqqa birge attanyp, erlik izi saıraǵan sardalada tún qatyp, qatar jortqan jan dosyn joqtap otyryp ta jotalanyp, óksip otyryp ta órkeshtenip, zar ılep otyryp ta zańǵar bıikke kóterilip, bulaı asqaq jyrlaǵan kisi arǵy-bergi aqyndar tarıhynda bolǵan emes.
Isataı Mahambet aqynnyń tilin almaı, han ordasyn shappaı, keıin sonyń zardabyn tartyp, ókinishtiń ýyn iship opynsa, al Mahambetke Isataıdyń joqtyǵy qatty sezilip, jalǵyzdyqtyń azabyn tartyp, arda basy shyrǵalańǵa túsip, qýǵyn-súrginnen kóz ashpady. Jalǵan dúnıe, ásirese, esesi ketken eldiń kegin qýǵan sardar erge ósh kele me, qaıdam? Qaraıǵannyń bári kózine jaý bop kórinip, saǵymy sarnaǵan sardaladan saıa tappaı sarsylyp kún keshti.
Tolǵaı da tolǵaı oq atqan,
On eki tutam jaı tartqan
Qabyrǵasyn qaýsatqan.
Tebingisin tese atqan,
Tizgininen kese atqan
Tespeı qanyn zýlatqan.
Bizdiń qaısar batyrdyń
Júregin sóıtip oıatqan.
Keshegi Oraq penen Mamaıdaı,
Batyrlar, shirkin, bolar ma-aı!
Olardaı bolyp júrýge,
Bizderge qýat tolar ma-aı!
Mahambet el ishiniń daý-damaıy, qańqý sózderi ábden mezi etip, júregin qajap qaljyratqanda, jaryq dúnıeden jubanysh taba almaı jaraly shaǵaladaı eki qanatyn sabalap sharq urǵanda, jalǵyzdyqtan jany kúıip kúızelgende kúreske toly ótken kúnderine ótkel salyp, «Tebingisin tese atqan, Tizgininen kese atqan», «Keshegi Oraq penen Mamaıdaı» batyrlardy armandap, ańsamaı qaıtedi; jolbarys júregi elge azattyq tilep bulqynǵanda Oraq pen Mamaı sııaqty batyrlardy bas­tap, taǵy da qan maıdanǵa shyǵar kún týar ma eken dep aǵysty qııal keshpeı qaıtedi. Biraq ol qansha egilip, júreginen yzaly jyr tókse de áste jasyp kórgen joq-ty. Qaıta egilgen saıyn egeýli naızaǵa aınalyp, daýyl shaqyrǵan uly teńizdeı burqanyp, tula boıy bulyqsyǵan bula kúshke tolyp júre beretin. Onyń bul eren qasıeti oq jylannyń tilinen órilgen qaı óleńinen de aıqyn kórinedi. Óıtkeni Mahambet bul ómirge Isataı basshysynan qapyda aıyrylyp, qaraorman el ishinde júrse de jalǵyzdyqtyń azabyn tartyp, japa shegip, taǵdyr taýqymetin arqalap, adam qolymen jasalatyn zorlyq-zombylyq, qysastyq, qııanat, zulymdyq ataýlynyń bárin óz basynan ótkerip, oǵan qarsy keskilesken maıdan ashyp, kúresý  úshin Jaratqan Ieniń qalaýymen kelgen Janartaý aqyn bolatyn. Al kókiregin ot-jalyn kernegen Janartaý qaı zamanda jarylyp atylmap edi. Onyń óleńderin oqyǵanda ondaǵy ystyq qýattardyń lapyldaǵan jalyny júzińdi sharpyp, tula boıyńdy qyzdyryp, qan tamyrlaryńdy kernep, jaryp jibere jazdap turatyny, saıyp kelgende, bunyń bári Mahambettiń azatshyl, kúresker aqyn bop jaratylǵandyǵynan. Óıtkeni Alla Taǵala Mahambetti bylaıǵy jurttyń birine de uqsatpaı bar meıirim shýaǵyn tógip, qaıtalap aıtqanda, esesi ketken eldiń kegin qýsyn dep keýdesine kún qondyryp, erlik rýhyn egip, adaldyqtan, ar-uıattan, yza-kekten, namystan somdap, izgiliktiń quryshynan quıyp jaratqan bolatyn. Onyń apaı tós omyraýyn qaq jaryp ótin alsa da ókinip, qabaǵyn shytpaıtyn kókbóri aqyn bop týǵan tereń astarynda osyndaı tuńǵıyq syr jatyr. Al kókbóri eshýaqytta jaýyna berilmeıdi, tek óledi. Mahambettiń  taǵdyry da solaı boldy. Qansha qýǵyn-súrgin kórip, qansha azap shekse de alǵan betinen qaıtpaı aqyrynda qapyda kóz jumdy. Biraq jaý qolynan emes, óz qandasynyń jaýyz qolynan. Alaıda «El ishi altyn besik» desek te, saıyp kelgende, el ishiniń qalyń jyqpylynda jaýlyǵy da buǵynyp jatatyn kórindi. Olaı bolsa: «Biz batyr halyqpyz, aqyn halyqpyz. Suńqarlarǵa tor quryp, Tulparlarǵa or qazatyn Qııanatqa jaqyn halyqpyz» dep aıtpasqa shara qaısy?
Osyndaıda Alash kósemderiniń biri Ahmet Baıtursynulynyń: «Ulym, deıtin halqyń bolmasa, halqym deıtin ul qaıdan bolsyn» degen ataly sózi eske túsedi. Alaıda ony uǵatyn jurt qaıda? «Ulyǵyń – ury, satqynyń – sardar, uryń – uly» atanǵan myna surqaı zamanda kimge jón aıtyp bolady.
Jumyr Basy Erliktiń shabylǵasyn,
Shańyraǵy nege eldiń shaǵylmasyn.
Qapy soǵyp, Erlikti  Ezdik jeńse,
Nege endeshe qylyshyn taǵynbasyn.

Mahambet joq,
Senemin endi kimge,
Tap bolǵanda yzǵarly jeldi kúnge.
Sodan beri týmady bir Mahambet,
Syn emes pe keń qursaq eldigime.

Qyzǵysh qus ta joǵalyp kól qoryǵan,
Úmit janbaı kók shópteı erte orylǵan.
El qoryǵan Mahambet joq bolǵasyn,
Ulyqtar da ury bop el toryǵan, – dep kúıingen sátterimiz de joq emes.
Aıtpaqshy, Mahambet «han emessiń qasqyrsyń» dep izinen qan sorǵalaǵan sumdyǵyn betine shyjǵyryp basqan Jáńgirdi sońǵy jyldary dáriptep, ony daýylpaz aqynnan bıik qoıyp, aıdynyn asyryp maqala jazyp, tórelik aıtatyndar tabyldy. Olardyń ýaqyt qateligin túzetip, Jáńgir handy pále-jaladan arshyp, aqtap sóılep, ádil baǵasyn bergenine kim qarsy. Biraq Mahambettiń pásin Jáńgirden tómendetip, bosqa aram ter bolýdyń qajeti qansha? Oý, aǵaıyn, Jáńgir han elge sáýlesi túsken myń jerden danyshpan, myń jerden kemeńger bolsa da «adyrnasyn ala ógizdeı móńiretken» Mahambetten, qalaı desek te, quzyrly emes. Sebebi Mahambet Jáńgir han sekildi patsha ókimetiniń qolshoqparyna aınalyp, bodan eldi bılep, saǵanaǵy sarq, qaǵanaǵy qarq bop, qyzyqty dáýren súrgen joq. Sol bodan eldi botadaı bozdatqan otarshyldyq júıege, ıaǵnı zorlyq-zombylyqqa qurylǵan qaraý qoǵamǵa qarsy ashyq aıqasqa shyǵyp, aqyrynda azattyqtyń aq jolynda sheıit bolǵan arystan. Qysqasy, otarshyldyq qursaý alyp qaraǵaı bolsa, Mahambet sol alyp qaraǵaıǵa qarsy bitken qaısar butaq, otarshyldyq qursaý alyp emen bolsa, Mahambet sol alyp emenniń alqymyna sheńgel qolyn salǵan ıir butaq. Al aldy keń, arty tar Jáńgir hannyń boıynda bundaı ıgi qasıet qaıdan bolsyn. Endeshe, ony qandaı jaǵdaıda da daýylpaz aqynnan bıik qoıyp, kúpirshilik jasaýǵa bolmaıdy.
Osy eńbekti jazý ústinde Mahambettiń poezııasy haqynda ja­zylǵan birdi-ekili maqalaǵa kózim tús­ken edi. Solardyń biri – aqyn Ǵafý Qaıyrbekovtiń «Qyrqarlanyp ótken er» degen maqalasy. Kórkem ­til­men áserli jazylǵan sol maqaladan: «Baıaǵyda KazPı-de bizdi oqytqan professor, marqum Qajym Jumalıev Mahambet óleńderin sorǵalata jatqa aıtyp kelip: «Kórdińder me, Mahambettiń óleńderinen qan ısi shyǵady» deıtin» degen sóılemderdi oqyǵanda alaburtqan kóńilim sý sepkendeı basylyp qaldy (Mahambet. Joryq jyrlary. 188-b).
Bálkim, qasyqtyń sabyna qaraýyl qoıyp sóıleıtin mezgilde, ıaǵnı Keńes ókimeti tusynda ǵulama ǵalymnyń stýdent jastarǵa Mahambet jyrynyń qasıet, ereksheligin osyndaı astarly tásildermen túsindirip, uǵyndyryp jetkizbek bolǵan shyǵar. Biraq qalaı desek te, ǵalymnyń bul sózi júregimdi yzǵardaı qaryp túskeni ótirik emes. Mahambettiń yzaly kekten týǵan óleńderinen qan ısi emes, óshpes erliktiń ótkir ısi shyǵyp turatynyn ǵalym aǵamyz qalaı sezbegen – tańdanbasqa shara qaısy?
Qysqa kúnde qyryq qubylǵan myna surqaı ýaqytta keń dúnıeden pana tappaı jabyrqap, qaraıǵannyń bárinen túńilip, salyń sýǵa ketip, kóńiliń qý  daladaı qulazyp, irkitteı irip, bózdeı jyrtylyp, júıkeń juqaryp, tozyp, sirkeń sý kótermeı qajyp kelip Mahambettiń yza-kekten týǵan kez kelgen jyryn oqysań boldy – sol boıda kókiregiń qyjylǵa tolyp, shamyrqanyp, tamyryńda asaý qan týlap, atoılap shyǵa kelesiń.
Iá, Mahambet poezııasy azattyq jolynda, maqsat-murat jolynda bolǵan shaı­qastardyń bári sátsiz aıaqtalyp, sonyń qaıǵy-qasiretin arqalap, japan dalada jalǵyz jortqan jolbarys júrektiń halyqtyq rýhta býyrqanyp aq­tarylǵan ashý-yzasy, qusa-muńy, kekti namysy. Mahambet tragedııasy – otarshyldyq qursaýda kún keship, zor­lyq-zombylyqtan kóz ashpaı sher jutqan qazaq tragedııasy. Naızasyn namysqa, qylyshyn kekke sýarǵan Isataıdan, Isataı bastaǵan qabylan minez sarbazdardan aıyrylǵan ­Maham­bet ol kezde qandaı jalǵyz bolsa, qorǵaýshysy joq qazaq halqy da sondaı jalǵyz edi. Sondyqtan bolar, qaıǵysy – halyqtyń qaıǵysyna, halyqtyń qasireti – aqynnyń qasiretine ulasyp, júreginen yzaly jyr bop tógilgen-di. Eger Mahambet ókinishi ózegin órtep, japanda jalǵyz jortyp, kúızelip, kúńirenbegende aq semserdiń júzindeı ótkir, oq jylannyń ýly tilinen órilgen ýytty óleń týdyra almas edi. Onyń taǵdyr taýqymetin tartyp, azap shekkeni, bálkim, soryn qaınatqan shyǵar. Alaıda óleńderiniń tereńnen qaınap, shymyrlap, boıǵa qýat darytyp, burqanyp shyqpasyna qoımady.
Qapyda atyp ketetin jaýdan da, ekitalaı kún týǵanda jalt berip, satyp ketetin dostan da qoryqpaǵan ­Mahambet jalǵyzdyqtan sumdyq úreılenip, tóńireginen tutqa bolar kisi qarasyn izdep, «adyra qalǵan Narynda» ári-beri qıyr-shıyr jol tartyp, ash bórideı tún qatyp talaı jortqan.
Arǵymaq, seni saqtadym,
Qulaǵyń seniń serek dep.
Azamat, seni saqtadym,
Bir kúnime kerek dep.
Alaıda «bir kúnime kerek» dep saqtaǵan arǵymaǵynan da, azamatynan da qaıran bolmady. Daýyldy kúni týlaǵan teńizdiń jańqasyndaı jaǵaǵa shyǵyp qalsa, arda týǵan Mahambet:
Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus!
El qoryǵan men edim,
Men de aıyryldym elimnen.
Kól qoryǵan sen ediń,
Sen de aıyryldyń kólińnen, –
dep kúńirenbeı qaıtedi. Sóz tyńdar qulaq, tunyp aqqan bulaq joqta kókiregi zapyranǵa tolǵan sherli aqyn «qanaty qatty, moıny bos» qyzǵysh qusqa muń shaqpaı qaıtedi.
Aýzyn ashsa aq jalyn aqtarylyp, ár sóziniń jalyny bet sharpyp turatyn Mahambet aldaǵy kúnderinen jylt etken sáýle kórmeı qansha túńilse de sazǵa bitken sary aǵashtaı solqyldap, ójet te órshil qalpyn joǵaltyp, syr bergen emes. Qaıta qabarǵan saıyn qataıyp, óksigen saıyn órkeshtenip, jabyqqan saıyn jotalanyp, qulazyp, qajyǵan saıyn quryshtaı qorytylyp, bolattaı bekip, tas túıin bop alǵan-dy.
Munar da munar, munar kún,
Bulttan shyqqan shubar kún.
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún
Býra atanǵa shókken kún.
Bulyqsyp júrgen myrzadan,
Burynǵy dáýlet taıǵan kún.
Qatarlanǵan qara nar
Arqanyn qıyp alǵan kún.
Alma moıyn arýdy,
At kótine salǵan kún
Bulandaı erdi kesken kún,
Býýly teńdi sheshken kún.
Sandyq toly sary altyn,
Sapyryp sýdaı shashqan kún.
Qudaı-aý, bultty kúngi aspandaı kúrkirep, taý-tasty qoparyp, dúnıeni teńseltip turǵan bundaı qýatty óleńdi oqyǵanda kimniń arqasy qozyp, kimniń tamyrynda asaý qan oınap, asyr salmasyn. Óleńniń ár joly ózegine qorǵasyn quıyp órgen jýan dyraýdaı shıyrshyq atyp turǵan joq pa?! Sýyryp alyp silteseń ne nárseni de qıyp túseri haq. Biraq «býyrshyn muzǵa taıyp jyǵylǵan» bul munar kúnderde Mahambettiń basynan da baq taıǵan joq pa edi. Alaıda ony bulaı tebintip sóıletip turǵan qandaı kúsh? Ol – rýh! Rýh bolǵanda da aýyzekide jıi aıtyla beretin jaı rýh emes, taýdy taýǵa soǵyp, muhıtty muhıtqa qosyp, dúnıeni tóńkerip, alasapyran etip, sapyrylystyryp jiberetin alapat rýh! Tektini teksizdiń tepkisinen qutqaryp, shubar tósterdiń shynjyryn úzip, qaraý qoǵamnyń qamalyn buzyp, el tonaǵan ury ulyqtardyń tóbesine qudyq qazyp, zar jylatyp, ash bórideı ulytatyn uly rýh!
Semser qaıralǵan saıyn ótkirlene túsetin bolsa, jyldar janyǵan kemel talant ta solaı: ol neǵurlym qıyndyq kórip, jabyqqan saıyn jotalanyp, óksigen saıyn órkeshtenip, azap shekken saıyn arnasyn keń ashyp, shamyrqanyp, rýhtana túsedi. Abaı: «Ýaıym – er qaǵany» degen. Ýaıymnan – ýytty, qaıǵydan – qaıratty óleń týmaı turmaıdy.
Álbette, muńdanǵanda muhıttyń tolqynyn týlatyp, taýany shaǵylyp, shamyrqanǵanda taýlardan asyp,  aqyrǵan arystandaı aýzyn jelge toltyryp sóıleıtin «keskekti erdiń soıy» Mahambet qamshynyń sabyndaı kele ǵumyrynda ne kórmedi. Qyrǵa shyǵyp, qyzyq qýǵan bal dáýreni atqan oqtaı zýyldap óte shyǵyp,  oıda joqta basyna bult úıirilip, alaǵaı da bulaǵaı ómir keship, el qorysa da sol elden pana tappaı qaıda qańǵymady, qaıda laǵyp, qaıda sapar shekpedi. Jalǵan dúnıe jalǵandyǵyn jasap, jalt bergende aıdalada jalǵyzdyqtan jany júdep, qyzǵysh qustaı eki qanatyn sabalap, yzaly qyshqyrǵynyn ózinen basqa kim estidi. Sol qaıǵyly kórinistiń bári ózegin órtegende júreginen ústine qyjym kıip, qulpyrǵan óleń emes, burq-sarq qaınaǵan qyjyldy óleń burqanyp tógilgen joq pa. Bálkim, sodan da bolar, Mahambet keıde japan dalada qara sanynan qan saýlap jortyp kele jatqan jaraly kókbóri bop ta kózime elesteıdi.
Iá, ol Bórili Baıraq kóterip, maıdanǵa shyqqan Kókbóri aqyn edi. Jaýyz qoldar aqynnyń basyn qapyda shapsa da, shyntýaıtqa kelgende Mahambettiń ózin de, yza-kekten órtenip týǵan ójet óleńderin de óltire almady. Baıqap qarasań Mahambettiń shabylǵan Basy myna jaryq jalǵannyń opasyzdyǵyna kúıinip, mıy solqylap qaınap, zulymdyq ataýlynyń bárine kektenip, «Qap! Qap!» dep yzaly ókinishten tisin shaqyrlata qaırap, bolashaqqa domalap bara jatqandaı.
Mahambettiń tulǵa-turpaty, júris-turysy, qasıet ereksheligi, keskin-kelbeti, ójet minezi, jaratylys-bolmysy, ar-namysy, yza-kegi, qusa-muńy, qysqasy qaıshylyqqa toly ómir joldarynyń  bári onyń Baımaǵambet sultanǵa aıtqan óleńderinde jan-jaqty ashylyp, tereń ári qomaqty kórinedi. «Er Tóstigim bir tóbe» demekshi, aqynnyń ózge týyndylary da kórkemdik jaǵynan bolsyn, ótkirlik jaǵynan bolsyn, aıtqyshtyq jaǵynan bolsyn budan kem túspeıdi. Alaıda onyń myna óleńi altyn jalatqan shenin murat tutyp, aýzymen qus tistep, aspanǵa túkirip otyrǵan qara noıys dúleıdiń kózine týra qarap, qandy qylmysyn betine shyjǵyryp basyp, yza-kegin taısalmaı batyl aıtyp, aıbat shekken Mahambettiń kóńil kúıin, jan arpalysyn, sharasyzdyqtan qan jutqan kúızelisin tereń ashyp kórsete bilgen qasıet, ereksheligimen aqıqattyń aq shyńyndaı asqaq kórinedi. Óıtkeni Mahambetke deıin de, odan keıin de zamandy bılegen, qaraýyndaǵy qara halyqtyń ar-namysyn taptap, terideı ılegen «Qudaı emespin, Qudaıdan da bylaı emespin» degen dúmdilerdiń betin tilip, bulaı óktem sóılegen aqyn bolǵan emes.
Mahambet kózi tirisinde óleńdi az jazdy ma, joq kóp jazdy ma, bilmeımin, biraq bizge jetken azyn-aýlaq jyrynyń ózi dúnıeni dúr silkindirip, jaryq jalǵandy kir-qoqystan tazartyp, kesir-kesapat, jamandyq ataýlynyń bárine bitispes maıdan ashyp, jigerińdi janyp, namysyńdy qaırap, kúreske shaqyryp, ereýil salǵan egeýli naıza jyrlar ekenin kózi qaraqty kisiler jaqsy biledi. Al onyń tutyqpaı, ot tıgen qaýdaı lap etip, tutanyp sóılep, Baımaǵambet sultanǵa aıtqan adýyndy óleńderi sonyń bárinen de áldeqaıda qyzýly, áldeqaıda shoqtyqty kórinedi. Óıtkeni tula boıy­na bulyqsyǵan bula kúsh syımaı týlap, kókke shapshyp, atylyp turǵan bul óleńderden Mahambettiń órshil rýhy, ójet minezi, ókinishti ómiri, kekti yzasy kim-kimdi de shamyrqandyryp, búrkitárýaqtanyrmaı qoımaıdy. Bul jyrlardyń qudireti sonda: el qoryǵan erler túgil túzde – qatyn, úıde – batyr ezder de egeýli naıza qolǵa alyp, atqa aqyryp qalaı qonǵanyn ańǵarmaı qalady.
Basta dáýren turǵanda,
Bizder-daǵy, baıeke,
Oza kóship, keń jaılap,
Erkimen erkin jatqan el edik.
Bul tórt jol óleńde qysta qystaýyna, jazda jaılaýyna kóship, erkin ómir súrgen qazaq jurtynyń beıbit shaǵy beınelense, al kelesi bóliminde zorlyq-zombylyqqa tózbeı namys qýyp atqa qonǵan erlerdiń qajyrly is-qımyly aıqyn sıpattalǵan.
Hannyń kirgen aq orda,
Buzýyn oılap keńestik.
Alamanǵa jel berdik,
Asa jurtty meńgerdik.
Qara qazaq balasyn
Han ulyna teńgerdik.
Ózderińdeı handardy,
Qabyrǵasyn sógiltip,
Qabyrǵadan aqqan qan
At baýyryna tógiltip,
Ádil jannan túńiltip,
At kótine óńgerdik.
Bul óleń joldarynda Isataı batyr bastaǵan arystan keýde sarbazdardyń jáne óziniń erlikke toly joryqty kúnderi beınelense, al týyndynyń odan arǵy bóliminde Isataıdan da, arystan keýde sarbazdardan da túgel aıyrylyp, «adasyp qalǵan úırekteı» jalǵyz qalǵan Mahambettiń ókinishti ómiri kózińe elestep, daýyl tilegen teńizdeı býyrqanyp, yza-kek bop býlyǵasyń. «Sharǵa ustaǵan qara balta» Mahambet shabýyn tappaı ketilse – sen de birge ketilip, qaıraǵanda qaıyra jetilse – sen de birge jetilip, tumsyǵyńmen kók tirep, shoq shaınap, ot túkirip otyratynyń jáne ótirik emes. «Súıegim tutam qalǵansha, Tartymbaı sóıler asylmyn!» dep búgingi kúnniń Baımaǵambet sultandaryna aqıqattyń sózin aıtyp, táýbesine túsirgiń keledi. Biraq ondaı kún qaıda?! Qul jıylyp – bas, qum jıylyp – tas bolǵan myna ótpeli kezeńde atqan oqqa toqtamaı ataly sózge toqtaıtyn burynǵylardan qalǵan jurnaq bar deımisiń, táıiri. Alash deseń – atqa qonyp, qazaq deseń – qabyrǵasy qaıysyp, qaıǵy oılaıtyn azamat joq ta ataly sóziń kimge dári. Al bılik basynda júrgenderdiń kóbi qyjylmen aıtqan biraýyz sózińdi kótere almaı basyńa bult úıirip, izińe sham alyp túsýden tanbaıdy. Óıtkeni eldiń seniminen shyǵyp, úmitin aqtap, júgin kótere almaı júrgender seniń biraýyz sózińdi qalaı kótersin. Já, bulardy bylaı qoıa turyp, Mahambettiń Baımaǵambet sultanmen betpe-bet kelgende yzaly kekten týǵan óleńin odan ári oqyp, jiger janyǵanymyz jón shyǵar. «Tilegin Táńir bermese de», «keskilespeı bir basylmaıtyn», «bultqa jetpeı shart synbaıtyn» kókbóri aqynnyń Baımaǵambet sultanǵa ashynyp ta, aqtarylyp ta aıtqan aqyrǵy sózi edi bul. Al qara daýyldaı borap, joıqyn tasqyndaı dolyryp, telegeı ashý-yzamen túıdek-túıdek aıtylǵan bul kekti sózderdi aqyryna deıin sabyr saqtap tyńdaı bilýi, sóz joq, Baımaǵambet sultannyń da tegin kisi emes ekenin ańǵartady. Eger ol kóp tuǵyrdyń biri bolsa, onda ústinen qus ushyrmaı dáriptep júrgen Mahambette qandaı qadir-qasıet qalar edi. Baımaǵambet, qalaı desek te, narqospaqtan týǵan narqospaq. Mahambet te ókpe, nazyn kimge aıtaryn jaqsy bilgen. Áıtpese, sóz shyǵyndap qaıtedi.
Men – men edim, men edim!
Men Narynda júrgende,
Eńirep júrgen er edim.
Isataıdyń barynda
Eki tarlan bóri edim.
Eregisken dushpanǵa
Qyzyl syrly jebe edim.
Jaqsylarǵa ep edim,
Jamandarǵa kóp edim.
Eregisken dushpannyń
Eki talaı bolǵanda,
Azyqqa etin jep edim.
Han balasy aqsúıek,
Ejelden taban ańdysqan
Ata dushpan sen ediń,
Ata jaýyń men edim.
Ejelgi dushpan el bolmas,
Etekten kesip jeń bolmas!
Han balasy aqsúıek –
Baıeke sultan sen bolyp,
Sendeı narqospaqtyń balasy,
Maǵan ońasha jerde jolyqsań,
Qaırańnan alǵan shabaqtaı
Qııa bir soǵyp as etsem,
Tamaǵyma qylqanyń keter demes em!
Pah! Kenet Mahambettiń keýdesinde ǵasyrlar boıy ot-jalyn kernep, ishten tynyp, tunshyǵyp kelgen janartaýdyń kókiregi qaq aıyrylyp, túıdek-túıdegimen atqylaǵan qyzyl shoqtary sultannyń qabarǵan qalyń qara betin qaryp túsken joq pa. Óleńniń ár joly naızaǵaıdyń dyraý qamshysyndaı osyp, jon terisin tirideı sypyryp, qara jerge qazyqtaı qaǵyp, boılata kirgizip jibergende han balasy aqsúıek qalaı shydady eken. «Qaırańnan alǵan shabaqtaı Qııa bir soǵyp as etsem, tamaǵyma qylqanyń keter demes em!» degende, Mahambettiń eki beti órtteı janyp, kómekeıi jel sorǵan kórikteı kerilip, aýzy astaýdaı ashylyp, jutynyp ­turǵan-dy. Biraq dúnıede sharasyzdyqtan ótken zaýal bar ma, táıiri. Mahambet jaý shapqanda jelimdelip, ustasyp qalǵan qylyshtaı qynabynan sýyryla almady. Ol sol mezette naızaǵaı butaqtaryndaı shalt qımyldap, tez tutanyp, shamyrqanyp shart ketkende Baımaǵambet sultannyń kúli kókke ushar ma edi. Bálkim, aqyn jer túbinen ustasyp, ǵumyr boıy jaǵalasyp kelgen narqospaq qarsylasyn ókpege qısa da ólimge qımaǵan shyǵar, kim biledi?!
Birde qyryq jyl Qydyr bop el basqarǵan Dinmuhamed Qonaevtyń estelik kitabynan: «Tiriler ólgenderdiń kózin jabady. Ólgender tirilerdiń kózin ashady» degen sózdi oqyp, edáýir oılanyp qalǵanym bar-dy. Áli kúnge deıin umytylmaı esimde júrgen kemeńgerdiń sol sózi Mahambetke de arnalyp aıtylǵan sııaqty. Aqynnyń asyl súıegi syz tatyp, topyraqqa aınalǵaly qaı zaman. Alaıda onyń joryq jyrlary myna saıyn dalany sharlap, órshil rýhy kimniń júregin sýaryp, qoltyq-qoınaýlarda qum kómgen qaı qaınardyń kózin ashpady.
Táńir jarylqap, Táýelsiz memleket atanǵan alǵashqy jyldary el ishinde túrli-túrli saıası kúshter bir-birin tyńdamaı qaıshylasyp, ózara tartysyp, jaǵa jyrtysyp, aıtysyp ketkende Mahambet jyrynyń uly rýhyna sýarylyp ósken jigitterdiń bir toby Oralǵa, bir toby Pavlodarǵa jáne bir toby Altaıǵa attanyp, búırekten sıraq shyǵaryp, ormanǵa qarap úrgen buralqylardyń únin óshirip, ses tanytyp qaıtpap pa edi. Eger bular bolmaǵanda tutas bir óńirdi jalpaq tabanymen basyp, búkil qandas qaryndastyń ar-namysyn taptap, astamsyp turǵan qandybalaq qaraqshy Ermaktyń quryshtan somdalyp quıylǵan alyp tas tulǵasyn kim batyp qulatar edi. Ony aıtasyń, áýeli Jeltoqsan kóterilisin bastap, aqyryp teńdik surap, alańǵa shyqqan stýdent jastar da mektep qabyrǵasynda Mahambet jyrynyń rýhyna sýarylyp jetilgender bolatyn.


«Ana tili» gazeti

Pikirler