كونە كوز قاريالار ايتادى ەكەن: «حالىق دەگەن — قازىنا، ودان سۇڭقار دا شىعادى، تۇلپار دا تۋادى» دەپ. ونىڭ ىشىندە تالاي دارىندى دۇنيەگە اكەلگەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى ۇلتتىڭ عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ ماقتانىشى دەرلىكتەي. بىراق، ولاردىڭ سان قيلى ءومىرى، سۇرلەۋ سوقپاقتار مەن قاتەرلى وتكەلدەردەن تۇراتىن تاعدىرى كىمدى بولسىن، قامىقتىرماي قويماس. قامىتتا مويىنى قور بولىپ، ازاتتىققا قولى جەتپەي سور بولعان تالاي جۇيرىكتىڭ شاشاسىنان قان كەشكەنى بۇگىن بىزدەر ءۇشىن تاريح بولسا، كەشەگى كۇنى بەينەتتى ءومىر ەدى. ونەردىڭ بيىگىنىنەن كورىنگەن سونداي اياۋلى پەرزەنتتىڭ ءبىرى امىرە قاشاۋباەۆ تا حالىقتىڭ التىن قازىناسى، اڭساعان ارمانى بولدى. بۇل ماقالادا ءبىز، اتاقتى ءانشىنىڭ پاريج ساپارىمەن قاتار، جوقتاۋشىسى حالىق بولىپ، ىزدەۋشىسى ەل بولعان ەرەكشە ءبىر حيكايا تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز…
ۇلتىنىڭ اياۋلى پەرزەنتى
1925 جىلى پاريجدە وتەتىن ەكسپو حالىقارالىق كورمەسىنە دايىندىقتى يوسيف ستالين اعارتۋ ءىسىنىڭ كوميسسارى اناتولي لۋناچارسكيگە تاپسىرىپتى. وندا كەڭەس ۇكىمەتىن جاقسى جاعىنان كورسەتۋگە قاتتى ءمان بەرىلىپ، يدەولوگيالىق جۇمىستاردى كوميسسار ءوز قولىنا العان. وداقتاس ەلدەردەگى دارىندى ادامداردى جيناۋ ءۇشىن حاتتى دا ءوز اتىنان جولداپ، ونەرپازداردىڭ كەلۋىن ءجىتى باقىلاپتى. سەمەيدەگى امىرە قاشاۋباەۆقا ءبىر ەمەس، شاقىرتۋدى ەكى قايىرا جىبەرگەن دەسەدى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىسىندە سەمەيدە سول كەزدە بيلىك باسىنداعىلار شاقىرتۋ حاتتى ەمەس، امىرەنى مەنسىنبەگەن. لۋناچارسكي جىبەرگەن تەلەگراممادا: «پروسيم سروچنو رازۋزنات ي سووبششيت، سوگلاسەن لي پروجيۆايۋششي پو ادرەسۋ: گورود سەميپالاتينسك، ۋليتسا ۆوستوچنايا، كۆارتال №78, امرە كاشاۋباەۆ نا ۋچاستيە ۆ ەتنوگرافيچەسكوم كونتسەرتە ۆسەميرنوي ۆىستاۆكي ۆ پاريجە؟ نارودنىي كوميسسار پروسۆەششەنيا رسفسر لۋناچارسكي» دەپ جازىلعان ەكەن. ونەر زەرتتەۋشىسى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى جارقىن شاكىرىمنىڭ «ەكسپرەسس ك» گازەتىنە 2014 جىلعى 31 شىلدەدە بەرگەن سۇحباتىندا امىرەنىڭ پاريج ساپارى تۋرالى بۇدان وزگە بىرقاتار دەرەكتەر ايتادى.
ورىستىڭ اتاقتى اقىنى ۆلاديمير ماياكوۆسكي ستسەناريىن دايىنداعان پاريجدەگى كونتسەرتتە امىرە «بالقاديشا»، «بەسقاراگەر»، «دۋداراي»، «اعاش اياق»، «جالعىز ارشا»، «ءۇش دوس»، «قاراتورعاي»، «قىزىل بيداي» اندەرىن شىرقايدى. سول ساپاردا اقىن مەن ءانشىنىڭ اراسىندا سىيلاستىق قاتىناس ورناسا كەرەك. «پاريج اپتالىعى» دەگەن باسىلىمدا ونىڭ ونەرى تۋرالى جازىلىپ، ەرەكشە داۋىس يەسى امىرە قاشاۋباەۆ ۇلتتىق اسپاپ دومبىرامەن ادام جانىن تەربەتكەن ءوز ۇلتىنىڭ ءانىن شىرقادى، دەپ جازادى.
جارقىن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا، امىرە قازاقستاننان پاريجگە بارعان بارعان جالعىز قازاق. پاريجدە جۇرگەن مۇستافا شوقاي دەلەگاتسيانى كورىپ قاتتى قۋانعان. بارلىعىن قوناققا شاقىرعاندا، تەك امىرە عانا بارىپتى. كەيبىر دەرەكتەردە ول احمەت بايتۇرسىنۇلىنا امىرەدەن حات بەرىپ جىبەرگەن، جارقىن شاكارىم مۇستافا شوقاي انشىگە شاپان جاپقانىن، ناقتىراق ايتقاندا قىمبات كوستيۋم سىيلاعانىن ايتادى.
امىرە ەلگە كەلگەسىن، كگب-نىڭ قارماعىنا قالاي ىلىنگەنى تۋرالى ءارتۇرلى دەرەك بار. نەگىزىنەن، ءانشىنىڭ ءوزى م.شوقايمەن كەزدەسكەنىن اركىمگە ايتىپ، سوڭىنان «جانسىز» ەرتكەن دەسەدى. قالاي بولعاندا دا ۇلتتىڭ بەتىنە شىققان قايماعى — الاش زيالىلارى قان-قاساپقا ىلىنەر تۇستا امىرە قالاي بولعاندا دا ول «ناۋقاننان» ءبارىبىر دە امان قالماس ەدى دەپ ويلايمىز. امىرە قاشاۋباەۆ 1934 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 5-ىنەن 6-نا قاراعان تۇندە 47 جاسىندا الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىندە قايتىس بولدى.
ءانشىنىڭ قازاسىنا بۇكىل حالىق ورتاقتاستى. رەسپۋبليكالىق گازەتتە ساكەن سەيفۋللينىڭ كولەمدى ماقالاسى جارىق كورەدى. وندا: «رومەن روللان، انري باربيۋس سىندى مايتالماندارىن ەرەكشە دارىنىمەن تاڭقالدىرعان، ونەر يەسى امىرە دۇنيەدەن ءوتتى»، دەپ جازادى اقىن. امىرە تۋرالى رومەن روللان، اناتولي لۋناچارسكي، الكەي مارعۇلان، ءسابيت مۇقانوۆ، قاليبەك قۋانىشباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ ەستەلىكتەر جازعان.
امىرەنى كوزى تىرىسىندە ۇكىمەت الاقانىنا سالىپ الديلەدى مە؟ امىرە ءومىرىن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ءومىرى جوقشىلىقتا، قيىندىقتا، ءتىپتى جەكە باسىندا، وتباسىندا قيىندىقتار بولعانىن جازادى. ال، امىرەنىڭ زامانداسى، پاريجگە بىرگە بارعان كورشى وزبەك ەلىنىڭ تامارا حانۋمى ءۇرىپ ءىشىپ، ەلدىڭ الدىندا وتكەن. «قىزىل يمپەريا» قاشاۋباەۆتى ءتىپتى دە ايامادى. ىزىنە ءتۇسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىن ادام توزگىسىز ازاپقا اينالدىردى. كوزى تىرىسىندە قوعامعا «جات ەلەمەنت» بولعان قاشاۋباەۆتان ۇكىمەت ول قايتىس بولعاننان كەيىن دە سەسكەنىپ، ءتىپتى اتىن ەل جادىنان ۇمىتتىرۋعا تىرىستى. بىراق، ونىڭ ارتىندا ىزدەۋشىسى، سۇراۋشىسى، قالىڭ قازاعى بار ەدى…
«امىرەنى اڭساۋ» — ايتىلماعان اڭگىمە…
1960 جىلداردىڭ اياعىندا ەل ىشىندە ويانىس پايدا بولىپ، امىرەگە مەكتەپ اتىن بەرۋ، ەسكەرتكىش ورناتۋ سەكىلدى شارالار قولعا الىنا باستادى. بىراق قانشا ۋاقىت وتسە دە كەكشىل بيلىك، تاس بۇعاۋ تانىم وعان تاعى دا قارسىلىق تانىتتى. ءتىپتى، 1970 جىلى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ءوزى مول قارجىسىن ءبولدىرىپ، ءمۇسىنشى اندريۋششەنكوعا جاساتقان، بيىكتىگى 7 مەترلىك ەسكەرتكىش ورناتىلماي جاتىپ-اق، ءىز-ءتۇزسىز جوق بولىپ كەتكەن. وسىدان-اق، انشىگە دەگەن قارسىلىق پارمەندىلىگىن بايقاۋعا بولاتىنداي. سونشاما ات ۇركىپ، ادام سەسكەنەتىندەي امىرە نە جازدى؟
ءبىز بۇل ماقالامىزدا، الەم تانىعان ءانشىنىڭ پاريج ساپارىندا مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋىنەن كەيىنگى قيىن تاعدىرى تۋرالى ەمەس، قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان قىزىل ۇكىمەتتىڭ ىزعارىنا قاراماي، وعان مەكتەپ اتىن بەرگىزىپ، ءمۇسىنىن ورناتقان قازاقتىڭ انشىگە، ونەرگە دەگەن قۇرمەتى مەن ىستىق ىقىلاسىن، ەلدىگىن تانىتقان ەل ىشىندەگى ءبىر حيكايا تۋرالى ءسوز ەتپەكپىز.
اباي جەرىنىڭ اسقار تاۋداي اقساقالى، ەتنوگراف زەرتتەۋشى بەكەن يساباەۆتىڭ «ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 16 شىلدەدەگى سانىندا «اڭساۋ» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. وندا اۆتور اباي اۋدانىنداعى اقبۇلاق كەڭشارىنىڭ سەگىز جىلدىق مەكتەبىنە 1969 جىلى ديرەكتور بولىپ كەلگەننەن كەيىن ءبىلىم ورداسىنا امىرە اتىن بەرمەك بولعاندا تاپ بولعان قارسىلىعى تۋرالى، كەيىن، مەكتەپ اتىن عانا ەمەس، ءانشى ءمۇسىنىن ورناتا بىلگەنى تۋرالى جازادى. ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرگەن ءجون بولار.
«1969 جىلدىڭ 31 تامىزى 151 وقۋشى، 12 مۇعالىممەن اقبۇلاق اۋىلىندا سەگىز جىلدىق مەكتەپتىڭ العاشقى قوڭىراۋى سوعىلدى، مەكتەپ رەسمي تۇردە اشىلدى. جۇمىستارىن قالىپتاستىرىپ العان سوڭ، مەكتەپ اتىن وسى وڭىردە دۇنيە ەسىگىن اشقان، الەمگە اتى ءمالىم ۇلى ءانشى امىرە قاشاۋباەۆقا بەرگەن ءجون دەپ ءبىلدىم. بۇل پىكىرىمدى كەڭشاردىڭ قوس باسشىسى (كەڭشار ديرەكتورى تىلەش جارقىنباەۆ، پارتكوم حاتشىسى مانسۇر عالىمباەۆ) قۋانا قولدادى. وسى ۇسىنىسپەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە كەلدىم. بىراق، الدىمەن ابىرالى-قاينار اتىرابىندا تۋىپ وسكەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ءابدين قاناشتىڭ قارسىلىعىنا كەزىكتىم. ول ءسوز جۇزىندە ۇلى ءانشى اتالعانىمەن، ولگەنىنە وتىز جىلدان اسسا دا بىردە ءبىر مەملەكەتتىك ۇجىمعا امىرە ەسىمى رەسمي بەرىلمەگەنىن دالەل ەتىپ، ارى قاراي ىزدەنبەۋىمە كەڭەس ەتتى. ءتىپتى، تالاپ ەتتى دەسەم دە بولادى.
ءبىز، مانسۇر مەن تىلەش ۇشەۋىمىز وسىمەن توقتاماۋعا بەكىندىك تە، ءوز بەتىمىزشە مىنالاردى ىستەمەك بولدىق. كەڭشار ديرەكتورى الماتىدا امىرە ءمۇسىنىن جاساتپاق، مەن مۇسىنگە لايىق سۋرەت-فوتوسىن تابۋعا مىندەتتەندىم. ول كەزدە امىرەنىڭ تىماق كيگەن فوتوسىن بىلەتىنبىز»، — دەي كەلە بەكەن يساباەۆ ءانشى ءمۇسىنى اۋىلدا قالاي ورناپ، حالىقتىڭ شات-شاجىمان بولعانىن جازادى:
«ءانشىنىڭ تىماق كيىپ تۇسكەن ەسكەرتكىش ءمۇسىنى ء(مۇسىنشى نۇرجىماەۆ جاساعان) ءساۋىر ايىندا جەتكىزىلدى. امىرە ەسكەرتكىشىنىڭ تۇعىرى مەكتەپ پەن كەڭشار كەڭسەسىنىڭ ورتاسىنا تۇرعىزىلدى. جۇرت ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ ءجۇر. باسشىلار كەڭەسە كەلىپ، «بۇل شارانى سالتاناتپەن كىشىگىرىم اۋىل مەرەكەسى قىلىپ وتكىزەيىك. ءانشىنىڭ تۋىستارى نە ىستەمەك بولسا دا تەجەۋ جاسامايىق» دەستى. تۇعىرعا ءانشى بەينەسى ورنادى. ءمۇسىن-ەسكەرتكىش ءانشىنىڭ ەڭسەسى بيىك، دەنەسى دە مول بولىپ كورىنەتىندەي جاسالعان ەكەن. ۇنادى. ەسكەرتكىش اشاتىن كۇن جاڭىلماسام، 1970 جىلدىڭ 11-ءى، نە 12-ءشى ماۋسىمى. كۇن جەكسەنبى. تاڭەرتەڭ نە ديرەكتور، نە پارتكومدى تابا المادىق. ۇيلەرىندە دە جوق. ءبىر توپ كىسى بۇل قالاي دەپ داعدارىپ تۇرعانىمىزدا اباي اۋدانىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى راحىمحان عابدۋللين مارقۇم كەلە قالدى. ول كىسى ەستى-باستى دەيتىندەي 4-5 كىسىنى ەرتىپ، پارتكوم كەڭەسىنە كەلىپ، ەسكەرتكىشتى سالتاناتتى جيىنسىز-اق، جاي اشۋدى ۇسىندى. ءبىز ارى-بەرى سويلەي كەپ، كەڭشار باسشىلارىن توسۋ كەرەك دەستىك. توراعا: «ول ەكەۋى كەلمەيدى!» دەپ ءبىر-اق كەستى! اقىرى ەكى تاراپ ءوز پىكىرىمىزدەن شەگىنىستىك. ەسكەرتكىشتى سالتاناتپەن اشامىز، توراعا جيىنعا قاتىسىپ، اۋىلىمىزعا قوناتىن بولدى. جيىن باستالدى مەن سويلەپ بولدىم. سول-اق ەكەن بۇكىل عۇمىرىن ۇستالىقپەن وتكىزگەن، الىپ دەنەلى، جاسى توقساندى القىمداعان ءتۇسىپۇلى ءماديان اقساقال مىنبەگە ۇمتىلسىن با! قاريا شىعا سالا ءسوزىن امىرەگە ارنادى.
-ءبىر كورپەنى جامىلىپ، قۇلىن تايداي تەبىسىپ، قازىر عانا بۇرتيىپ، سوڭىنان قايتا ءوبىسىپ، قانىمىز جانىمىز ءبىر دەسكەن ەي، امىرە كەلدىڭ بە؟! اڭساپ ەدىم-اۋ، اڭساپ ەدى-اۋ تۋعان ەل مەن جۇرتىڭ! — قارتتىڭ كوز جاسى ساقالىنان تامشىلاپ تۇر. ول تاعى دا: — اناڭ تويعان تاپ وسى جەرگە ءۇيىن تىككىزىپ، العاشقى ايەلىڭ گۇلجاميلانى الىپ قاشىپ كەلگەندە قاسىڭداعى كۇيەۋ جولداسىڭ مەن ەدىم-اۋ! جالعان دۇنيە-اي، توپىراعىڭ الاتاۋدان بولدى، اتىڭ تۋعان جەرىڭدە از ايتىلدى. شەت جۇرتتى تاڭىرقاتقان قوڭىر ءۇنىڭ ءوز جەرىڭدە جوق! ءوز جەر، ءوز ەلىڭدە جوق!.. ەستىلمەيدى! نە قىلعان يت تىرلىك!..
بۇعان دا شۇكىر كوزىم جۇمىلعانشا قاسىڭا كەپ تۇرمىن. مىنا جاستار بەينەڭدى ايالار، قۇرمەت تۇتار. بەينەڭنىڭ وسى ورناعان ماڭگىلىك دەيىك. ريزا بول، جان دوسىم. ەل يەسى، ونەرلى ەرى كەلدى بۇگىن ءوز جەرىنە. قاراقتارىم، تويلاڭدار، شاتتانىڭدار!»
قارت مىنبەدەن تۇسكەندە باعانادان مۇڭ باسىپ تۇرعان جيىن گۋىلدەپ جونەلدى. شاپالاق جاڭعىرىعى اۋەلەپ كەتتى. مەن العاشقى ءسوزدى وسى كىسىگە بەرمەگەنىمە وكىندىم. ەندىگى رەسميلىك ارتىق ەدى. ءبىلىپ وتىرمىز، اۋىل تويلى اۋىلعا اينالىپ جۇرە بەردى.
«بۇل اۋىل بويىنا تازا قان جۇگىرە باستاعان اۋىلعا اينالىپتى. بيۋروعا دا سولاي باياندايمىن. بۇل جۇرتتىڭ مۇنداي قوپارىلا قۋانعانىن كورگەمىز جوق» دەپ باسشىلىق ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ كەتتى»، — دەپ جازادى ب.يساباەۆ. نەتكەن ساعىنىش دەسەڭىزشى…
ءسوز باسىندا ايتقانىمىزداي، ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە ءۇشىن ءبىر ءانشىنىڭ كوزىن قۇرتۋ قيىن بولماعانىمەن، ونىڭ حالقىنىڭ ونەرگە، ونەر يەسىنە دەگەن ماحابباتىن ءوشىرۋ قيىن ەدى. قىزىل ۇكىمەت امىرەدەن سول ءۇشىن قورىقتى. ەندى مىنە، ازاتتىققا قول جەتىپ، ول كۇندەردىڭ ءبارى ۇمىت قالعاندا سول امىرە اتامىز بارىپ ءان سالعان پاريجدەگى ەكسپو كورمەسىن ءوز ەلىمىزگە الىپ كەلگەلى وتىرمىز. ەلدىك دەگەن، ەرلىك دەگەن، وسى بولسا كەرەك…
Alashainasy.kz
