ابىسىن – قازاق ەتنومادەنيەتىندەگى اعايىندى ادامداردىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىندىق قارىم-قاتىناسىن بىلدىرەتىن تۋىستىق اتاۋ. الايدا بۇل ءسوزدىڭ العاشقى ماعىناسى تەك قانا ايەلدەر اراسىنداعى ىلىك، جاقىندىققا ارنالعان ءسوز ەكەندىگىن ەسكە الا وتىرىپ، توركىنىن تاپ باسۋعا بولادى. ۆ.ۆ.رادلوۆ سوزدىگىندە: «ابى» قويبول تىلىندە بىزدەگى «ايەل» سوزىنىڭ ورنىنا قولدانىلادى،– دەپ جازىلعان ەدى. ال ل.3.بۋداگوۆ سوزدىگىندە: «ابىسىن» تۇلعاسىنا جاقىن «ەپچي» ءسوزىن ۇشىراتىپ، «ايەل» ماعىناسىن بەرەتىندىگىنەن حاباردار بولدىق.
مۇنداعى «ە» دىبىسىنىڭ ورنىنا «ا»، «پ»-نىڭ ورنىنا قولدانىلعان «ب»جانە «چ»-نىڭ «س» دىبىسىنا سايكەستىگى – تۇركى تىلدەرىنە ورتاق زاڭدىلىق ەكەندىگى ەرتەدەن بەلگىلى. سوندىقتان دا باسقا تۇركى تىلىندەگى «ەپچي» ءسوزىنىڭ قازاق ءتىلى دىبىس زاڭدىلىعىنا سايكەس «ابسى» بولىپ ايتىلۋى تاڭداندىرماۋى ءتيىس. «ابسى»-نىڭ «ابىسىن» تۇلعاسىنا دەيىن وزگەرۋىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋ دا ارتىق. بۇل جەردە – قازاق تىلىندە قاتار كەلگەن ەكى داۋىسسىز ورتاسىنا قىساڭ داۋىستى «ى» نە «ءى» دىبىستارىنىڭ ءبىرى كيلىگۋىن جانە سوڭعى«ن» دىبىسىن ەسىم تۋدىراتىن قوسىمشا دەپ ەسكە الساق (مىسالى: قوس + ىن، جي + ىن ت.ب.), بۇل ءسوزدىڭ توركىنى تۇركى ءتىلدەرىنىڭ بىرىندەگى ايەل ماعىناسىن بەرەتىن «ابى» نە «ەپچي» سوزىنەن ەكەنى ەش كۇمان تۋدىرمايدى. ولاي بولسا قازاق اراسىندا ءجيى قولدانىلاتىن «ابىسىن» ءسوزى بارىمىزگە دە تۇسىنىكتى. ابىسىنداردىڭ ءوز اراسىندا قالىپتاسقان ەتيكالىق نورمالارى بار: ابىسىننىڭ كىشىسى وزىنەن جاسى مەن جولى ۇلكەن ابىسىنىن ونىڭ كۇيەۋىن، ياعني قايىن اعاسىن سىيلاعانداي قۇرمەتتەپ، ىزەت پەن ءىلتيپات كورسەتەتىن ادەپتىلىك ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا جازىلماعان ەرەجەلەردىڭ قاتارىندا.
ابىسىنداردىڭ ءوزارا سىيلاستىعى، ولاردىڭ ەتەنە جاقىن سىرلاس، مۇڭداس، كەز كەلگەن ماسەلەنى اقىلداسىپ، كەڭەسىپ شەشىپ وتىراتىندىقتان اۋىل-ايماقتىڭ بىرلىگىن ۇستاپ تۇراتىن «فاكتور» ىسپەتتى بولعان. سوندىقتان ەرتەدە جايلاۋ، قىستاۋدا ءبىر-بىرىمەن قاناتتاس، قوڭسى-قولاڭ بولىپ قونىستانعان قازاقتار البەتتە تۋىستىق پرينتسيپ بويىنشا جۇيەلەنگەن شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ بارىسىندا تەك مۇددە-ماقسات قانا ەمەس، تۋىستىق قاتىناستار دا بەلگىلى دارەجەدە ءرول اتقارعان دەۋگە بولادى. ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ وكپە-نازىن، ازىل-قالجىڭىن كەك تۇتپايدى، كەرىسىنشە، ءوزارا تاتۋ بولسا اعايىنداردىڭ دا اۋىزبىرلىگى، اۋىل، رۋدىڭ دا بەرەكەسى، تۋىستىق قارىم-قاتىناسى نىعايا ءتۇسەدى. ءداستۇرلى ورتادا وتباسىلىق، رۋلىق، تۋىستىق قارىم- قاتىناستىڭ نورمالارىنىڭ ىشىندە ىرگەلى مانگە يە، اسىرەسە اعايىندى، تۋىس، اتالاس ادامداردىڭ ايەلدەرىنىڭ تاتۋ بولۋىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ قاداعالاپ وتىرعان. دەمەك، ءبىر اتا دەڭگەيىندە، ارىسى جەتى اتاعا دەيىنگى ۇرپاقارالىق قاتىناستى رەتتەۋدە ابىسىندار سىيلاستىعىنىڭ وزىندىك ءرولى بولعان. ومىرلىك سەرىك ەتكەن جارىنىڭ تىرەگى، قامقورشىسى عانا ەمەس، ابىسىندار اتالاس اعايىنداردىڭ بالالارى اراسىنداعى تاتۋلىق-بىرلىكتى نىعايتۋدا جانە كەز كەلگەن كۇرمەۋى قيىن ماسەلەلەردى شەشۋدە مامىلەگەر، ءبىتىستىرۋشى ورنىندا جۇرە بىلگەن. «ابىسىن تاتۋ بولسا اس كوپ، اعايىن تاتۋ بولسا aت كوپ» دەگەن ماقالدىڭ وزىنەن-اق اعايىننىڭ بىرلىگى ارقىلى ابىسىنداردىڭ مىندەتى ۇلكەن ەكەندىگى ايقىندالىپ تۇر. دەمەك، ابىسىندار ەتنومادەني تاعىلىمدا سىيلاستىق، تاتۋلىق، بىرلىك، ىنتىماقتىڭ بەلگىسى سانالعان. وزىنەن ۇلكەن ابىسىنىن قازاق كەلىندەرى شەشەي دەپ تە اتاعان.
ابىسىن شاي
اۋىلدىڭ ەرلەرى مەن ۇلكەندەرى جوق كەزدە، اۋىل-ۇيدەگى ايەلدەردىڭ قولى جۇمىستان ءسال بوساعان ساتتە ءبىر ۇيگە جينالىپ، شاي ءىشىپ، ءوزارا سىرلاسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەزدەيسوق بولاتىن باسقوسۋعا كوبىنە كوڭىلجەتەر، سىيلاس ابىسىندار جينالاتىندىقتان، بۇل سالت «ابىسىن شاي» دەپ اتالعان. بەلگىلى ورتادا قاۋىم بولىپ ءومىر سۇرەتىن قازاق اۋىلدارى ابىسىندارىنىڭ جيىنى ادەتتە كۇندىزگى ۋاقىتتا وتەتىندىكتەن الدىن الا جوسپارلانىپ، ارنايى ۇيىمداستىرىلمايدى جانە ساۋىق قۇرىپ، ولەڭ ايتىپ، ۇزاق كوڭىل كوتەرۋگە ۋاقىتتىڭ قىسقالىعى مۇرسات بەرمەيدى.
ءبىزدىڭ حالقىمىز ەر-ازاماتتى شاڭىراق يەسى دەسە، ايەل-انانى وتباسىنىڭ التىن قازىعى دەپ باعالاعان. سول وتباسى قازىعىنىڭ ابىسىندارىمەن تاتۋ تۇرۋى بۇرىنعى زاماننان، اتا داستۇردەن جالعاسىپ كەلە جاتقانى انىق. ويتكەنى ابىسىننىڭ تاتۋلىعى شاڭىراقتىڭ تاتۋلىعى. بۇرىن ءبىر اۋىلدىڭ ايەلدەرى، ياعني ابىسىندار كۇندەلىكتى ءومىر كۇيبەڭىمەن ەرتەلى-كەش ءۇي شارۋاسىندا جۇرەدى. ولار اتا-ەنە، كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىنسىز ەشقايدا شىعا المايدى. كەيدە اۋىل ادامدارى ايتقا، تويعا، قازاعا ۇلكەن-كىشىسى كەتەدى دە، اۋىلدا تاعى دا سول ايەلدەر قالادى. ابىسىنداردىڭ ەركىندەپ قالاتىن كەزى، مىنە، وسى ءسات. ولار مۇندايدا وزدەرى ءبىر ۇيگە باس قوسىپ جىلى-جۇمساعىن قازانعا سالىپ، شاي قويىپ وزدەرى ءبىر كەش ساۋىق جاسايدى، ولەڭ ايتادى، بوي كوتەرەدى، سىرلاسادى. داستارقاندى كەڭ جايىپ ءدام تاتادى. مىنە، وسى باسقوسۋ، وسىنداعى ءدام «ابىسىن اسى» دەپ اتالادى. بۇل دا قازاق ايەلدەرىنىڭ ىرىستى ىنتىماعىنىڭ كورىنىسى بولاتىن.
كەلىن شاي
«كەلىن شاي» ءراسىمى ادەتتە توي ءوتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە جاسالادى. ونىڭ ءمانىسى جاڭا تۇسكەن كەلىنگە شاي قۇيدىرتۋ ارقىلى ونىڭ ءۇي شارۋاسىنا يكەمدىلىگىن سىناۋ جانە كەلىندى جاڭا تۋىستارىمەن تانىستىرۋ. كەلگەن قوناقتارعا كەلىن جىلى قاباقپەن، جىلى جۇزبەن، يناباتتى پەيىلمەن شاي ۇسىنادى. «كەلىن جان، تاماعىڭدى ەمەس، قاباعىڭدى بەر» دەيتىن ناقىل وسىنداي جاعدايدان باستالىپ ايتىلسا كەرەك. ارينە، شاي دەمدەۋدىڭ، ونى كەسەلەرگە قۇيۋدىڭ ءجون-جوباسىن كەلىن بىلمەگەن جاعدايدا ابىسىندارى كومەكتەسەدى. بۇل ءبىر جاعىنان ءالى ەشكىمدى تانىمايتىن كەلىننىڭ ابىسىن-اجىنمەن تەزىرەك تانىسىپ، الىس-بەرىس جاساپ كەتۋىنە جاقسى. سونىمەن قاتار بۇل ءداستۇر كەلىن مەن ابىسىندار اراسىن بىردەن جاقىنداستىرادى. كەلگەندەر قولتىعىنا ءبىر-ءبىر كويلەكتەن، شاي-قانتتارىنان، ورامالدارىنان قىستىرا كەلەدى. ءتىپتى كەيبىر جاقىن ءارى كەربەز ابىسىندار جۇزىك، سىرعا دا سالىپ كەتەدى. قاتىن-قالاش قۇشاقتاپ كەلىننىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، ەركەلەتەتىن بۇل باسقوسۋدى ابىسىندار اراسىنداعى باۋىرلاستىق، جىلىلىقتى بىردەن جالعاۋعا ارنالعان جيىن دەۋگە بولادى. جيىلعاندارعا جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن ۋاعىز ايتىپ كوسەمسىمەيدى. قىزاراقتاپ، قىسىلىپ، اقىرىن عانا انتەك كۇلىپ، كوزىن تومەن ءتۇسىرىپ وتىرادى. «الىڭىزدار، جەڭىزدەر» دەپ تە ايتپايدى. مۇنى جەڭگە ايتادى. ابىسىندار كەتەردە كەلىن سارقىت بەرەدى. بۇنى ءبىزدىڭ بابالار جاس كەلىن جالعىزسىراماي ابىسىن-اجىنمەن تەز سىيلاسىپ كەتسىن دەگەندىكتەن شىعارعان. ادامدار اراسىنداعى باۋىرمالدىقتى تەز قالىپتاستىراتىن مۇنداي وتىرىس ءدىن شارتتارىنان شىققانىن ەستە ۇستاعانىمىز ابزال. قازاق ايەلدەرىنىڭ ىرىستى ىنتىماعىنان حابار بەرەتىن «كەلىن شايدا» جاقسى، ۇلاعاتتى اڭگىمەلەر ايتىلعانى دۇرىس.
قولدانىلىمداعى «ابىسىن-اجىن» دەگەن قوس ءسوزدىڭ ارقايسىنىڭ كونە ءتۇركى-موڭعول تىلدەرىندە جەكە-جەكە ماعىناسى بولعان. كەلىن اعانىڭ ايەلىن «ابىسىن»، ال ابىسىن ءىنىنىڭ ايەلىن «اجىن» دەپ اتاعان. قازىرگى تاڭدا ابىسىندار ءوزارا تۇسىنۋشىلىككە ءزارۋ. قاراپايىم ادامي قارىم-قاتىناستى ۇستانبايتىن كەلىندەر مەن ابىسىندار دا ومىردە كەزدەسىپ قالادى. ءبىر اۋلەت كەلىندەرىنىڭ اراز بولۋىنىڭ سەبەبى قانداي؟ وتباسىنداعى بىرنەشە كەلىندەر اۋىزبىرشىلىكتىڭ سىرىن نەگە تابا المايدى؟ ابىسىنداردىڭ اراز بولۋىنا نە سەبەپ؟
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىندا ءبىر اۋىلداسىم قوياردا-قويماي قوناققا شاقىردى. «شاڭىراق» ىقشام اۋدانىنداعى ءۇيىن تابا الماي قينالىپ قالار دەسە كەرەك، ۋادەلەسكەن كۇنى ۇلىن كولىكپەن جىبەرىپتى. قالا سىرتىنداعى مەكەنجايعا جاقىنداعانىمىزدا رەتسىز ورنالاسقان قورجىن تامداردى كورىپ كوڭىلىم قوڭىلتاقسىپ قالعانىن نەسىنە جاسىرايىن. الايدا مەنىڭ جاستىق شاعىمداعى اۋىلداس قۇربىم مايرانىڭ ءۇش كەلىنى الدىمىزدان كۇلىمدەپ شىعىپ، ءيىلىپ سالەم بەرىپ، بايەك بولعانىن بايقاعانىمدا ەرەكشە ءبىر سەزىمدى باستان وتكەردىم. «قوناق از وتىرىپ، كوپ سىنايدى» دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار. بەس ساعات سول ۇيدە بولعانىمىزدا كەلىندەردىڭ تاتۋلىعىنا كوزىم ابدەن جەتتى. ءتىپتى ارالارىنان قىل وتپەيدى دەۋگە بولارلىقتاي. ءۇن-ءتۇنسىز قالىپپەن ءوز مىندەتتەرىن ادال اتقارىپ، شاپقىلاپ ءجۇردى. ارتىق ءسوز، وعاش مىنەزدەرى جوق.
– ءۇش كەلىننىڭ ءبىر ۇيدە سىيىسىپ تۇرۋى سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي عوي. بولمەلەرى بولەك بولعانىمەن، ىدىس-تاباقتارى ورتاق دەگەندەي. ونىڭ ءۇستىنە كىشكەنتاي بالالار ويناپ ءجۇرىپ بىردەڭەگە تالاسسا ابىسىندار اراعا ءتۇسىپ، سونىڭ سالدارىنان رەنجىسىپ قالماي ما دەگەن ويدا بولدىم.
مەنىڭ نەنى بىلگىم كەلەتىنىن ءجۇزىمنەن وقىپ قويعانداي مايرا سايراي جونەلدى.
– ۇلكەن كەلىن ءوزىمىزدىڭ جاقتان، ياعني قارابۇتاقتان. ورتانشى كەلىن الماتى وبلىسىنىڭ قىزى، كىشىسى ورالمان. ءبولىسە الماي جاتقان نەمىز بار؟ قايتا بىرىگىپ ىستەيتىن شارۋامىز كوپ. بوس اڭگىمەگە، ىردۋ-دىردۋعا ۋاقىتتارى دا، نيەتتەرى دە جوق. ۇشەۋى دە قۋ تىرلىكتى تۇزەيمىن دەپ ارەكەتتەنىپ جاتادى.
تەرەزە الدىنا ورنالاسقان ءىس تىگەتىن قول ماشينا، اۋلا ىشىندە قىسقا دايىندالىپ، كەسىلىپ جينالعان وتىندار، قوراداعى ازىن-اۋلاق مال، تاعى باسقالار ءۇي ءىشىنىڭ ىنتىماقتىعىن اينا-قاتەسىز ءبىلدىرىپ تۇرعانداي ەدى. كەلىندەر اسىل، نۇرگۇل، ۇمسىناي ءبىزدى جارقىراعان قالىپپەن شىعارىپ سالدى. مۇنداي ابىسىندار بار جەردە جايلى ءومىر، كوتەرىڭكى كوڭىل بولاتىنىنا ەش كۇمانىم قالماعان ەدى.
ال وسىعان قاراما-قارسى جايدى مەن جىلدار بويى كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن ەدىم. اۋلەتتى، زيالى، تەكتى شاڭىراقتىڭ ەكى كەلىنى تۇرپايى قىلىقتى جۇگەندەۋ، ءوز كىسىلىگىن تۇگەندەۋ دەگەندى بىلمەدى. بايلىققا ماستانعان كەلىندەر الدىمەن وزدەرى الدەنەگە رەنجىسىپ، بولىمسىز وكپەنى ۋاقىت وتە كەلە ۇلكەن داۋ-جانجالعا اينالدىرىپ جىبەرگەن ەدى. سوندىقتان دا بولار اعايىنداردىڭ اراسىنا وت سالىپ، قيت ەتسە داۋ-جانجال شىعارۋعا بەيىم تۇردى. سونىڭ ناتيجەسىندە بەس جىل ىشىندە ەكى كەلىن دە جوندەرىنە كەتتى. ولار ءبىر-ءبىر بالا تۋعاندارىن بۇلداپ، سوت ارقىلى اتا-ەنەلەرىنىڭ ءۇيىن بولىسكە سالىپ تارتىپ الدى. ونىمەن قويماي جۇبايلارىنىڭ بانكتەگى جيناپ جاتقان اقشالارىن دا يەمدەنۋدى ۇمىتپادى. سوڭىندا ەر-ازاماتتار ىشكىلىككە سالىنىپ، بەرەكەسىز تىرشىلىككە كوشتى. وسىنىڭ بارىنە شىداي الماعان ۇلكەن ءۇيدىڭ ەگەسى عاني اعا تاياۋدا جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمدى. وتاناسى بولسا جىلاي-جىلاي كوز جانارىنان ايىرىلىپ ەدى، ەندى سونىڭ ۇستىنە جامان اۋرۋ جامادى ما، قازىر اۋرۋحانادا جاتىر. ال مول قاراجاتتى يەمدەنگەن، باس-باستارىنا ءۇي تىگىپ العان قوس كەلىن ءبىر كەزدەرى اق باتامەن تۇسكەن ءۇيدىڭ مۇشەلەرىنە قامقورلىق تانىتپاق تۇگىلى، ولاردىڭ ومىردە بار-جوقتارىنان دا حابارسىز قالعان سىڭايلى. ويتكەنى تايراڭداپ شەتەلگە ساياحاتتاۋلارىن ءالى دە دوعارار تۇرلەرى كورىنبەيدى.
«شاڭىراقتاعى» قوڭىرقاي ءۇي مەن «مەدەۋ» جاقتاعى اتشاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان ءداۋ كوتتەدج سوڭعى كەزدە ءجيى-ءجيى تۇسىمە ەنەتىن بولىپ ءجۇر. بىرىندە – تاتۋلىق، اۋىزبىرشىلىك سالتانات قۇرۋدا. ال ەكىنشىسىندە ۇرىس-كەرىس تۋىندادى دا، اقىرىندا تۋ-تالاقاي بولىپ دۇنيە بولىسكە ءتۇستى. قازىر ول ۇيدە مۇلدە باسقا ادامدار تۇرىپ جاتىر. بۇرىنعى تۇرعىندارى ابىسىنداردىڭ اقىلسىزدىعىنان مال-مۇلىكتەن، ابىروي-بەدەلدەن، دەنساۋلىقتان ايىرىلعان بولاتىن.
ءيا، ءتۇرلى جاعدايلار ومىردە كەزدەسىپ جاتادى. ءار شاڭىراققا تۇسكەن كەلىن وزىنەن ۇلكەن قاينىلارى مەن قايىن ىنىلەرىنىڭ زايىبىنا ابىسىن بولاتىندىقتان، سانالى، سەزىمتال، كورەگەن، اقىلدى ادام بولعانى ءلازىم. تەرەڭ تانىم يەلەرى عانا شاڭىراقتىڭ قۇتىن قاشىرماي نەسىبەسىن كوگەرتەدى عوي. ۇلتتىق قادىر-قاسيەتتەرىمىزدى ساقتاي ءبىلگەن ابىسىنداردى كورىپ ءجۇرمىز، ولار توننىڭ ىشكى باۋىنداي تاتۋ. ءبىرى بىلمەگەندىگىن ءبىرى ءبىلىپ، ءۇي شارۋاسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن شارۋالاردى ءبىر-بىرىنە ۇيرەتىپ اتقارىپ جاتادى.
ءوز مىندەتتەرىن ابىرويلى اتقارعان ابىسىنداردىڭ ارقاسىندا تۋىس-اعايىن اراسىندا تاتۋلىق بولاتىنىنا كۇمان جوق.
سالتانات قاجىكەن،
«انا ءتىلى»
